Quand un drollet a trapat un objècte dangierós e que los parents li vòlon tirar dels dets, quand a perdut un joguet, quand vòl a tot pèrdre quicòm fòra de la siá portada, lo drollet brama, de còps que i a crida a ne pèrdre lo buf. Caprici, colèra, contrarietat, los parents coneisson lo remèdi. Abans de n’arribar a las amenaças, a la punicion, se servisson de la substitucion.
 
“Gaita, gaita coma es polit l’aucèl sus aquela branca... lo veses? Tè, diriam que nos vòl parlar... Qu’es aquò qu’ai dins la man?” La man apareis, lo punh sarrat sus un objècte misteriós... “E digas, cresi que l’Enric se languís, gaita, cresi que plora, en li brandissent lo toston jol nas.” Se lo drollet gaita la branca que de còps que i a l’aucèl es partit o i es pas jamai estat, se ensaja de dessarrar los dets del punh del papà, o se vòl préner lo toston, es ganhat: las lagremas s’arrèstan, lo pensament que lo rosigava s’avalís, e d’aquel temps, dins son esquina, los parents pòdon far desaparéisser l’objècte enebit que lo pivelava....
 
Aquela tecnica de la diversion, del desvirament de l’atencion, aquela distraccion que los filosòfes apèlan divertiment, fonciona pas a cada còp e a mesura que lo drollet ven grandet acaba que fonciona pas pus; lo joguet de substitucion presentat al drollet es getat al mièg de la palhada, trepejat, e la paura bèstia que la disián malurosa es acompanhada d’un “me’n foti!”
 
De còps que i a me disi que l’enveja de s’ensajar a’n aquela practica familiala poiriá venir als nòstres politics. Mas sèm grandets, ciutadans responsables, rasonables, criticas, vigilants, que se’n daissan pas contar. E se per cas, los nòstres dirigents nos volián enlusernar de la man esquèrra mentre que de la dreita escamotarián los nòstres pensaments, nos daissarián pas tòrcer.
 
 
 

 
 

 

Las femnas son las grandas invisibilizadas de l'istòria umana, e aquò ja se pòt remarcar dins lo procès independentista catalan, ont se parla mai de Carles Puigdemont e Oriol Junqueras, un en exili e l'autre en preson, que de las presonièras politicas coma Carme Forcadell, condemnada per "sedicion" per aver coma president del Parlament permés un debat, o Dolors Bassa, èx-ministra regionala del trabalh, escandalosament confonduda dins la senténcia de la parodia de jutjament amb l'èx-ministra de l'educacion uèi exiliada en Escòcia, Clara Ponsatí. Se sap generalament que lo president Puigdemont, uèi eurodeputat, es en exil en Belgica, mas qual sap que las èx-deputadas Marta Rovira (ÈRC) e Anna Gabriel (CUP) son ara en Soïssa?

Contra aquel silenci que ne son victimas las femnas arriba lo libre autobiografic de Mireia Boya, Trencar el silenci. Tres o quatre còps dins ma vida, ai agut l'astre de poder parlar un pauc, coma occitanista e catalanista, amb aquela personalitat publica aranesa, nascuda en Comenge (Sent Gaudenç), que, mentre que d'unes en Aran voldrián trencar lo ligam del país de cap de Garona amb Catalonha e Occitània per lo melhor asservir a Espanha, a plan comprés que las libertats de Catalonha e d'Occitània, la primièra mai accessibla que la segonda, son mai que compatiblas: es lo meteis camin.

Ai escrich per abitud "Mireia Boya", mas ela signa "Mireia Boya Busquet", per referéncia a sa maire, primièra sindica d'Aran de 1991 a 1993, Maria Pilar Busquets. Son libre, de fach, es un raconte cronologic, de la mòrt de sa maire en novembre de 2016, a la revelacion de son escleròsi multipla en 2019, que precisament empachariá l'autora de venir maire s'o volguèsse. Es mai qu'un raconte: es tanben una meditacion sus las esmogudas personalas e l'engatgament politic, amb una orientacion clarament feminista. Las amistats, que sián politicas (Marta Rovira e Tamara Carrasco, aquesta victima d'una arrestacion arbitrària en 2018 per un pretendut terrorisme, signan respectivament lo prològ e l'epilòg) o simplament personalas (lo grop de las amigas intimas dich "las 10%"), estructuran l'obratge e lo messatge que cèrca de transmetre. Fàcia a las agressions masclistas, que Mireia Boya ne foguèt paradoxalament victima dins una organizacion politica d'ideologia proclamada antipatriarcala, a l'invisibilizacion de part dels politicians cravatats, tanben al moment de la declaracion d'independéncia tanlèu suspenduda e fin finala falhida, fàcia a la politica de la terror volguda e organizada contre l'independentisme de part de l'estat espanhòl, fàcia a las desfortunas de la vida, malautiá o dòl, l'empatia femenina crèa de solidaritats constantas que congrean la resiléncia e de victòria avenidoiras, ja que l'emocion, tradicionalament considerat coma una feblesa, se tresmuda en una fòrça per avançar ensems. Aital se concretiza lo vèrs de Louis Aragon cantat per Jean Ferrat: "La femna es l'avenidor de l'òme".

Fin finala, Trencar el silenci es l'òbra d'una resilienta. Resilienta dels dòls de sa maire e de son paire. Resilienta del secutament psicologic d'un masclista falsament antipatriarcal. Resilienta de las menaças de la pseudojustícia espanhòla. Resilienta de las decepcions del procès d'independéncia. Resilienta de la tramautizanta nòva d'una malautiá potencialament invalidanta. D'efièch, lo "ieu" de Mireia Boya, jamai narcissic, tostemps conscient de sas errors, es tanben un "nosautras" qu'es pas un renonciament. 

Al contrari, es un convit generós e valent a contunhar la lucha, cèrtas en prenent en compte nòstra umanitat, mas totun sens pèrdre l'esperança de la victòria finala.


_____________________________

Mireia BOYA, Trencar el silenci, ed. Ara Llibres, 192 p. 17,90 èuros (version en papièr).

Aquela babaròta (que de segur èra femèla) s’espandissiá dempuèi un país d’Asia e de malauts avián la marrida idèa de ne defuntar. Ò pas gaire: 4 en 15 jorns en França. Mas las autoritats prenián un fum de mesuras coma per exemple la proïbicion de las manifestacions de 5000 personas dins de luòcs barrats.

De mond intelligents faguèron la comparason amb las victimas de la rota: 8,8 cada jorn dins lo país (aquò vòl dire que n’i aviá 8 de complets e un trocejat que ne mancava un bocin de 0,2). Aguèron l’idèa de daissar las veituras. Lo nombre de las victimas comencèt de demesir. La pollucion e lo prètz de la gasolina tanben...

Alara d’unes pensèron als que se crevavan de fam. Bastava d’organizar de collèctas per donar a manjar als miserables e las estatisticas anarián a la baissa.

Alavetz d’autres se mainèron de las guèrras.

E fin finala tot s’acabèt plan.

<< partida I

Lo gigantisme dau FEW
 
Lo FEW es una òbra gigantesca que dona de respònsas per quasi totei lei mots usuaus de l’occitan, de l’arpitan e dau francés.
 
Una òbra tan granda, Wartburg la comencèt solet, en defòra de son universitat, e i consagrèt una partida de son ostau per i rengar lei fichas e la documentacion. Puei recebèt l’ajuda d’autrei collègas lingüistas, dont de correspondents. E en 1952, lo FEW obtenguèt lo sosten dau Fons Nacionau de la Recèrca Soïssa (FNS). Dempuei 1993, après un acòrdi francosoís, la còla centrala dau FEW s’es desplaçada en França, a Nancí, ont se tròba un gròs laboratòri universitari dedicat a la lexicografia dau francés: l’ATILF.
 
L’edicion “iniciala” dau FEW es de format papier. Còmpta un vintenat de volums tras que rics. Son la reünion d’una sèria de fasciculs que s’editèron pauc a cha pauc. Lo totau fa mai de 17 000 paginas.
 
Lei 23 volums d’origina es Wartburg que lei supervisèt. Après la mòrt de Wartburg en 1971, i cau apondre de publicacions ulterioras que lo quite Wartburg aviá començadas o desiradas e que lei discípols acabèron. Son:
   
 
Mai d’informacions per lo francés que per l’occitan
 
Dins lo FEW, lo francés se tracta de maniera pus completa que l’occitan e l’arpitan.
 
Especialament, lo francés es melhor documentat dins lei domenis dei cultismes (mots de formacion sabenta), dei manlèus (mots pres a d’autrei lengas) e dei neologismes (mots de creacion recenta). Lo FEW analisa tanben certanei cultismes, manlèus e neologismes occitans, mai de faiçon mens sistematica.
 
Quand un mot occitan a subit l’influéncia dau francés, lo FEW o precisa pas totjorn. Per còntra, quand un mot francés ven de l’occitan, lo FEW o explica sempre.
 
 
Lei formas localas e ancianas e, de còps, codificadas
 
Lo FEW es un tresaur perque assaja de reculhir lei formas mai caracteristicas dei tres lengas (occitan, arpitan e francés), tant per d’epòcas diferentas coma per de parlars locaus diferents.
 
Tocant lei formas estandards, lo FEW mençona quasi solament aquelei dau francés. L’occitan estandard èra pas encara pron disponible pendent lei darriers ans de vida de Wartburg. Pasmens, leis articles refonduts e posteriors a Wartburg enregistran certanei formas codificadas o estandards de l’occitan.
 
Lo provençau literari de Mistral es pas una varietat estandard, pasmens es una koinè regionala amb una part importanta d’elaboracion. Lo FEW enregistra pron de formas mistralencas quand semblan autenticas, mai leis escarta quand son pas pron confirmadas per d’autrei fònts. Wartburg aviá una vision critica dau diccionari de Mistral e lo considerava pas coma una fònt sufisentament solida. Sempre cercava una confirmacion dins lei fònts pus ancianas qu’avián alimentat lo trabalh de Mistral.
 
