Jornalet

Jamai non ai escondut que pensi qu'una Occitània independenta me pareis d'èsser lo sol quadre politic ont se pòsca considerar una politica lingüistica en favor de l'occitan; França contunha de mespresar la lenga nòstra, en li autrejant sonque qualques brigas per semblar de far quicòm, Itàlia fa pas res d'eficaç e Espanha, amb l'obligacion constitucionala de saber l'espanhòl, impausa una diglossia en favor de sa lenga; per quant a Mónegue, lo ligur monegasc solet i ten qualque reconeissença, ça que la insufisenta per que n'i aja un usatge social respectable dins lo Principat.

Mas o sabètz totes plan, l'occitanista es per natura un somiaire, e doncas vòli pas somiar d'una Occitània independenta, mas assajar de l'imaginar racionalament, en pensant a la situacion d'ara de la maniera mai factibla possibla.

Imaginem doncas una Occitània independenta. Imaginem que dins los discorses occitanistas aja ganhat, non pas lo que vòl far creire que França poiriá cambiar (mentre que càmbia pas), mas lo que pensa -amb rason, a mon vejaire- qu'un estat bastit sus la destruccion de sos pòbles se'n pòt pentir subran, e qu'es mai probable que contunhe son òbra destruseira entrò la fin. Imaginem qu'aquel meteis discors occitanista aja capitat a convéncer la populacion occitana que França, ni mai Itàlia ni Espanha, aduiràn pas res als problèmas economics, politics, socials e environamentas, e que val mai de construire ensems un autre país, e tot aquò d'aitan mai que l'occitanisme independentista venceire serà arribat de persuadir los occitans e las occitanas que podèm recobrar lo prestigi de nòstra civilizacion perduda, que comencèt de s'unir a l'Edat Mejana abans las conquistas mai que mai francesas. Imaginem enfin qu'après un dur conflicte —es segur que França, Itàlia e Espanha se daissaràn pas tòrcer, coma es probable que Mónegue preferirà d'èsser un país per multimilionaris— Occitània existisca coma entitat politica independenta.

E ben, quina lenga parlarà? E mai se supausam un vam en favor de l'aprendissatge sistematic de la lenga nòstra, correlatiu al desir d'independéncia, es evident que la lenga nòstra es en situacion d'extrèma feblesa. Se pòt doncas pensar que la lenga dominanta seriá lo francés dins la màger part del territòri. L'Irlanda independenta a pas capitat a empachar la reculada constanta del gaelic, e l'independentisme catalan, malgrat una lenga pròpria mai fòrta socialament que la nòstra, se tròba obligat d'afrontar la poténcia sociala del castelhan. Tanben, estudiar una lenga significa pas de la parlar, e es tanben un desfís permanent pel catalanisme: mens de gents parlan cada jorn lo catalan que de personas que l'estúdian o lo sabon parlar. Tanben lo nacionalisme còrs emplega d'en primièr lo francés, e vesèm a espelir en Catalonha Nòrd un catalanisme mai que mai francofòn.

E quin occitan parlariá l'Occitània independenta? S'i apond, d'efièch, una dificultat que nos es especifica. Se podèm considerar amb rason que totas las formas d'occitan fan partida de nòstra identitat nacionala, vesi pas, ara per ara, de constitucion d'una lenga nacionala referenciala qu'implique, qu'aquò nos agrade o non, una mena d'estandardizacion. Los occitanistas nos metèm pas pus d'acòrdi, fin finala volèm tostemps parlar nòstre occitan, e jamai lo dels autres, e l'estandardizacion pluricentrica, que permetriá de conciliar la realitat de la diversitat intèrna e lo projècte d'una unitat de país, es luènh de far lo consens qu'esperariái ieu.

Per conclure, s'agís pas de vos desesperar mas de dire que devèm recobrar unitat d'accion e coeréncia se volèm bastir quicòm ensems.

Vòli pas dire mas vivèm una epòca formidabla… E, gràcias a las tecnicas modèrnas qu’an faches progrèsses enòrmes aquestas recentas annadas, podèm saber çò que se passa de l’autre bòrd del planeta im-me-dia-ta-ment!