(de seguir)


 

 
 

 

Las eleccions municipalas se sarran. Es lo moment quan cau ensajar de hèr quicòm ende l’occitan, que los candidats son tot aurelha de cap au pòble, abans que la pòrta se torne barrar per sèis ans de mès.
 
Èi doncas hèit un drin de “lobbitage” (o de pression) deu costat de Tornahuèlha, on demòri en Gasconha tolosenca. Estoc pas tròp complicat, qu’i a pas que quate listas.
   
Sabi pas s’es necessari de precisar que lo mot “occitan” pareish sus nada profession de fe ni programa e qu’aquò es pas una suspresa de las granas.
 
Doncas un messatge estoc mandat a cada lista ende díser qu’un questionari èra prèst ende conéisher lor sensibilitat de cap a la lenga occitana e que’ns podèm encontrar lèu ende’n charrar. La lista Fouchier estoc la mès reactiva e responoc en 3 jorns. Cau díser qu’estar la còla en plaça es un avantatge enòrme. Jo, personaument, les coneishi a totis, pr’amor de mas activitats associativas, am doncas dejà establit un rapòrt haut o baish amistós e eths pòden botar en exèrgue çò qu’an dejà hèit, quitament s’es pas gran causa: inscripcion “Planvenguts a Tornahuèlha” sus dus panèus de l’entrada de la vila, drapèu occitan sus la Comuna, ajuda au club d’occitan capvath l’Amicala Laica, programa sus l’occitan dens los ALAE …
 
De mès, pòden pensar a d’autas accions com organizar un “dimenge sus la plaça” a l’entorn de la lenga, o la valorizacion visuala de noms de lòcs coma l’Arramèth (La Ramée), lo Ramelet Mondin (Lou ramelet moundi), la carrèra deu Bèl Véser (Rue du Bèlbèze) o lo barri Qué Fètz (les Quéfets).
 
De son costat la Lista Ciutadana compta monde qu’an la sensibilitat occitana mes reservan lor decision a l’aprobacion de l’ensems deus sòcis.
 
Laurant Soulié receboc lo questionari e a pas encara responut.
 
Michèle Pellizzon se declarèc sense de suspresa “pas tròp entenuda aquò dessús” e l’adreça internèt escrita sus sons huelhòts de campanha compòrta una peca.
 
Es un trabalh interessant, solide, mes drin longanha e que demanda una rigor de las granas. Estoi temptat d’anar portar dirèctament lo questionari a una candidata pr’amor qu’es ma vesina, mes me cadoc resignar e’u mandar un mail coma aus autes, per chepic d’egalitat.
 
Lo questionari compòrta unas 30 questions e los candidats an la possibilitat de respóner “meslèu favorable”, “meslèu desfavorable” o “sense d’opinion”. Una sintèsi serà mandada a la Despacha deu Miejorn ende que lo public s’assabente, abans lo purmèr torn, de las intencions deus candidats de valorizar la lenga nòsta.
 
Sabi pas s’aquò pòt hèr capbussar una eleccion (benlèu en cas de resulta fòrça estrenhuda) mes çò de màger es que los candidats ac deven créser …
 
 

 

Las lengas son d’instruments potents per crear de comunitats, partejar de coneissenças e servar l’eritatge. Tanben dins las tecnologias, la lenga es importanta per gardar e partejar d’informacions, que siá per l’educacion, sus de plataformas socialas, o amb d’assistents vocals. Pasmens, unas lengas pichonas son cada còp mai amenaçadas de disparicion. Es per aquò que Wikidata s’esfòrça de promòure la diversitat lingüistica e lo multilingüisme demest los projèctes de Wikimedia e mai enlà.
 
Uèi, Wikipèdia existís en 309 lengas diferentas. Amai, i a mantunas aplicacions e foncionalitats dins Wikidata qu’an per tòca de renfortir las lengas mai pichonas, coma la lenga romana occitana e sa sòrre la catalana. Wikidata es una basa de coneissenças liurament modificabla, qu’es compatibla amb Wikipèdia mas que provesís tanben de donadas coma una font comuna per una miriada d’autras plataformas e d’aisinas. La mission de Wikidata es de “donar a mai de monde mai d’accès a mai de coneissença”. (Doncas, per la Jornada internacionala de la lenga mairala, volèm suslinhar quinas contribucions de Wikidata ajudan las lengas a prosperar dins de Wikipèda e dins lo monde numeric.)

Per consequent los desvolopaires de Wikidata e sa comunitat se concentran sus doas causas a prepaus de las lengas: ajudan a fornir de contenguts en mantunas lengas, e permeton las interracions en diferentas lengas. Lydia Pintscher, gestionària de produch per Wikidata: “La lenga es una part importanta de la creacion d’una comunitat e d’una tecnologia inclusiva e divèrsa. Aquò es especialament important uèi pr’aquò que mai en mai de nòstra vida depend de la tecnologia e de son interrelacion amb la lenga. En çò de Wikidata, volèm pas daissar degun defòra perque parla una autra lenga.”
 

Las Donadas dins los projèctes de lenga de Wikipèdia

Una utilizacion de las donadas sus Wikipèdia es sul quite site Wikipèdia. Las donadas Wikidata pòdon èsser reutilizadas dins las entradas de las bóstias d’informacions. Aquò fa venir la modificacion e l’actualizacion de las paginas mai aisidas, pr’aquò que lo redactor a pas d’actualizar los articles manualament. Aquesta foncionalitat es utila per totas las Wikipèdias. Dins de pichonas comunitats coma la catalana o basca, aquò significa que mai de paginas pòdon èsser mesas a jorn per çò que lo trabalh demanda mens de redactors. Las donadas pòdon tanben èsser utilizadas dirèctament dins los articles via los modèls de presentacion, coma dins aqueste exemple basc e dins lo placeholder de l’article que son utilizats dins la Wikipèdia galesa.
 

Lexèmas: una nòva forma de donadas e de relacion entre lengas
 
Lo multilingüisme es al còr de Wikipèdia. Dempuèi lo començament, qual que siá element ligat a un objècte de coneissença e tota proprietat pòdon aver un nom dins una lenga compatibla. Dempuèi 2018, Wikidata garda tanben un tipe novèl de donada: los mots, descriches en plen de lengas. Aquesta informacion es una donada lexicograficala. Las lexèmas son de punts concrèts de las donadas de lexicografia. Amb totas las combinasons de lengas qu’existisson sul projècte Wikimedia, de possibilitats complètament novèlas se dobrisson: las traduccions d’una lenga a una autra venon possiblas, encara qu’un diccionari estampat d’aquestas lengas existisca pas. Pòt èsser generat amb de donadas estructuradas tocant las lengas. Podètz ne saber mai sul modèl de donadas a la pagina de documentacion e legir tocant la lexicografia sus la publicacion d’aqueste blòg.
 

Las aplicacions de lenga qu’utilizan Wikidata
 
Wikidata ajuda tanben les lengas jos-representadas a produire d’aisinas e de tecnologias que lor cal. Se concentrar sus de lengas e grops marginalizats es sovent considerat coma pas avantatjós d’un unt de vista financièr per las grandas entrepresas. Pasmens, pr’amor que Wikidata es dubèrt e complètament liure, de comunutats petitas pòdon construire lors aisinas e integrar las donadas a d’aplicacions existentas.
 
Lingua Libre es una bibliotèca d’enregistraments àudio que tot lo monde pòt completar. En enregistrant de mots, provèrbis o de frasas. Lo site web utiliza Wikibase e las donadas de Wikidata tanben e fins ara 100 000 fichièrs àudio son estats enregistrats en 46 lengas gràcias a 128 locutors actius.
 
Egunean Behin (Un còp per jorn) es una aplicacion per mobil en basc que provesís de quiz e d’anecdòtas. L’aplicacion tòrna utilizar las donadas de Wikidata, Wikipèdia e Wikimedia Commons. L’aplicacion ajuda a metre en avant de coneissenças regionalas e linguisticas e es utilizada per 1 de 10 bascofòns.
 

Accès via las donadas
 
Wikidata a un objectiu clar de donar accès a mai de monde a mai de coneissenças. Lo lengatge es un factor crucial per encoratjar la compreneson e menar tot lo monde sus la via de l’Internet vertadièrament liure. Sos esfòrces a promòure la diversitat de lengas servís a encoratjar la diversitat lingüistica e los escambis multiculturals sul projècte Wikimedia e per delà. Per consequent, Wikimedia vos convida a utilizar sas donadas per vòstres objectius e a desvolopar d’aisinas que vos e vòstra comunitat requerissètz.
 
Se volètz ne saber mai tocant Wikimdata e las lengas e que volètz encontrar de monde amb aquesta mentalitat que trabalhan sul partatge d’informacions dins de lengas minoritàrias, vejatz la pagina de The Celtic Knot Wikimedia Language Conference a Limzrick del 9 al 10 de julhet de 2020.
 
 

---

Article original: Do you speak data? Wikidata as the Open Internet’s universal language
 
 
 
 

 
 

 
 
 

Èra dins un país de cocanha. Qualque part entre monts e mars.  Mas i èra, ailí, delai las montanhas, un prince sonat lo Borbolh de Meulins. Que volia, de sempre, aver mai.  Avia esposat Plantamalina d’Orlhenx. E avia perdut sa primiera frema de malautia.  Lo sieu escaisnom èra lo Prince blau. Èra lo cosin d’Enric Paricix des Omby, de la familha Paricix le Gerby mas enemics dals Paricix la Seurty.   La princessa èra amiga amb Isodra de  Coinchilx. Li fisèt lo sieu espèr d’esposar lo sieu promès en secret. Dins un d’aquels castèls, fiertat dal país. Brillatoux-Le Rideaudor, un castèl sus Léger. Manifaic!

Fisèt solament a la sieu amiga, qu’avia totalement fisança en ela.  Volia esposar Alric de Valença.  Mas l’òme de man dal Prince Blau, Cheaurilleud Villehautcourt des Villois, velhava. Pròche de Versôilles. Un jorn, la princessa recebèt un regal, un pastisson de la part d’un pastissier de primiera. Èra empoisonat. S’endurmèt. Breçaia per aquela cançon:
 
Foguèt embarraia endurmia dins la torre dal Castèl normand de Champ-Bourcy aux Wihes.  Lo monde eissublièt quitament lo sieu nom pichon. Èra devengua blanca coma de fromai. E l’istòria retenguèt solament lo nom d’un iaort. E lo monde ne’n faguèron tota una istòria.

Coma cada dissabte del vèspre, lo Guston se n’anava a caval sus una traça de bicicleta cap a la plaça Eraclès. Dins la desca penjada al guidon, una museta, e dins la museta, estropadas dins un pelhòt, un parelh de bòlas, l’imant e la bròca de mesurar. Lo Guston, bon ciutadan, qu’escota los conselhs que nos balhan, aviá cargat un gilet jaune per se far pas espotir per qualque fadòrla que se trufa dels ciclistas, e coma avián anonciat una pollucion de las particulas finas, s’èra cargat en mai d’una eissarpa que li estropava lo còl, la boca e lo nas, una masqueta filtranta.
 
Al cap de la carrièra del Bearnés, un carri de polícia èra arrestat e un punhat de policièrs equipats de cascas, bloquièrs, maçugas, granadas, lançaires de balas de defensa contrarotlavan l’intrada sul baloard.
   
Lo Guston los aviá pas: per anar far a las bòlas a ras d’en çò siu...
   
Lo Guston, que tot aquò embufava se daissèt anar a de paraulas que pòdi pas reportar aicí.
 
Tanben foguèt menat al comissariat, las mans ligadas, engabiat puèi jutjat en comparucion immediata. Un avocat capitèt de lo tirar d’aquela marrana.
 
E lo dissabte seguent lo Guston se jonhèt a la manifestacion dels gilets jaunes.
 
Çò que venètz de legir es una pura ficcion. Tota semblança ambe d’eveniments que se son passats o de personas qu’existisson seriá pas qu’un cas d’azard: cadun sap que dins lo nòstre país las fòrças de manten de l’òrdre fan pròva de discerniment e de retenguda dins l’exercici de la siá foncion.
 
 
 
 
 


 

 

Jan dau Melhau un personatge de tria. Sa notorietat es fòrça larga, en Lemosin e, tra los occitanistas, dins tot l’espaci occitan. Coneissèm totis aquí son leste biais de caminar, son activitat inlassabla dins los domenis de la literatura e de la musica occitanas, sos còps de gula, sos engatjaments totjorn trencats (de veser, per exemple, aquí, sa protesta contra lo remembrament regional qu’a portat a la disparicion de l’entitat lemosina). Foguèrem un còp de mai estabosits de lo veire tener bon, en pè, tota una longa jornada de lectura non stop o quasi d’òbras de Marcela Delpastre en febrièr del 2018, per remembrar la mòrt de l’escrivaira lemosina. Lo cal veser tanben interpretar, quaranta ans aprèp sa creacion, sa chanson Quant quò sirà la fin dau temps sul plateù d’octele a Lemòtge, la mema annada... I a gaire, mostrèt son oposicion al projècte de pargue d’atraccion a Chaufalhas en fasent una dièta de mantun jorns, etc.
 
Aqueste libre, que recampa una seria d’entretens fachs entre 2015 et 2016 per Baptista Chrétien, nos apren fòrça sus son itinerari, qu’encontra en camin los d’un fun d’occitanistas de las annadas 70 duscas a uèi, e nos balha aital un agach retròspectiu ponchut sus un tròç d’istòria culturala qu’en Lemosin ven uèi de mai en mai escondut e regetat, coma quò se passa totjorn amb los moviments qu’an fach quinquanèla. Sufís de legir los libres d’istòria de las idèas contemporaneas en França: quasiment pas de referéncias s’i poden trobar a tot çò que pòt semblar de “regionalisme” per una cervèla parisenca (de veire aquí a prepaus del Dictionnaire d’histoire culturelle de la France contemporaine): s’i troban quitament pas los noms de Castan o de Lafont, sens parlar alara de Melhau! Aqueste libre tanben nos fa comprene la vision del monde fòrça particulara de Melhau (vist qu’es aital que l’apelam), sa filosofia o, se volèm – perque aqueste òme se preten pas filosof – son ideologia (lo mot es aquí emplegat amb la mai granda neutralitat, per dire sos vejaires sus la societat, la politica e l’istòria).
 
 
Itinerari biografic
 
Es en vila, als “Casseaux” prèp de la ciutat Raoul Dautry, un barri obrièr marcat per una fòrta preséncia comunista, coma lo pichon Melhau podiá lo veire en portant matin lors jornals al monde. N’a conservat una granda tendresa pels Ponticauds, coma me l’a sovent dich, que la màger part venián de las campanhas e maites parlavan encara lo lemosin. Lo jòune Jean-Marie Maury (vist qu’aquò es son nom d’estat civil) seguissèt dels estudis, de sciéncias Pò, puèi de filosofia a Tolosa. Faguèt un memòri de mestrèsa sus Max Stirner. En efièch, Melhau agèt fòrça lèu de conviccions libertàrias, qu’a mantengudas dusca a l’ora d’ara, e participèt a la creacion d’un Cèucle Proudhon. Legissiá tanben Jacques Ellul e Bernard Charbonneau, autors sortits del personalisme, que faguèron dins lor temps una critica politica e filosofica de la “societat tecnica” e de la societat de consomacion, que Melhau faguèt sèuna. Sus aqueste punt tanben a pas brica cambiat dempuèi las annadas de joinessa.
 
Podiá pretendre a una carrièra academica, mas en acòrdi amb sas conviccions, tornèt al país, non pas a Lemòtges, mas a l’ostal de familha de Meuzac, ont demoravan sa granda e sa tanta, la Jana e la Mili, que lor dediquèt i a qualquas annadas un tèxte subrebèl (Mas Vielhas, veire lo compte rendut aquí). Sa familha èra sovent apelada “la gent dau melhau”, es a dire la tèrra bona pel milhet, e prenguèt aqueste nom per signar son primièr libre (aviá sonque 23 ans), un roman terrible, Los dos einocents (1971-72, publicat en 1978), la primièra òbra qu’ai legida en lemosin. L’autor es uèi puslèu critic a prepaus d’aqueste libre: pr’aquò, amb son realisme desesperat, sa negror, sa drudesa linguïstica, tot Melhau èra ja aquí. “Vesiái dejà l’evolucion d’aqueste país d’un biais fòrça negre, confisa a Baptista Chrétien, aquò èra ja d’un pessimisme incredible! Pr’aquò Dieu sap cossí èri content de tornar!” (p. 33 ma revirada coma totis los autres estraches del libre).
 
Dejà tanben, Melhau cantava e jogava de musica (son paire, caminaire de la SNCF, èra musicaire, violonaire et acordeonista, e faguèt començar l’acordeon al filh): “coma voliái escriure de cançons sus aqueste país lemosin, caliá plan que zo faguèssi dins sa lenga, es evident! […] Mas a la debuta, plan segur, escriviái dins un occitan completament fonetic, o ‘patejant’ coma se disiá. Sabiái pas legir nimai escriure aquesta lenga” (p. 35). Mas al contacte de militants occitanistas, Melhau mestrejèt plan lèu la grafia dicha “classica” e venguèt un autor tra los mai reconeguts de las lètras occitanas, amai se li agradava mai que mai las formas cortas (cansons, contes, novèlas, cronicas, aforimes, proverbes, etc.). Baptista Chrétien, diguèt tot lo ben que pensava de Ma Lenga (2012), cort tèxte autobiografic (un genre que pratica gaire), fòrt e plenh de desesperança sus sa relacion a la lenga lemosina.
 
Per çò qu’es de la musica, conta cossí, amb son vesin e amic Sergi Maròt (de veser la plan polida intervista de Maròt per l’IEO dau Lemosin del 2012), balhèt un primièr concert, puslèu epic, a l’escasença d’un depiquatge a la mòda d’autre còp, en 1973, en causissent de jogar sus un instrument tradicional, lo violon, qu’encara mestrejava gaire, mas lo monde ovacionèt tot parier lo vam de la joinessa! Plan lèu, Melhau se botèt a la vièla, che li agradava tanben perque li permetiá de cantar. Foguèt aqueste instrument que l’acompanhèt dins sa peregrinacion a pè e sens prene cap d’argent duscas a Sent Jaumes de Compostela (e retorn!) en 1987 (veser son libre: Journal d’un pèlerin vielleux et mendiant sur le chemin de Compostelle).
 
Parla tanben de son objeccion de consciéncia e de son refus d’èsser mandat a l’ONF per plantar d’avets (e òc, la lucha pels fuelhuts contra los resinoses es pas brica novèl!); s’enseguissèt un procès en 1976 que se clavèt per dos meses de prison amb sursís. Melhau viviá dins un mitan de joves refractaris – alternatius se diriá uèi – anarchistas, militants ecolòs, antimilitaristas, occitanistas mai que mai... Un fun de noms son balhats dins lo libre, ont s’entrevei tot un mitan lemosin fòrça actiu dins aquestas annadas: Marcel Denis, Alem Dostromon, Sergi Maròt, Jean-François Pressicaud, Michel Chapduelh, François Faucher, Jaumeta Beauzetie, Jean-Marc Siméonin, Jan-Glaudi Rolet, Pierre Maclouf, un pauc mai tard Bernard Combi…
 
 
Los elèits absents e lo pòble fugidís
 
Pr’aquò, Melhau vòl precisar qu’a la debuta de sa carrièra de musicaire, los que lo convidavan, amb sos amics Maròt e Dostromon, “ èran pas los occitanistas, ni mai los “folkeux”. Èran las amicalas laícas, los comitats de fèstas, las associacions ruralas, la FOL… i aviá un interès per la cultura locala” (p. 49). “Quora lo comitat de fèstas, lo fogal rural o l’amicala laíca de sabi pas quina pichona comuna nos convidava, tota la gent venián, èra un public popular, e diversificat. Es a l’ora d’ara qu’avèm un public estequit, non pas a l’epòca!” (p. 93). Melhau a rason d’insistir, contra la critica (de còps que i a l’autòcritica) coma que lo moviment occitanista auriá fach quinquanèla per èsser demorat dins son canton, tròp elitari e tròp intelò, copat del pòble dels locutors: “ la gent que venián a nòstres espectacles, a nòstres serenadas, aquò èra lo ‘pòble’, èran pas d’intelòs. Justament, tocàvem pas los intellectuals…” (p. 93). Es verai: l’immensa majoritat dels çò disent intellectuals e la borgesia denigravan lo “patès” a l’epòca, e mai encara uèi (mon Dieu, en sabi quicòm!), per de rasons justament de distinccion sociala e doncas culturala. Çò que manquèt al moviment occitan, son precisament los intellectuals mai que lo “pòble”, per tant que la distinccion posca èsser mantenguda, perque justament s’engajar èra un biais de refusar aquesta fractura; de pacans podián èsser / venir de grands intellectuals, coma per exemple la Marcela Delpastre ont Melhau anava per aprendre e non pas ensenhar, o almens i anava per escambiar e parlar lo mai simplament del monde et non pas per balhar de leçons al "pòble"!
 