Es vengut quicòm de normal: lo cap-bresilhaire de la Maison blanca, lo cap-messorguièr de Downing Street, l’Amazonian de servici a Rio, lo justicièr filipin o quitament nòstre Robespierre monolingüe o nòstre president, cantorau de l’ecologia, pòdon far conéisser urbi et orbi la mendre paraula que pronóncian o lo mendre escrich suggerit per lors conselhièrs dins la segonda… a la condicion d’aver un relais dins los mèdia.

Me sembla que seriá un pauc mai dificil per mond coma ieu o vos dins la mesura que far la vaissèla lo jorn de la Sant-Valentin o quistar pels unicambistas cap-pelats trobariá pas un resson favorable al prèps dels mèdia susdits.

Tecnica e globalizacion nos an valgut de canals de ràdio e de television especializadas dins çò qu’apèlan l’informacion. Petit! sètz vertadierament copables se coneissètz pas la color de la camisa de l’artista-estèla —star en francés— del moment o los desirs intims de son amiga de còr!; o alara, vivètz sus un autre planeta!

Per n’arribar al punt, eles l’an fach! La femna, condamnada ça que la cinc meses a, e daissada liura en causa d’una santat deficienta, deu far una setmana de trabalh en dos jorns… Son òme, condamnat tanben, aguèt mens d’astre qu’èra engabiat. Figuratz-vos que la novèla petèt mai viste e mai naut que la bomba d’Hiroshima: la justícia veniá de lo liberar… òc… liberar!

Autanlèu, ràdios e televisions d’informacion (!), sens jogar ça que la la Marcha noviala faguèron de dirècte live pendent oradas. La femna, lo telefonet intelligent a la man —pòt pas far de mens!— apren la novèla, mena la veitura en parlant als jornalistas (o supausi que l’ai pas vist), s’arrèsta devant la preson, etc. Los jornalistas professionals d’aquela(s) canal(s) nacionala(s) nos fan viure l’eveniment a la segonda…

A! N’a, d’astre, lo quidam “normal” d’èsser informat en dirècte live… E l’audimat de las canaus puja, puja…

La vergonha? Coneisson pas!

Je ne me lasse pas de ce recto-verso... #Balkany #Santé pic.twitter.com/JGJo2QCYVY
— le henaff (@annelehenaff) February 13, 2020

Un grand mamifèr marin, present dins totas las mars del Mond, se pòt apelar en occitan lo caverat, lo mulard, lo peis mulard o lo cachalòt (en anglés sperm whale, en portugués cachalote, en espanhòl cachalote, en catalan catxalot, en francés cachalot, en italian capodoglio o capidoglio, en latin scientific Physeter macrocephalus).

Lo tipe caverat es un nom masculin d’origina incertana. S’emplega tradicionalament en gascon maritim e, evidentament, es un bèl mot qu’es valable de pertot en occitan. En gascon medieval lo tipe caverat es atestat dempuèi 1258, especialament a Baiona, e s’es pogut escriure divèrsament ‘caberat, cauerat, cauerac’ (ont ‘cauerac’ se deu corregir probable en ‘cauerat’). En gascon modèrne, lo diccionari de Palai escriu ‘cauerat’ en grafia mistralenca-febusiana. Lo mot es rescrich ‘caverat’ dins lo diccionari gascon pus recent de Per Noste. Aquelas diferentas grafias reflectisson la v gascona que se pòt prononciar [β] o [w] entre doas vocalas, segon los parlars. Pro d’estudis an documentat aquela forma dempuèi pro longtemps (Bémont tre 1914, Baldinger dins lo DAG). E ara, un article recent sintetiza lo tipe caverat, amb las atestacions, dins lo meravilhós Diccionari de l’occitan medieval (DOM), qu’es gratuit e en linha.

Lo mulard es un nom masculin e un derivat de muòl. Tanben se ditz popularament lo peis mulard. Aquel tipe s’emplega puslèu del costat mediterranèu mas, naturalament, es valable pertot en occitan. Segon lo diccionari etimologic FEW (6/3:212b), mulard s’explica per analogia amb la forma pesanta del muòl. En catalan es de remarcar que la forma un pauc similara el mular designa una mena de dalfin grand (Tursiops truncatus): deriva del catalan el mul e evòca de maniera similara l’esquina larga d’aquel autre mamifèr marin. Pasmens lo mular catalan, qu’es un tipe de dalfin, es fòrça mai pichon que lo mulard occitan, qu’es un caverat.