Vertat que la sensibilitat per aqueste moviment de revalorisacion èra atertant minoritària dins los mitans populars: tocava en fach subretot de personas maturas e de vièlhs, uroses de tornar trobar, jos aquesta forma renovelada, de tròces de lor cultura e d’aquela de lors parents, e çò que conta Melhau de qualquas nòças ont anèt coma musicaire amb sos amics me sembla esprimir aquesta situacion: "I aviá los vièlhs, los parents e los grands-parents, que nos demandavan, qu’èran contents de nos veire. Mas lors enfants, les jòunes, ne’n avián res a cagar de nosautres, doncas a pèna nos arestàvem de jogar, brancavan viste un vira disc e escotavan una musica completament diferenta...” (p. 49). Las fòrças, plan segur, èran pro inegalas, e totas las tentativas, de còps que i a plan capitadas al nivel musical, qu’avèm conegudas d’apropriacion occitana del rock e de las musicas urbanas an pas pogut, gobalament, modificar aquesta situacion objectiva de cultura subalterna de nicha, daissada de caire a l’encòp per los elèits e la granda massa dels jòunes. De tot biais cal recoisser que lo moviment occitanista associatiu èra (e demora) dins l’ensèm compausat d’ensenhaires, fòrça minoritaris dins lor mitan professional, e que los obrièrs e los paísans s’i son pas precipitats en massa: “faguèri tot, dich Melhau, a l’IEO 87, per qu’i venguèsson d’obrièrs e de paísans...”, e se foguèsson venguts e avèsson volgut, aurián pogut i prendre lo poder, afortís (p. 94). Mas una dinamica aital, en cap de luòc o quasi en Occitania, a pas de fach existit. Melhau zo reconeis de bon grat, sos tèxtes e sos espectacles èran exigents. Per exemple N’autres tanben la Revolucion... de las chansons de l’abat Richard… a las faulas del ciutadan Foucaud, creat sens quasiment d’ajuda pel bicentenari en 1987 (p. 116), e tanben Lo diable es jos la pòrta, òbra musicala e dramatica, que datava de las annadas 70 (“aquò parla de la mòrt d’un país e de sa lenga, de sa cultura, de sa mitologia, de la fin d’una civilisacion, de la fin d’un monde millenari que foguèri l’un dels darrièrs a conéisse que desapareguèt en qualquas decennias”, p. 119, de veser la pagina dedicada del CRMT). Lor escomessa èra que lo monde “podián prendre lo melhor d’aquesta lenga, d’aquesta cultura, sens totjorn se limitar a un folclòre a la con!” (p. 93). Melhau rampèla que, entre autres, faguèt de teatre a Sent Mèrd (Nauta-Vinhana) amd los paísans del luòc: “E ben se retrobavan dins çò que fasiam, èra dins lor lenga, aquò parlava de lor cultura, enfin èra pas d’elitisme, amai foguèsse de qualitat. Alara òc, nautres espectacles portavan a soscar, mas aquò èra pas copat del ‘pòble’, o alara sabi pas çò qu’es lo ‘pòble’!” (p. 97).
 
Mas cal joslinhar que Melhau se situa el tanben dins un moviment ont d’autras formas d’expression, mai “popularas” se volèm, avián lor plaça: “tot èra pas elitista, per exemple Andre Dexet, dich Panazô, qu’aimavi fòrça, fasiá d’emissions de tele e de radiò fòrça popularas, èra pas brica un borgés, al contrari!” (p. 95).
 
Aquò dèu èsser dich, perque sovent lo Melhau es presentat coma qualqu’un de auturós e mespresant pels usatges los mai populars de la lenga, per exemple l’art plan lemosin de la nhòrla, que lo Panazô ne foguèt un grand mèstre. Mai que mai, Melhau s’opausava al prejutjat encara uèi tant partejat: “per un fun de monde, lo “‘patès’ èra la nhiòrla, èra forçament per de rire, podiá pas èsser quicòm mai!” (p. 94). Plan segur, òm podiá tanben s’apiejar sus aquesta pratica, coma Padena alias Robert Marty zo faguèt longtemps en Lengadòc, o encara uèi en Lemosin Jan Frances Vignaud, per cultivar la lenga en dignitat, mas foguèt pas jamai la vèna de Melhau, encara que lo rire (plan sovent nègre) manca pas dins sos tèxtes.
 
 
Musica modala saberuda e populara
 
De tot biais, sas realisacions e sos trabalhs musicals los mai exigents, per exemple suls trobadors, lo cant gregorian, la musica modala, son conduchs dins un esperit popular. Aital, al moment de parlar de sas collaboracions amb Jean-Marie Carlotti (Encontres mediterranencs de Fontblanca e d’Arle), Melhau dich a son interlocutor: “nos que veniam totis de la musica tradicionala, voliam far lo ligam que jamai èra pas estat fach entre la musica sabenta e la musica populara, e far entendre los trobadors d’un biais un pauc mens compassat qu’aquel que se praticava abitualament, i botar un esperit popular, que!” (p. 59). Es aital que Melhau trabalhèt amb Gérard Zuchetto e lo Troubadours Art Ensemble, puèi amb lo Carreforc Ventadorn (Luc de Goustine), balhèt a Aubusson en 1980 amb Olivier Payrat —un autre de sos complicis— un espectacle que marquèt durablament son public, entièrament dedicat a Gaucelm Faidit. Dins lo meme temps, s’emplegava a la lectura dels “neùmes” gregorians e subretot a la notacion dicha de “punts” de l’abadiá de Sent Marçau (sègles XI-XII), bailejant el meteis d’estàgis de cant gregorian. A l’ocasion d’un collòqui en Grèça dins las annadas 80, descobriguèt tanben amb estrambòrd lo cant bizantin. Se botèt a l’escota de la musica sabenta e populara indiana, faguèt l’aquisicion d’un armonium indian… Es aital qu’es vengut un promotor de tria de la musica modala, que torna trobar dins las musicas tradicionalas del Lemosin e del resta d’Euròpa. Per contre, es un grand enemic de la gama temperada, empauriment (reduccion als tons minor e major) e meme, a sos uèlhs, falsificacion dels «accòrdis naturals” (“coma los son dins tota tradicion que se respècte”, apondís, e li en daissi evidentament tota la responsabilitat[1]). Per el, los cantaires d’operà cantan fals, perque se reglan sul pianò, qu’es fals el tanben… L’invencion del pianoforte, segon el, foguèt una “catastròfa” musicala comparabla a la catastròfa tecnica de l’introduccion de la maquina a vapor![2] Melhau remanda çaquelà a las reflexions e las analisis del violonaire Jean-Marc Delaunay que repertorièt “una quantitat incredibla de mòdes diferents amb lors variantas” e aprigondèt aquesta teoria de las musicas tradicionalas coma musicas modalas (p. 82. Me permeti de mencionar la plan bona sintesi de sas idèas sul siti del CrmT, jos lo titre Les musiques traditionnelles du Massif central sont-elles modales?).
 
 
Lo Chamin de Sent Jaume
 
Cal enfin parlar del trabalh enòrme d’edicion realisat per Melhau. Dempuèi la debuta de las annadas 70, amb sos amics (en particulièr son illustrator atitrat, lo subre brave Jan-Marc Simeonin) e de mejans fòrça limitats, aviá publicat un molon de libres e libretons e los primièrs n° del Leberaubre, la crana revista de literatura lemosina malurosament en pana dempuèi longtemps (veser aquí lo compte-rendut del n° 28/29). S’èra apres (una tornura verbala que l’i agrada) al menimós, pacient e exigent trabalh d’editor e creèt, 1984 las edicions Lo Chamin de Sent Jaume (tres ans abans son famós romiatge a Sent-Jaumes de Galicia). Dètz ans aprèp, gràcias a son encontre amb Edmond Thomas, editor proletarian (Plein Chant) e estampaire virtuós (“lo Paganini de la Roneò”!), se bota a produsir en collaboration amb el de libres d’una qualitat materiala e estetica de còps que i a espantanta, coma Glòria de la mòrt, un subre bèl libre d’artistas, totjorn disponible (veser la bona videò de la BFM que li es dedicat sul siti la cadena 7A Lemòtges). Es dins aqueste encastre que comencèt e subretot – vertadièr espleit – acabèt lo trabalh monumental de publicacion de las òbras de Marcela Delpastre, que n’es l’executaire testamentari: “de milherats d’oras a desbosigar, destriar los manuscrichs, a los dactilografiar, a los botar en forma, a ‘fabricar’ totis aquestes volumes” (p. 112). Mas publica tanben, tra los mòrts, lo teatre occitan d’Antòni Dubernard e l’òbra del poèta Paul-Louis Grenier e, tra los vivents, Monica Sarrasin, Jan-Peire Reidi, Jan-Peire Lacomba, Joan Ganhaire, Michel e Cecile Chapduelh, sens comptar sas òbras a el que, çò ditz, li agradan plan tanben!
 
 
“Faire çò qu’ai a faire”
 
Aquesta revista —se veirà dins lo libre qu’un fun d’autres elements de sa biografia aurián meritat d’èsser mencionat— sufís me pensi a mostrar a qual punt aqueste itinerari, totjorn seguit amb constància e fermetat, es coerent. El meteis zo ditz fòrça plan en esbocent una filosofia ont ai reconegut Spinoza: “La libertat, ditz Melhau, existís pas […] la libertat es d’obesir a son determinisme, contra tot çò que voldriá nos en desvirar” (p. 27 cf. Etica III, prop VI: “Cada causa, autant qu’es en ela, s’esfòrça de perseverar dins son èsser.”) e perseguís aital: “me soi pas jamai pausat de question, soi pas jamai estat facia a de dilèmas, ai totjorn seguit ma logica, lo corrent de ma vida” (p. 28). Aquò, segur, força l’admiracion, e zo disi tant mai librament que las idèas de Melhau que condividi pas son nombrosas, mas es pas aquí lo luòc, dins l’encastre d’aqueste compte rendut, de debanar una discussion en règla que, de tot biais, auriá pas grand interès.
 
M’agrada mai joslinhar cossí aqueste percors singular es tanben, per mai d’un biais, exemplari, e troba plaça dins un contèxte que foguèt primièr lo de la cultura contestatària del 1968 e de las annadas 70 e lo del partatge, marginal mas fòrça significatiu, de l’urgéncia absoluda d’un retorn a la ruralitat, a las praticas agricòlas e a las lengas e culturas localas entremièg de formas de critica radicala de la societat de consomacion, del tecnicisme fòra mesura e, dins lo meme temps, del centralisme cultural jacobin que regnava e regna totjorn amb la mema viruléncia en França al punt d’èsser quitament pas mai visible per una granda part de la populacion (si que non i auriá pas tant de bandièras tricolòras e de Marselhesas suls giratòris!).
 
Perque se aqueste moviment èra a l’avant-garda (veser per exemple la Gueule Ouverte, jornal que legissiam dins aqueste temps) e se a vist una partida de las idèas que portaba, a l’epòca fòrça majoritariament mespresadas, s’impausar uèi dins lo debat public (ecologia, descreissença, frugalitat…), una autra partida, la granda partida culturala d’aqueste engajament (revitalisacion de las lengas denegadas coma patèses, afermacion culturala, entremièg aquestas lengas e la reapropriacion d’elements culturals: literatura orala, cants, musicas, dansas) coneis un bilanç fòrça mens positiu, amai, per çò qu’es de la lenga ela-mema, completament catastrofic. Se musicas e baletis mobilizan encara d’energias e se un fun de bon trabalh es estat fach dins aqueste domèni (subretot a l’entorn de las activitats del Centre Regional de las Musicas Tradicionalas en Lemosin fondat en 1994 per Françoise Etay, granda amiga de Melhau), es totjorn menaçat per una degradacion dins l’insignificança, dins çò que se fugissiá en primièr e que li donàvem lo nom de “folclòre”. Evidentament aqueste jutjament critic sul processus de “folclorizacion”, que partegi amb Melhau e que d’autres contestan, non sens balhar de bons arguments (Sicre per exemple e sa reabilitacion del folclòre), es pas neutre e una demarcha antropologica digna d’aqueste nom l’acceptarà pas. Mas, dempuèi la debuta, es la nauta opinion que nos nos fasèm de las culturas paísanas dins totas lors expressions, que nos motiva e nos mèna al refus de las versions culturalas aflaquidas, ont la lenga mema es escafada, o reduzida a quasiment res. Çò qu’es a deplorar es lo general abandon de la lenga dins las regions occitanas e mai encara en Lemosin ont lo pauc qu’aviá estat ganhat, un semblant de dignitat e de reconeissença, es uèi perdut, fauta de transmission, amb la complicitat silenciosa mas constanta e terriblament eficaça de las institucions publicas. Los Pèire Bergounioux e los autres turiferàris del salut literari pel culte de la lenga unenca, podon plastronar, mespresar Melhau, lo tractar coma zo fan, “d’écrivain patoisant”, e subretot l’ignorar, considerar que son òbra compta pas e que merita pas mai de se produsir en degun luòc dins la region.
 
Melhau, fòrça implicat dins la vida associativa occitanista (aqueste libre es tanben important per en far l’istòria lemosina), li cal viure aquò, coma totis los actors de l’occitanisme qu’an conegut lo vam de las annadas 60-70. “Al jorn d’uèi, malgrat los esfòrces del nòstre amic Jan Mari Caunet e de sa còla [de l’IEO dau Lemosin], que se descarcassan, i a pas cap de subresaut, cap de revelh occitan en Lemosin. La lenga contunha de desaparéisser, a meme quasiment desapareguda.” (p. 92). Evidentament aquò es dur, terriblament dur, subretot pels rares “joves” occitanistas lemosins, que lo Baptista Chrétien ne fa part, que lor es demandat de tampar la pòrta darrièr els.
 
“A la fin de las annadas 70, i cresiam encara. Es dins las annadas 1980 que tot s’es aclapat” (p. 91). Melhau coma los autres a vist aital son public demesir coma pel de chagrin. I creire, per el, vòl dire que i aviá encara una partida de jogar, una darrièra campagna dins una guèrra perduda: “… per amor de nòstra lenga nos disiam: ‘tot es foutut, doncas cal contunhar!’ Mas fòrças occitanistas de l’epòca an pres lor partit d’aqueste escac programat” e an quitat lo moviment, “perque i aviá pas mai d’espèr” (p. 98). Es aqueste sentiment que m’empachèt a ièu tanben, az’Albi, d’entrar dins lo moviment en 1975-1976 (e las annadas seguentas), es per aquò que meti pas cap en dobte la luciditat que podiá aver Melhau de la situacion. Es per aquò tanben que pòt se ravisar e dire, sens contradiccion, qu’en fach el meteis i a pas jamai cregut: “i cresiái pas [ …], cresi pas en res. Fau çò que devi far, quò es tot...” (p. 96). Delpastre tanben tornava dire de bon grat “que lai era pas estachada”, es a dire oblijada, forçada. Aital imperturbablament, coma la pèira es pèira e l’aiga, aiga, Melhau es Melhau.
 
 
 
 
 
 
 

---

DAU MELHAU, Jan. Parcours d’un occitan réfractaire. Entretiens avec Baptiste Chrétien, IEO dau Lemosin, 2018.





 

Dins lo Petit traité romanesque de cuisine l’escrivana e cantadora Maria Roanet, que cresi que viu dins un vilatge de Santafrican (fòrça près de l’airal de localizacion), i trapa de vertuts divèrsas:
     
L’estòcafich, coma la merluça, èra totjorn estat un produch bon mercat e èra manjat tradicionalament per aqueles que podián pas aver quicòm mai, mas comencèt de s’encarir dins lo segond tèrç del sègle passat e, en causa d’aquela circonstància, apareguèt en Roergue e Carmaucin una version del plat que ne conten pas e que s’aprèsta solament amb de patanas, version que las gents nomman “estofinada de paure”. Se nos cal dire la vertat, es pas maissanta, per çò que tot çò que pòrta es bon, mas la recèpta originària es fòrça mai atractiva, a mon vejaire (e sembla qu’al de gaireben totes).
 
 
Estofinada


Ingredients: (Per quatre personas) 400 g d’estòcafich, 500 g de patanas, 4 uòus, alhs, jolverd, crèma, pebre, òli de noses e sal.
 
Preparacion: d’en primièr atalhonarem l’estòcafich (qu’aurem fach trempar pendent sièis o sèt jorns), lo botarem dins una ola, lo cobrirem d’aiga e lo daissarem sul fuòc. Lo bolh pres, rebaissarem la flama, o daissarem bolhir a fuòc doç e, un cop passadas un parelh d’oras, atudarem lo fuòc, ne tirarem l’estòcafich e lo daissarem sus un plat. En seguida botarem las patanas dins la meteissa ola qu’abans e la daissarem sul fuòc un autre còp. Lo bolh pres, rebaissarem la flama e o daissarem bolhir a fuòc doç. Mentretant, pelarem un parelh d’alhs o tres e los picarem dins lo mortièr. Puèi chaplarem un bon manat de jolverd. Al cap d’aperaquí trenta minutas d’ebullicion tirarem l’ola del fuòc, n’escamparem l’aiga e metrem las patanas dins lo plat de l’estòcafich. Quand serà refregit tirarem un pauc la pèl e las espinas de l’estòcafich e l’esquiçarem o l’amicalharem. En seguida pelarem las patanas e las esclafarem grossièrament amb una forqueta (o las premsarem amb lo premsapatanas, mas deu èsser un aparelh especial, de traucs fòrça gròsses; de cap manièra de biais ne deu resultar una purèa). Quand tot serà prèst botarem un bon rajolat d’òli dins una caçòla e la daissarem sul fuòc. Quand l’òli serà caud i botarem la patana e l’estòcafich, o daissarem a fuòc doç e o remenarem amb lo culhièr de fusta. I apondrem un veirat de crèma, salarem e pebrarem e contunharem de remenar fins que n’ajam tirat una pasta mòla e blanca. Tirarem donc la caçòla del fuòc, i apondrem l’alh, lo jolverd, e los uòus e i farem las darrièras remenadas. Fin finala, o menarem a taula e o servirem.
 
Variantas: i podèm apondre un parelh d’uòus durs (chaplats) o qualques gotas de chuc de citron. D’unes s’esparnhan lo jolverd. D’autres i meton los alhs al mateis còp que la crèma. Dins qualque endrech càmbian la crèma per de lach. La quantitat d’alhs es variabla, e las proporcions d’estòcafich e de patanas tanben. I a una version, pauc estenduda a l’ora d’uèi, que s’aprèsta sens patanas, mas alavetz,  cal de segur aumentar la quantitat d’estòcafich. Dins la Castanhau d’unes fan mitat òli de noses e mitat d’oliva.
 
 
Estofinada de paure


Es coma l’anteriora mas sens estòcafich e, doncas, nos caldrà aumentar la quantitat de patanas. Dins lo País de Montbasens, d’unes i apondon un ponhat de favons. En Carmaucin, d’unes s’esparnhan la crèma.


 
Autras denominacions


Estofinada de paure: estofineta (Carmaucin). Estofinada de paure es una denominacion que s’emplega en Roergue.