Lo cachalòt es un nom masculin. Es arribat en occitan pus tard que las autras formas. Lo grand lingüista Joan Coromines a analisat longament son etimologia dins son grand Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico (1991-1997). E mai s’es un obratge consagrat a l’espanhòl, i discutís tanben de l’usatge occitan de cachalòt (volum I, p. 721-722).

— Segon Coromines, l’origina mai probabla d’aquel mot es lo portugués cachalote, qu’es un derivat de cachola “tèsta gròssa”, atribut fisic evident del cetacèu en question. Lo diccionari occitan de Mistral atèsta aquel mot tardivament jos la forma cachalòt (en grafia mistralenca ‘cachalot’).

— Corominas s’interèssa tanben a una autra ipotèsi: se demanda se lo mot occitan caissal/caishau auriá pogut téner qualque ròtle, jos la forma eventuala d’una derivacion gascona ont caishau engendrariá caishalòtº (o en grafia febusiana ‘cachalot’º). Mas caishalòtº sembla inatestat en gascon per designar lo grand mamifèr en question. En mai d’aquò lo sufixe diminutiu ‑òt del gascon, dins caishalòtº, evocariá de “caissals pichons”, e aquò conven pas semanticament per descriure las dents gròssas d’aquel animal. Corominas o ditz clarament: “pues ‑ot es sólo sufijo diminutivo (o a lo sumo despectivo) en gascón y no se ve cómo podría aplicarse un derivado así a un animal caracterizado por grandes y poderoses dientes.” [“donc ‑òt es solament un sufixe diminutiu (o al pus mai pejoratiu) en gascon e se vei pas cossí se poiriá aplicar un derivat ansin a un animal caracterizat per de dents grandas e poderosas.”] Lo mot en francés apareis jos la forma cachalut en 1628 amb una atestacion dins la localitat basca de Sant Joan de Lus, mas pus tard es la forma cachalot que s’estabiliza en francés (cf. R. Arveiller dins R. Ling. rom., t. 28, pp. 313‑314). Per Coromines, coma per lo diccionari francés TLF, es clar que l’origina sembla puslèu portuguesa. Lo portugués cachalote a pogut passar per l’intermediari de l’espanhòl cachalote abans de se manlevar alhors.

Vaquí un ahar plan embarrassant. Ende totis.

D’un costat i a los sostengs de LREM qu’uglan a “l’americanizacion de la politica” e que condemnan la violéncia de la campanha, d’un aute los qu’an aqueste partit en hasti, mes que’s pòden pas regausir publicament d’aqueste pèira de mès au casau deu president, pr’amor deu biaish pauc convencionau (e cau díser tanben sexuau) dambe la quala tot aquò se debanèc.

N’i a que pensan la colpa èra de difusir los filmòts, d’autes qu’èra de’us realizar.

N’i a que pensan que lo candidat LREM es una victima, d’autes qu’es copable de çò que hascoc.

N’i a que pensan que la deca màger deu Griveaux èra l’amatorisme de mandar aquestas causas per telefonet en tot saber qu’i a pas ren de privat e que tot pòt estar un jorn piratat.

N’i a que disen que cau fòrabandir lo Pavlinsky quan d’autes hèn remercar qu’auré podut aisidament practicar un escanacòth e escambiar la non-difusion contra moneda, e que doncas es pas crapulós mes clarament politic.

La paraula mès senada qu’èi ausit d’un(a) politician(a) veng de Marine Le Pen (e podètz imaginar com me’n còsta d’escríver aquò) que planh purmèr la hemna deu Benjamin Griveaux, que deu traucar, solide, lo moment pièger de sa vida.

Caleré en hèit demandar a los que volèvan votar end’eth se son contents de conéisher la vertat o se’s serén estimat milhor d’ac saber pas e de votar los uelhs barrats.

S’ensajam de’ns en·hautir un drin e d’analizar l’ahar dens son integralitat, nos pausam la question seguenta:

Cau conéisher la personalitat vertadièra d’un òmi politic ende votar end’eth o sufís pas que de jutjar son programa? N’i a que diseràn que cau que l’òme sia complètament sense plap ni taca morala (biaish anglosaxon de véser las causas), d’autes que la vida privada concernís absoludament pas lo public (version dita “escotèr de François Hollande”).

E totun, los purmèrs pensan que quauqu’un que pòt miar una dobla vida e doncas mentir a una tanhenta pòt tanben mentir au pòble.

Se’m permetètz, vau perpausar una solucion auta que’s mès generala que non pas consideracions moralas sus la probitat d’un òme que recèrca pòsts a responsabititat.

Sèm dens un sistèma dit de “democracia representativa” e boti volontàriament guilhemets pr’amor que caleré meslèu díser “sistèma representatiu”, o se que non tanben “casting de vedetariat”. La tòca es de’s causir un reiòt que va decidir ende nosautes.

Cau milhor emplegar l’intelligéncia collectiva e foncionar dambe còlas meslèu que non pas personas solas vengudas omnipotentas. De mès, aquò permeteré de botar en plaça mès d’autogestion e doncas d’aver une democracia mès activa que s’ameritaré milhor lo nom.

Dambe aquò, las benalèjas sexualas d’una persona auràn pas de pes sus la vida politica e i ganharam sus mès d’un tablèu.

Au mes d’abriu dau 2019 nen laissava lo cantaire Dick Rivers. Au travèrs dei sieu cançons, manifestèt un interès per la sieu vila, de “Je n’ai pas reconnu ma ville” fins à “Nice Baie des Anges”. E dins li sieu entrevistas non manquèt jamai de dire lo sieu estacament à Niça. Ma perqué cantèt jamai en occitan?

La lenga, la sabia, aquò es segur. Coma auria poscut èstre autrament, per un qu’èra naissut à Niça d’una familha d’origina italiana installada dins la Vila Vièlha?

De la sieu conoissença dau niçard, m’en faguèt part un jorn Aubèrt Rosso (adaptator en niçard dau Pichin Prince), qu’un jorn mi cuntèt coma Dick Rivers, dins una emission de ràdio dei annadas ‘60, avia cantat, per si divertir, un tròç en niçard d’un dei sieus succès dau moment.

Faguèt parier dins una emission de television en lo 2011, quora cantèt “Calant de Vilafranca”. Ma ailàs jamai ren dins lu sieus discs ni sus lo pontin. E non fuguèt fauta de l’encoratjar à lo faire! Li prepauèri per divèrs biais d’adaptacions de cançons sieui e d’autres cantaires, e finda de cançons originali, sensa que jamai mi respondesse. Coma non mi respondèt quora li prepauèri d’adaptacions d’un autre cantaire occitan qu’avia jamai cantat, parierament, en occitan, lenga que pura conoissia: Jòrgi Brassens. Dick Rivers cantant de Brassens? Après tot, perqué pas? A ben enregistrat “C’est extra”, de Leo Ferré...

Minga nòva, parierament, quora demandèri la permission d’enclaure de tròç de cançons sieui en occitan dins lu mieus romans policiers.

Domatge per l’occitan, qu’auria poscut aver una bèla presença dins lu mèdias!

fffff		fffff
	Faire un poant (J. DENVER/S. KOOLENN) De la tieu cara Au mieu ostau Lo fièr Palhon corre tota l’annada. E dau tieu morre Ai mieus uèlhs que plóron, Li a mai Palhon que juèga à nos separar. Faire un poant Per dau boan, Li donar Lo tieu nom, Lo traversar Per ti baiar, Faire un poant Sus Palhon… Ai ben provat De navigar Vèrs d’autres coars, ma lo tieu canta tant foart ! De tu à ieu, Au fuèc dau soleu, Li a solament Palhon per nos separar ! Faire un poant Per dau boan… Adaptacion R.TOSCANO

O La Grand Meauna?

Le Grand Meaulnes es un roman que m’impressionèt jove adolescent.