 
 
 

 
 

 

< partida II


Un article tipic dau FEW: de seguidas vertiginosas d’atestacions
 
Un article tipic dau FEW comença per l’etim, çò es, per lo mot qu’es a l’origina dei formas francesas, arpitanas e occitanas. Sovent l’etim es en latin, de còps es dins d’autrei lengas. Après l’etim vesèm entre parentèsis una abreviacion qu’indica la lenga de l’etim quand aquela lenga es pas de latin, e après vesèm una traduccion de l’etim (en alemand o en francés). Per exemple, au tòme 8, pagina 350:
   
Es l’etim grèc phalanx, es traduch en alemand per walze, balken (en occitan “cilindre, fusta”) e a engendrat lo mot occitan planca o plancha.
 
Puei l’article se devesís en seccions e en sosseccions en foncion dei sens fondamentaus o dei tipes de formas, coma planca o plancha.
 
Puei, l’article compren un tèxt (en alemand o en francés) que resumís l’istòria de l’etim e que discutís leis ipotèsis etimologicas de diferents cercaires.
 
La fin de l’article compren de nòtas numerotadas (en alemand o en francés) que cau jamai negligir, car sovent pòrtan d’informacions preciosas.


L’òrdre de presentacion dei formas, l’Strich

Dins cada seccion o sosseccion de l’article, lei formas se seguisson de maniera lineara, sens separacion visuala clara entre lo francés, l’arpitan e l’occitan.
 
Aquela dificultat es compensada per un òrdre constant de presentacion dei formas ancianas e modèrnas. En simplificant: seguida de formas ancianas dins lei tres lengas... seguida de formas modèrnas en francés... seguida de formas modèrnas en arpitan... seguida de formas modèrnas en occitan...
 
L’òrdre geografic dei formas modèrnas (francesas, arpitanas e occitanas) dessenha, sus una carta geografica, una trajectòria, una linha qu’a nom Strich (vejatz la mapa). En alemand Strich [ˈʃtʁɪç] significa “trach”.
 
Cau deplorar que certanei formas ben occitanas de Borbonés (departament d’Alèir) sián consideradas coma francesas: se situan dins l’Strich après lei formas francesas de Berrí e abans lei formas francesas de Borgonha.
 
Dins l’Strich, l’òrdre dei formas occitanas es donc lo seguent.
   
Lei formas localas son pas agropadas per d’etiquetas claras correspondent ai grands dialèctes occitans. Son introduchas per d’abreviacions que correspòndon ai localitats o ais encontradas.
 
Amb l’experiéncia, lei lingüistas menimós comprenon leis abreviacions e lei localizacions. Senon, lei localizacions son incomprensiblas per lei personas que son pas preparadas.
 
I a un aspècte tras que positiu ça que la. Wartburg e sei discípols an resseguit una quantitat impressionanta de fònts documentàrias, repertoriadas dins una bibliografia extraordinària (lexics medievaus, lexics dei parlars locaus modèrnes, consultacion pacienta deis atlàs lingüistics, monografias dedicadas a de parlars precís, etc.).
 
 
Grafias originàrias e notacion fonetica
 
Autra dificultat. Lei formas occitanas se presentan rigorosament dins la grafia dau document originari. Donc, pòdon aparéisser:
   
De còps, lo FEW repren de notacions en alfabet fonetic que venon deis atlàs lingüistics o deis enquistas localas fachas per de lingüistas. Totei lei notacions foneticas son retranscrichas dins un alfabet fonetic unic dau FEW. Son pas transcrichas en alfabet fonetic internacionau (AFI). Per exemple, lo FEW transcriu lei sòns seguents:
   
Quand Wartburg comencèt lo FEW dins leis ans 1920, l’AFI aviá pas encara una granda difusion dins lei mitans scientifics.
 
Una notacion fonetica dau FEW se reconeis perque apareis en   i t a l i c    e s p a c i a t.
 
Vaicí un exemple tipic amb lo mot montanha. Lo FEW pòrta divèrsei formas foneticas de l’occitan ansin: m ꭒ̃ t ā ñ o,  m ꭒ n t ǫ ñ a,  m ꭒ n t a ñ,  m ꭒ̃ n t a ñ ọ,  m ꭒ̃ n t á ñ o,  m ꭒ η t ǫ ñ o, etc. 
 
En AFI se notariá: [mũˈtaːɲɔ, munˈtɔɲa, munˈtaɲ, mũnˈtaɲo, mũnˈtaɲɔ, muŋˈtɔɲɔ], etc.
   

I a dens l’istòria elements que son pas tròp coneguts mes que son susprenents, e que s’ameritan de s’i pausar un drin. L’acòrd Blum-Byrnes n’es un d’aquestes.
 
I a bèra pausa, un legedor ne parlèc dens una responsa a un article, mes per malastre m’i soi pas escadut de l’arretrobar, espèri que me’n volerà pas tròp de citar pas son nom (o son chafre). Mercés a eth se que non.
 
A la fin de la Dusau Guèrra Mondiala, l’armada americana avèva pausat lo pè en Euròpa occidentala e installat govèrns qu’èran favorables a lor politica. Lo comunisme èra lavetz l’adversari màger e los Estats-units s’encarguèn d’ensajar d’acaçar aquesta “miaça”, com aquera que pertoquèc Checoslovaquia, caduda en heurèr de 1948 dens lo camp sovietic.
 
Estoc lavetz decidit una ajuda aus paises europencs, coneguda devath lo nom de “Plan Marshall”, deu nom deu secretari d’Estat american de l’epòca, George Marshall.
 
En escambi d’una ajuda financièra destinada a la rebastida, los paises europencs devèvan importar la medisha soma en productes americans. Mes França avoc un acòrd particular pro susprenent, conegut coma l’acòrd Blum-Byrnes.
 
D’un costat, lo deute francés de 2 miliards de dòlars de cap aus USA èra esfaçat, un aute manlèu fòrça avantatjós d’un miliard èra acordat. Cau saber qu’ende obténguer la valor actualizada en dòlars de 2020, cau multiplicar per mès de dètz.
 
De l’aute costat, la contrapartida es susprenenta: la sola fin de la limitacion de filmes americans importats, que datava de 1936. Es tot.
 
Vaquí doncas un “escambi” d’uns trenta miliards actuaus contra la liura circulacion deus filmes. La question que’s pausa doncas es la seguenta: mes pr’amor acordar tan de valor a la produccion cinematografica?
 
Cadun penserà çò que vòu. Per jo, aquò pròva plan qu’un filme es pas quicòm d’anodin, pòt estar tanben una arma de propaganda. Pòt conténguer idèias politicas o filosofica sense qu’aquò se veja.
 
Lavetz me soi demandat quina “filosofia” podèvan portar aquestes filmes americans, en mès de hèr moneda damne efèits especiaus, se citam pas que los mès espectacularis. Daubuns an evocat lo hèit qu’ensajan de véner l’estile de vida american, individualista e basat sus l’escaduda personala peus dinèrs.
 
En mès d’un pesuguèr particular (aquò’s mon vejaire e ma sensibilitat d’espectator) devut, ac cresi, au hèit qu’es lo sol país on se posca trobar escòla d’escenaristas (qu’aprenguen doncas la medishas causas), lo cinèma american pòrta en se medish lo refús d’una idèia simpla partatjada fòrça mès sovent en Euròpa que non pas en America deu nòrd: la solidaritat.
 
Vos convida d’espiar dambe aqueste caire de vista los filmes americans que veseratz los còps qu’arriban. L’eròi s’acara sovent a un mitan ostile e pòt pas que comptar sus sas qualitats personalas ende trionfar de l’adversitat. De mès, lo monde es dividit en duas parts sense nada nuança: lo Bons e los Marrits.
 
Se quauqu’un deus legedors tròba un exemple invèrse, le convida de’n hèr part end’enriquir lo debat. Mes parli pas de filmes drin marginaus deu tipe “art e ensai”, ni tanpauc de las comèdias romanticas, parli de las produccions que hèn generalament petar lo box-office.
 
Nos venen l’imatge deu self made man que pòt pas que comptar sus eth medish ende se sortir de situacions perilhosas dens las quaus los autes l’an botat. En resumit: l’enemic es l’aute.
 
 
 

 
 

 

Estranha epòca nòstra. Un virus es coronat e sembla d'èsser lo rei del Mond. Una creatura microscopica, que sabèm pas clarament s'es viva o non, capvira nòstras costumas jornadièras, tomba las economias mai fòrtas, separa las familhas e las amistats, virtualiza nòstras comunicacions, redutz al non-res nòstre besonh de contactes fisics e de vida sociala.

La revolucion que pareissiá impossibla a nòstres esperits resignats, la provòca un microorganisme que sa sola ideologia es de se reproduire a partir de nòstras cellulas umanas.Se barra las frontièras e los dirigents mai liberals se tresmudan en partisans de l'intervencionisme estatal.

Confinat coma totes mos compatriòtas occitans, cresi qu'aquel minusculeton virus sobeiran dona rason a las mespresadas idèas de qualques unes. Lo capitalisme pòrta lo caos, amb sa filha la mondializacion liberala, e las gestions fin finala pietadosas de l'epidemia per Roma, París e Madrid, nos convidan a pensar a nòstre espaci que d'unes voldriam senhorejar. Voldriam decidir un modèl economic just mas sòbri, sostenible e duradís. Nos voldriam governar, e non pas que nos governèsson de poténcias qu'en realitat nos pòdon pas comprene perque nos an volgut anequelir. Mentre que los dirigents dels estats fan vejaire de se trachar dels desfises urgents que menaçan l'existéncia de la vida, los cambiaments environamentals, economics e socials los volèm aicí e ara, dins nòstre uèi que se vòl un deman possible.

Jamai, cada matin, non aviái ausit a cantar tan clar los aucèls. 





 

 

Dangier seriós o non, tala èra la question. Sembla que, sus lo còup, èra cool de se la jugar “gaulois refractaire” (m’i reconoisso minga, ni dins lo galés ni dins lo refractari que sio un mesclum de ligur, cèlt, e visigòt...) e de contunhar de se far lo poton, lo baisin, la baieta qué. Un acte rebèl. A? (e en parlar occitan fa qué?) 
 