Per ieu aquel roman es una marcha, una linha meana dins le temps e l’espaci. Un ambient estranh. De gents que son de clhars escurs e l’abséncia i es reina. S’entende que de bruits. De lengatges sociaus que se cherchan de captar. Compréner. L’amor incharnat per aquela jovena filha tant desiraa, le “peís perdut” (coma los occitanistas le cherchan) dintre le sablhe limit coma entre terra e aiga cf. dins le roman “Le Pays perdu”, l’endreit “Les Sablonnières”.

Una maison e un exterior pariers. Le peís que si passa l’accion es estranh tanben. L’òme si clina faça a tot ce qu’es autre. Règlas de la natura. Règlas de la societat.

Le vilatge de l’Aut Berric qu’inspirèt le roman es le vilatge d’Espinuelh de Flurièt, vilatge a la rara d’Occitània. En Creissent segon l’estudi de Fontan (= Espinuelh de Flurièt coma de relevant dau Berric d’Òc e Meaulne coma dau Borbonés d’Òil).

Per le limit de l’espaci occitan amb le francés, entre l’estudi istoric fondator de l’espaci de l’oèst[1] e avans de ‘tornar trobar’ Escoffier a l’èst[2], i es una zòna mens documentaa. D’autras rechèrchas, veire las mapas, parlan d’una linha mai bassa e dison que los primiers parlars clharament de tipe occitan se trban sus d’una linha (noms daus vilatges francizats) “Treignat- Huriel” forma occitana consultablha sus la Wikipèdia catalana: Trenhac - Uriac (la Wiki occitana indica que la forma francizaa).

L’autor dau roman es enfant d’institutors (los dos parents zo son). Doncas los parents (en version actuala de “l’hussard noir”?) a degut far faça a d’escolans pateseants. A degut pausar de questions aus parents coma aus enfants. Le paire nomenat a Espinuelh de Flurièt partent de 1891, le jove Fournier qu’i es demorat 7 ans a degut escotar parlar de joves dau peís coma las familhas. Comparar amb son peís d’origina que la familha ven de Solonha, pasmens le mèsme departament! Qué de mai estonant.

Es possiblhe que, coma per son amor per una Yvonne ben reala, la lenga occitana transpareisse dins son òbra d’un biais o d’un autre. Un limit que li semblha evanescent e dur de delimitar, subretot per un non lingüista e subretot un enfant. Vist que son escritura a una part bibliografica non negligiblha inspirant Yvonne de Galais.

E Meaulne (que poèm restablir una forma originala Meauna) es un patronim dau canton e que semblha liat au vilatge, vist coma francés dins l’estudi de Fontan, juste vesin de Borbonés sonat en francés Meaulne que l’origina es Mediana> Meauna dins le sens de la Grand charriera/ rota Meauna.

Es vertat qu’avèm de toponim semblhablhes coma La Còla Meana francizat en La Colmiane. La còla entre las valaas vivaroalpenchas de Vesubiá e de Tiniá. E en cèrts contèxtes qu’ai ren temps de cherchar aura, le grop AN deven AUN coma Sant>Saunt.

Le Grand Meauna, que chèrcha mai son amor en anar a París, entre enfança e adultessa. O entre Berric (e departament de Char) e Borbonés (e mai departament d’Alèir)? O mai entre Frantz de Galais (fa pensar a una forma reondenta la França, Gàllia) e un autre? O entre França e... Occitània?

Un libre que m’a totjorn fait raivar. Aquò segur!

[1] Etude sur la limite géographique de la Langue d’oc et de la Langue d’oil (avec une carte) par M. Ch. de Tourtoulon et M. O. Bringuier. Premier rapport. Imprimerie Nationale, 1876. consultar la mapa sus Gallica.

[2] La Rencontre de langue d’Oil et la langue d’Oc et du francoprovencal entre Loire et Allier: limites phonétiques et morphologiques. Simone Escoffier, 1957. Thèse de doctorat Lettres, Lyon, 1957.

Vivèm una epòca estrambordanta e cada jorn, a la lutz d’estudis novèls sul nòstre biais de viure, suls nòstres besonhs los mai naturals, sul foncionament del nòstre còs e del nòstre esperit, los sabents, los inventors puèi los industrials nos encaminan totjorn mai cap a la benaürança, a la felicitat, al melhor viure, a una vida paradisenca.

Entremièg d’aqueles estudis, ne faguèron un sul sòm. La tecnica de breçar los nenets per los endormir mai viste, l’ensajèron suls grands e s’avisèron que la breçadissa fasiá venir mai aisidament l’endormir dels adultes. Mas s’avisèron tanben qu’una persona breçada quand dormís a un sòm mai prigond, e mai recuperador.

La conclusion es aisida de trobar. Per passar una bona nuèit, s’endormir viste, dormir coma una turra, se desrevelhar lo maitin, espompit, fresc e galhard, sufís de se crompar un lièit breçaire.

Aprèp aver ausit aquela informacion gaitèri sus la tela las aplicacions que i aviá sul mercat, e coma los prètzes son pas de colhonadas —de 3000 a 4000 èuros pas que pel
saumièr—, decidiguèri d’anar en vila per melhor me mainar d’aquela novetat.

En sortent del metrò, dins la cantonada d’una pòrta, un paure miserable dormissiá sus un carton, capelat d’una traça de cobèrta. Me rapelèri, qu’un còp èra, qu’aquel paure monde qu’apelavan los colca-vestits, disián d’eles qu’èran sus la palha.

— Tè, me diguèri, ara son sus de cartons.

E me demandèri s’èra un progrès e s’èrem per de bon dintrats dins la modernitat e en camin cap a l’Òrt d’Eden.

Aquesta setmana, lo president francés Macron a anonciat l'acabada dels "Ensenhaments de Lengas e Culturas d'Origina" a la rintrada 2020 en nom de la lucha contra lo "separatisme islamista". Aqueles ensenhaments facultatius serián remplaçats per d'"Ensenhaments Internacionals de Lengas Estrangièras". Lèu fach, voldriái partejar qualques reflexions.

Araboislamofobia

D'en primièr, se vei tornarmai la volontat de far pojar l'araboislamofobia en sospechant una comunautat etnicoreligiosa d'èsser un perilh per la Santa Republica. Es probable que siá un mejan de far créisser l'extrèma drecha en justificant sas teorias paranoiacas, e de permetre la reeleccion aisida de Macron fàcia a Le Pen, aquesta tornarmai al segond torn de la presidenciala. Perqué, d'efièch, estigmatizar la lenga aràbia mentre qu'aqueles ensenhaments pertòcan tanben de païses de cultura majoritàriament crestiana coma Espanha, Portugal, Itàlia, Croacia e Serbia, e que i a un acòrdi amb un estat cèrtas musulman mas non arabofòn, Turquia? D'unes me respondràn que saique i a mai de demanda de familhas sortidas de Marròc, d'Argeria e de Tunisia, mas ne sabi pas las chifras exactas. En se, es una bona idèa de voler melhor enquadrar, valent a dire per d'institucions educativas publicas, aqueles ensenhaments, mas aquel nòu dispositiu, prepausat en realitat dempuèi quatre ans, es encara fosc. En mai d'aquò, contràriament a çò que pretend la propaganda presidenciala, pòdi dire per mon experiéncia que vòli pas, totun, generalizar abusivament, que los escolans que seguisson aqueles ensenhaments d'arabi (per parlar sonque d'aquela lenga) van aital mens a l'escòla coranica, e que los ensenhaires qu'ai vistes m'an totjorn semblat luènh d'un perfil islamista.

L'arabi, lenga mespresada o esglasianta?

E precisament, l'arabi s'ensenha pauc dins las escòlas, collègis e licèus publics de l'estat francés. Mentre que la lenga nos poiriá interessar per mai d'un motiu (lenga de civilizacion, lenga de populacions immigradas sus nòstre territòri, lenga de nòstres vesins de la riba sud de la Mediterranèa), cada còp que se parla de la desvolopar un pauc, de tempèstas de protèstas se descadenan de pertot. Deven lo fantasma de la paur de l'envasiment que buta fòrça mond a la considerar coma un simbòl diabolic d'islamizacion. Mentre que se la vesèm pas coma una lenga demest d'autras, fomentam l'islamisme en empenhent de familhas a frequentar mai sovent las escòlas coranicas. Al contrari, la saviesa seriá de laïcizar l'arabi, de lo separar del discors religiós. Per ansin, cresi rasonable que s'ensenhe mai e melhor dins las escòlas publicas, amb una ofèrta institucionala mai ampla que lo modèl qu'es a s'espandir sus tot lo territòri francés en favor de l'anglés coma primièra lenga e de l'espanhòl coma segonda.