Aüra cadun sòrte lo sieu masc... E se ten a distància. 
 
Ja ai una pensaia per lo personal medical, infirmiers en particular. Quora pensam que manifestèron per informar de la vita complicaia en los espitals. Carga de trabalh, orari, lassitge, manca de material... 
 
E aüra avèm mai que besonh d’elos e son en primiera linha dins la societat per curar los malauts. 
 
Per fortuna las reformas son suspenduas. Mas après? E subretot aicí e aüra!? 
 
Aver de temps, per far lo ponch. La prima va arribar. La natura se drevilha. Amb lo temps disponible, impression de bufar un pauc. Pilhar lo temps de pensar a la nòstra societat. Coma va. Agachar lo monde amb reculaia. Ce qu’es important de fach e los artificis. Benlèu que lo monde se'n avisaràn tanben e que de causas van cambiar coma en matèria d'ecologia e amb de consomacion locala...
Avèm totjorn l’aiga, l’electricitat, de manjar de basa. I fa ren per los dessèrts inutils. S’avètz un pauc de campanha, serà ja qualqua ren, auretz d'astre. Fortuna mai. Avètz ja vist las plantas comestiblas que si manjan e que creisson naturalament ja? Cebas, pòrres, pissalach, blea... 
 
Impression tanben que cal pilhar totas las informacions amb un gras de mai. 
Laissar far l'immunitat de cadun o prevenir?
 
Quora divendres passat èra dich de fermar las escòlas, èra ja temps de far las compras. Las rets telefonicas èran limitas saturacion ja. Telefonar garda artificialament lo ligam social. Internet tanben per l’animal social qu’es l’òme. Avèm recebut un messatge de la Directritz d'Orange per dire que faràn tot per que la qualitat de las rets demorèsse.
 
Que La Pòsta s’arrèsta dimècres s'es dich. Ai ren verificat...
 
Quora parlèron de limitar los trajèctes, de fach calia anticipar lo confinhament. Dins la dimenjaia de bruches parlavan ja de confinhament total lo mecres. Arribat lo mars. 
 
Ges de besonh de se desplaçar. Senon en cas imperiós. Mas per carriera i son de masques que fòrça an. Nos es dich que siervon de ren per evitar la contaminacion. Mas perqué los personals medicals ne’n an d’a besonh, se ne’n manca? Coma an fach, vist que la ruptura de disponibilitat data ja de qualquas setmanas? Provisions? 
 
De ministres franceses tocats, lo cònsol de Niça, lo Ministre d’Estat de Mónego... Mas totes son dins un bòn estat de santat. 
 
Coas d’una ora e mièja davans los supermercats lo diluns passat. De vigiles, amb masques, per susvelhar. Mas totjorn de manjuca dins los supermercats. E de mèdias que dison qu'es una error de s'amolonar davans... Es una ocasion d'escambiar lo virús (o virus? Dico d'Òc dòna doas formas). Doncas calia anticipar divendres ja... Aquela empega.
 
Escotar la ràdio italiana istòria de veire d’autres ponches de vista mediatics. 
 
Picar de las mans a 20h per sostenir los medicals e la fòrça publica, bèla iniciativa que nos ven d’Itàlia e que vòl s’installar dins los Alps Maritims. Es pròche dal risc de mòrt que se sentèm viure? 
 
Sabon encara viure ensèm. Se canta... Sabèm ce que vòl dire. Cantar ensem, quitament faus, mas cantar, viure. Una leiçon d'umanitat, fàcia a l'adversitat, fàcia a l'indiferéncia, e mai fàcia a la barbaria! 
 

Sicily has figured out this whole self-isolation thing.#COVID19 #CoronavirusPandemic pic.twitter.com/93whPVtQcR

— John Nichols (@NicholsUprising) March 13, 2020

 

Lo nòstre president, lo nòstre governament, lo nòstre ministre de la santat, los responsables de l’O.M.S. nos an rassegurats: totas las mesuras son presas per pas que lo corona-virús s’espandisca sul nòstre territòri nacional.
 
Mas las multiplicacions de las brèvas, dels reportatges, de las taulas redondas, de las declaracions sus la situacion en China, suls cases recensats en França, en Euròpa, dins lo monde tot, suls estrangièrs residents en China e la siá repatriacion sens parlar de las falsas informacions - fake-news en francés -, escampilhadas sus la tela, mantenon un ambient ansiogèn que ne destimborla mai d’un. E coma dins la faula de “ las bèstias malautas de la pèsta ”, se botan a cridar “ ardit !” contra lo responsable designat del malastre : lo paure Chinés o autre Asiatic que se trapa pels passes, l’estrangièr, lo “ Jaune ”, l’agent propagator del virús, una amenaça ambulanta contra la santat publica, que caldriá embarrar en quarantena, perqué pas cramar coma a l’edat mejana, quitament s’es pas tornat en China dempuèi d’annadas o se, nascut en França e Francés coma nosautres, a pas jamai botat los pès dins l’Empèri del mitan.
 
Nos avisam aital que lo nòstre país es tocat per una autra epidemia, que lo virús o lo bacille, coma ditz Camus dins “ la Pèsta ”, “ morís ni desapareis pas jamai ”. Aquel virús, “ la bèstia immonda ” coma d’unes l’apèlan, nos ven pas ni de l’estrangièr, ni del defòra e podèm pas nos en aparar d’una masqueta. Es en çò nòstre, es al mai prigond de cadun de nosautres, que i coa, mas totjorn prèst a se reviscolar, a bombir e a abrasar lo monde, del moment que d’unes i bufan dessús.
 
 
 
 
 

 
 

 

Al vilatge planetari, se ne passa de bravas! Se sabiá ja que lo vòl d’un parpalhòl al fin fons d’Amazonia podiá desencadenar un auratge dels bèls sus Alaric e Euròpa, vesèm ara qu’un chinés qu’esternuda sufís per metre la planeta tota a l’arrèst.
 
Agèrem un còp de mai (e aquò contunha) unes exemples bèls dels comportaments umans: las rumors mai fantasierosas las unas que las autras, lo retorn de las grandas paurs, la montada dels preses, la crompa de provisions per téner un sèti que poiriá durar mai de temps que la guèrra de cent ans. Lo tot, seguit de minuta en minuta, per una cordelada de cadenas d’informacion ont, fin finala, demòstran que lo tròp d’informacion tua l’informacion.
 
Çò qu’ai pas plan comprés es aquela demanda reiterada milierats de còps de se servir d’un produit alcolic. Nos explican de longa que cal pas beure una sola goteta d’alcòl, que lo vin te rendrà fadurla, que lo Menerbés te portarà suls nèrvis, que Corbièras te farà cantar coma un corbàs, que los vins de la Clapa te tancaràn lo clapet, los de la Malapèira te tustaràn sul calhau, los de Cabardés te tamparàn dins un cabaret o un cabanòt, que te cal pas comptar de venir galhard en beguent Galhac o de te transformar en falguièra en beguent Faugèras,… e vaquí que, d’un còp, un alcòl ven lo Salvaire Suprème!
 
Cal veire tanben la capitada ecologica de l’afar amb las usinas chinesas qu’escampan pas mai salopariás dins l’aire. Del fons de lors lèits de malauts e dels espitals de campanha montats en un res de temps, los chineses pòdon tornar véser un canton (e pas solament a Canton) de cèl blau! Coma tot es pas perfèit e que per èsser una bona usina, cal despensar lo maximum d’energia, se ditz qu’unes responsables alucan totes los lums que pòdon e fan virar a voide las maquinas del temps que los emplegats son embarrats a l’ostal! Qué volètz, las chifras pòdon pas mentir…
 
Saludarem tanben l’intelligéncia superiora del virus; confrontat a la limitacion del public a 5000 personas o 1000 personas e dels acamps a 50 personas, quand lo virus passa a la pòrta d’una sala de 1000 personas, es que se ditz: “Vesi aquí 1002 personas: pòdi dintrar.” o “Malastre: solament 998 personas, devi tirar camin!” (Meteissa remarca per 5001 e 4999 o per 51 e 49!). Qual pòt dire çò que se passa dins lo cap del virus?
 
 
 

 
 

 

Per crear un motor de reconeissença vocala liure, la Fondacion Mozilla demanda la creacion d’un còrpus de tèxtes de 5 000 frasas.
 
Nos cal donc provesir aqueste còrpus, per aquò far realizèri una pichona aisina: https://www.mejans.fr/aisinas/collector/
 
Es concebuda pel monde que se vòlon pas marcar en çò de Mozilla aquí : https://common-voice.github.io/sentence-collector/#/how-to
 
Los tèxtes devon èsser en lengadocian en grafica classica, mai de règlas son suls sites.
 
Un calcul optimista e simplistas es lo seguent: se sèm 50 a escriure 10 frasas cada en 10 jorns aurem acabat. Ara cal trobar de monde motivat per participar, vos convidi a parlar del projècte a vòstre monde, mobilizar vòstre malhum.
 
Los tèxtes donats seràn al domeni public e òm poirà se’n servir per mai de projècte de tractament automatic de la lenga (TAL). Es un vertadièr trabalh que nos cal fornir per dire de far avançar la lenga dins un domeni ont las grandas entrepresas veson pas cap d’avantatge financièr.
 
S’avètz pas d’imaginacion per trobar 10 frasas, podètz ne prendre de fonts liuras de dreches tanben.
 
Amassa o podèm far!
 
Quand lo còrpus de 5 000 frasas serà realizat cada frasa deurà èsser validada per almens doas personas. Espèri que sètz motivats e que motivaretz vòstre monde!
Aquí mai d’informacions: https://voice.mozilla.org/oc
 
 
 
 

 

< partida III

 
 
La cèrca dei mots e deis etims
 
Lei mots se classan per etims. Donc trobaretz pas un mot occitan coma blau dins un article començant per blau. Lo trobaretz dins l’article blāo qu’es la forma dau francic ancian (una lenga germanica).
 
En mai d’aquò, leis etims son pas rengats dins un òrdre alfabetic estricte.
   
La lingüista eroïca Éva Buchi a dirigit la creacion de l’indèx monumentau dau FEW (2003) que permet de retrobar la màger part dei formas, e aquel indèx se pòt interrogar dins la version en linha.
 