E l'amazigh?

Pasmens, tant dins la formula 'Ensenhaments de Lengas e Culturas d'Origina" coma dins l'encara fosca formula "Ensenhaments Internacionals de Lengas Estrangièras", se pòt criticar l'exagerada plaça de las visions estatalas dins la definicion de las "culturas d'origina". Perqué los marroquins del Rif o los argerians de Cabilia aurián pas accès a l'amazigh? Tornarmai, França, en permetent aqueles ensenhaments dins los ans 1970 per ajudar las familhas dels trabalhadors immigrats a pèrdre pas de ligams amb los païses originaris, confond las culturas, los pòbles e los estats. Un·a "italian·a" deuriá pas, segon ela, pèrdre contacte amb lo toscan mas o poiriá sens problèma amb l'occitan, s'es de las Valadas, o amb lo sicilian se ven de la mai granda illa mediterranèa? Un·a nòrd-african·a, el·a, auriá d'estudiar la lenga aràbia soleta, e de considerar coma non pròpria sa lenga berbèra? O disi, evidentament, sens volontat d'opausar las lengas e las culturas: m'es de grèu de veire, de còp que i a, d'occitanistas a tombar dins l'antiarabisme en nom de l'aparament de las lengas autoctònas de l'Africa del Nòrd. Simpletament, que cadun pòsca causir la lenga amb la quala s'identifica.

E las lengas nòstras?

De segur, d'aquel modèl ben francés que considèra cada país coma un espaci cultural unifòrme, los occitans, entre autres pòbles, ne sèm las victimas. Podèm plànher que se siá aparat l'accès de familhas sortidas de l'immigracion a lors "lengas e culturas d'origina" sens que los occitans accediscam normalament a nòstras lenga e cultura originàrias! Me grèva que lo movement occitan, que tròbi d'aquesta passa tròp pauc bolegaire, se siá pas unit, non pas per denonciar que de gents vengudas d'autres païses ajan encara de ligams amb lors culturas, mas per exigir que, pertot, s'ensenhe nòstra cultura e nòstra lenga originàrias. Farem pas l'invèrs de deputats de La França Insomesa que legitiman las lengas de l'immigracion per desqualificar la lucha per las lengas de nòstres territòris, direm pas, doncas, que cercam de defendre l'occitan contra las lengas dels immigrats, mas es nòstre dever d'exigir que s'acabe la discriminacion que la patís l'occitan. Nòstres mainatges e felens an drech de recobrar la lenga de lor país.

Quina republica que se ditz democratica e sociala dins sa Constitucion pòt acceptar la discriminacion?

En octòbre 2018 vos parlèri d’un projècte de la fondacion Mozilla per crear un motor de reconeissença vocala liure. Caliá realizar la traduccion per començar lo projècte. Degun se mostrèt pas interessat. Es solament en novembre 2019 pendent un festenal del logicial libre, Capitole du Libre, que me diguèri qu’èra tròp damatge. Efectivament, pendent lo festenal i aviá una conferéncia amb un emplegat de Mozilla. Sabiá pas dire se l’occitan fasiá part del projècte. Ieu dins lo public sabiái que non... Avètz aquí la vidèo de la conferéncia.

Se me lancèri pas es qu’es un brave trabalh, gaireben impossible solet.

Per començar lo projècte cal traduire lo site web de Mozilla Common Voice, 614 cadenas de tèxtes al moment d’escriure aqueste article. Aprèp cal constituir un còrpus de tèxtes de 5 000 frasas almens. Per cada frasa cal que qualqu’un la valide. Un còp lo còrpus creat, començan los enregistraments àudios, mòstras vocalas. Per cada enregistrament cal tanben una validacion, o doas.