Ramentarem que lei formas de l’occitan, ça que la, se devon trobar dins l’indèx en “devinant” de grafias non normalizadas, localizadas e francizadas. La grafia classica e modernizada de l’occitan es pauc presenta dins l’indèx. Aquò rend lei recèrcas dificilas per fòrça usatgiers.
 
 
Lo metalengatge: tant vau mai comprene l’alemand
 
Lo metalengatge es lo lengatge d’explicacion dins una òbra. La màger part deis articles dau FEW son redigits en alemand, qu’èra la lenga de Walther von Wartburg e de fòrça collaboradors. I a tanben una minoritat d’articles en francés, sustot lei pus recents.
 
Lei personas que comprenon pas l’alemand pòdon pas consultar facilament lo FEW, pasmens pòdon reconéisser certanei formas occitanas en furgant.
 
Es necessari de conéisser l’alemand (e lei tèrmes especializats de la lingüistica en alemand) per profechar completament deis informacions tras que ricas dau FEW.
 
Leis abreviacions de lengas e de dialèctes se basan sovent sus l’alemand. Son pas totjorn de bòn devinar. Per exemple:
   
Mai de còps, leis abreviacions se basan sus lo francés.
   
 
Cau aver una formacion solida per profechar dau FEW
 
Tant vau mai aver una solida formacion en lingüistica per comprene, en detalh, l’ensemble deis informacions infinidas dau FEW.
 
Entretant, es necessari de conéisser lei règlas d’evolucion dei sòns e dei sens abans de legir lo FEW. Aquelei règlas son sosentenduas. Se supausa que lo legeire leis a ja estudiadas dins de grands obratges classics coma, per exemple, la gramatica istorica de l’occitan de Juli Ronjat.
 
Lo legeire dau FEW, en teoria, es un especialista capable de comprene lei fenomèns evolutius que modifican una forma dau latin (o d’una autra lenga) per arribar a una forma de l’occitan (o de l’arpitan o dau francés). Tanben se supausa que lo legeire dau FEW compren ben lei correspondéncias entre lei parlars occitans coma far/har, cantar/chantar, agachar/agaitar, sal/sau... (e tanben deu aver una idèa dei dialèctes arpitans e francés).
 
Una persona sens formacion en lingüistica, naturalament, a drech de consultar lo FEW, grand gaug. Mai risca de pèrdre d’informacions essencialas. Vesi de mai en mai sovent de blògs d’amators, sus Internet, que citan lo FEW sens solament lo comprene e que, puei, sòrton d’interpretacions illogicas en contradiccion amb lo FEW.
 
E mai lei lingüistas ben formats, de còps que i a, fan quauqueis errors d’interpretacion dau FEW. Lo diccionari Trésor de la langue française informatisé (TLFI), qu’es en linha, esplecha sovent lo FEW per donar leis etimologias dau francés. Mai conten d’errors pontualas. Per exemple, lo mot occitan mant e lo mot francés maint, segon lo FEW, vendrián dau germanic maniǥiþô‑, ont la letra runica þ representa lo sòn [θ] de l’AFI e la ‘th’ anglesa de thing. Òr, lo Trésor de la langue française reïnterprèta aquela forma en manigipô‑*, amb una p* impossibla per l’evolucion fonetica. Es una lectura erronèa.
 
Lo FEW es un tresaur fascinant per estudiar l’occitan, l’arpitan e lo francés. Es una òbra enòrma e eroïca. Mai lei camins malaisats per comprene lo FEW semblan lei scènas celèbras d’Indiana Jones quand descobrís un tresaur ancian au fons d’un temple escondut: cau evitar un molon de lecas que riscan d’agantar leis imprudents.


< partida III
 

Aquò’s una pausicion que cau ténguer mès sovent possible, quitament se sabi plan que’s mauaisit. Au mens cau essajar. Que sia fàcia a un acte o a una simpla informacion.
 
Darrèrament, un filmòt d’un vintenat de minutas a bolegat la telaranha, benlèu l’atz vist, qu’estoc relaiat uns detzenat de milierats de còps. S’agís d’un òme que disèva aver descobèrt un escandale: l’institut Pasteur auré creat lo coronavirus que’s passeja ara peu monde sancèr, e despausat lo brevet d’un vaccin.
 
En hèit, lo tipe s’engana sus duas causas au mens, benlèu pr’amor d’errors de lengatge.
 
Purmèr mòstra le brevet que ditz que l’institut Pasteur es “l’inventaire” deu virus. Aqueste vèrbe pòt deishar créser que l’institut l’a creat. Mes tot coma en occitan, lo vèrbe inventer en francés vòus díser, en vièlha lenga judiciària, “trobar” o “descobrir”. Las duas nocions son ligadas dens lo vocabulari au mens, e los Trobadors trobavan pas la poesia per tèrra en se passejar, mes l’inventavan.
 
La dusau error que lo tipe hè, es que pensa que lo nom “coronavirus” es lo nom de la malaudia qu’encuenta ara tot lo monde. Non pas, sabèm plan que LO Covid-19 (dambe una majuscula) es UN coronavirus, tèrme generic ende los viruses qu’an una fòrma de corona. Donc en resumit, s’engana.
 
Plan lèu uns mèdias publiquèn un desmentit qu’expliquèc que l’institut Pasteur avèva pas creat un virus especialament ende véner son vaccin e qu’aqueste avèva anonciat portar un clam en justícia.
 
Èi legit suus hilats sociaus reaccions un drin desmesuradas, entre las qualas “calèva péner lo tipe per las c…” o que’u “calèva embarrar en preson”. Tot aquò es un drin exagerat. Un clam en justícia per difamacion sufís plan ende decidir de çò que s’amerita.
 
Nòste ròtle d’internaute es de recebér las informacions (e donc ne recebèm cada jorn un pilòt!) d’un biais destacat e de las prénguer coma possibilitats que son benlèu volontàriament faussas o simplament erronèas. Cau pas prénguer tot “a la letra” e imperativament deishar un percentatge de dobte sus quicòm que pòt paréisher vertadèr. Es per aquò que jo medish dobtavi tanben de las responsas deus mèdias avant de’m hèr una idèa precisa.
 
Una informacion, quitament venguda d’una hont “segura” (o meslèu oficiala), pòt comportar errors, exageracions o aproximacions. Darrèrament per exemple, me soi assabentat per mos sògres de çò que “França es admirativa de l’organizacion de Polonha en mestior de crisi deu Covis-19.”
 
Aquesta informacion, qu’es largament repetida au finestron en Polonha, es benlèu pas un fake. Benlèu qu’un oficiau de l’estat francés a dit que la gestion de Polonha èra bona, mes los mèdias poloneses an tan valorizada la causa que sembla una evidéncia a totes lavetz qu’ací degun n’es pas assabentat. I a totjorn quicòm de vertadèr a la debuta d’una mentida, es l’art de l’enganaire d’ac hèr subervàler.
 
Se que non, lo govèrn polonés a totun presas las mesuras que calèva prénguer una bona setmana avant lo govèrn francés, lavetz que la malaudia èra encara pas tan espandida peu país.
 
A cada còp qu’ausissèm X díser Y, se cau díser a se medish: “X a dit Y” e pas sense que simplament créser “Y”.
 
Totes pensam que cau protegir los lançaires d’alèrtas, lavetz cau pas tanpauc acablar los lançaires d’alèrta que s’enganan. Après analisi, lo tipe s’es trompat “de bona fe”, a 95% cresi pas que la faussa informacion sia volontària. Es a la justícia de decidir de la seguida de l’ahar.
 
Analisi, retenguda e benvolença son ara vengudas las armas deu teleranhaire ende’s protegir de tot çò que’ns arriba.
 

 

La setmana passada, vos parlèri dau retorn deis aucèus, que jamai non aviái ausit cantar tan fòrt dins mon jardin, e fa quauquei jorns, una amiga cara que non sai me mandèt una version italiana de la faula ben coneguda, bensai tròp, dau colibrí. 

Per ansin, me poguèri pas empedir de n'escriure una version occitana, en realitat adaptada d'una version catalana que lei legeires voudràn ben consultar, en fasent ansin lo pònt entre lei doas lengas. La version occitana, la vos pòrgi aicí:

Aqueu jorn, i aguèt un grand incendi dins la seuva; totei leis animaus fugissián espaventats. Au mieg de la confusion, un pichòt colibrí s’entraïnèt a volar en direccion contrària a totei leis autres. Lei leons, lei girafas, leis elefants... Totei regardavan lo colibrí esbalausits, en se demandant perqué diable anava devèrs lo fuòc.

Alora, un deis animaus demandèt:

-Onte vas? Siás caluc? Nos cau fugir lo fuòc.

Lo colibrí respondeguèt:

-Au mieg de la seuva i a un laus, recuelhi un pauc d’aiga amb mon bèc e ajudi a amorçar l’ incendi.

Fòrça susprés, l’autre animau poguèt solament dire:

-Siás caluc, sèrv en ren. Tu solet podràs pas amorçar lo fuòc.

E lo colibrí, fòrça segur d’eu mesme, respondeguèt:

-Es possible, mas ieu complissi ma part.

Pareis que la frasa de conclusion es modèrna, e donc seriá pas dins la version iniciala, quora amerindiana, quora africana, segon lei fònts e leis autors, mai ieu cresi de comprene aquela faula coma una convidacion tripla: a rebutar la paur, a volar còntra corrent, a èsser solidari fàcia au perilh e l'injustícia. 

Pasmens, lo colibrí es un aucelon mosca, e l'incendi que cèrca d'amorçar, l'a pas abrat eu. Nosautres avèm d'amorçar d'incendis qu'avèm abrat. Ò qu'avèm laissat abrar entre nosautres.

Alora, coma complirem nòstra part? En chifrant a quau son leis incendiaris, a coma li levar lo poder que li avèm laissat en totei sus nòstrei vidas, a coma nos organizar per nos governar per que i ague pus jamai d'incendis. A trobar lo camin dau "governem-nos" que dins aquest ivèrn sensa fin nos menarà non solament a sauvar la seuva mai a aculhir un novèu temps dei cerieisas.