E ara... quant de temps dura una frasa? Un par de segondas? Per que lo motor d’aprendissatge siasque eficaç li cal 10 000 oras d’enregistrament. Dètz milas oras. Vaquí.

En decembre 2019 faguèri lo torn del monde que coneissi per m’ajudar a traduire lo site. 3 personas m’ajudèron a traduire lo site de Common Voice. Los mercegi aquí! Aguèt un contributor anonim tanben, malaürosament amb un occitan tròp tintat d’espanhòl.

Vaquí ont sèm del projècte d’aver un motor de reconeissença vocala liure per l’occitan.

L’etapa venenta es la creacion d’un còrpus de tèxtes. Vos parlarai d’aquò dins un autre article perque vòli implicar lo monde.

Per acabar la traduccion e per fauta de font, daissèrem en anglés lo nom de las lengas seguentas:

Adyghe
Dhivehi
Kabardian
Komi-Zyrian
Luganda
Moksha
Meadow Mari
Hill Mari
Erzya
Kinyarwanda
Sakha
Sinhala
Tajik
Ubykh
Udmurt
Karakalpak
Tagalog

Se coneissètz la traduccion en occitan, sètz mai que benvengut per participar a la traduccion e partejar vòstre saber!

Lei valentiás de Wartburg e Coromines

I a un pichon nombre de diccionaris etimologics que son de granda valor scientifica e que fornisson l’etimologia d’un grand nombre de mots occitans. Mai son pauc accessibles au grand public, siá perque son pauc difusats, siá perque son destinats a un public d’especialistas. Vaicí lei pus importants.

— D’un caire, tenèm de grands obratges de Joan Coromines que son, entretant, El parlar de la Vall d’Aran, lo Diccionari etimològic i complementari de la llengua catalana (DECAT) e lo Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico (DCECH), e mai d’autres...

— D’autre caire, tenèm lo Französiches etymologisches Wörterbuch (FEW) de Walther von Wartburg.

A l’excepcion dau Parlar de la Vall d’Aran, leis autreis obratges que veni de mençonar se dedican essencialament a d’autrei lengas que l’occitan. Lo DECAT se focaliza sus lo catalan, lo DCECH sus l’espanhòu e lo FEW sus lo francés. Mai toteis aquelei trabalhs s’interèssan fòrça a l’etimologia d’un grand nombre de mots occitans.

Aicí vos presenti quauqueis aspèctes dau FEW que pòdon interessar mai que mai lei legeires amorós de l’occitan. Lei vos presenti dins una amira dobla de vulgarizacion e d’engatjament per la lenga. Ara: i a un miliard d’autrei causas de dire sus lo FEW e d’autrei lingüistas o an ja fach en detalh dins de trabalhs especializats.

Lo grand Walther von Wartburg

Walther von Wartburg èra un lingüista soís alemand que visquèt de 1888 a 1971. Faguèt una bèla carriera universitària e publiquèt un grand nombre d’articles e de libres sus lei lengas romanicas. En particular explorèt lor formacion a partir dau latin, lor evolucion e lors procès de diferenciacion.

Dins son òbra immensa, Wartburg consagrèt fòrça energia a faire lo FEW que lo realizèt de 1922 a 1967, de sei 34 ans fins a seis 79 ans, pendent 45 ans de temps, amb l’ajuda creissenta d’autrei lingüistas. E i cau apondre lei volums complementaris e postums de sei discípols. Uei l’entrepresa gigantesca dau FEW contunha e es a mand de far cent ans d’existéncia.

Perqué lo FEW se presenta coma “francés”?

FEW es una abreviacion comòda per un lòng títol en alemand qu’es lo seguent: Französisches etymologisches Wörterbuch, eine Darstellung des galloromanischen Sprachschatzes. En occitan se pòt traduire ansin: Diccionari etimologic francés, una descripcion dau tresaur lingüistic galloromanic. Per l’ensemble deis occitanistas, pòt semblar chocant que lo lexic occitan s’analise dins un diccionari que se presenta essencialament coma “francés” dins lo títol. Es evident que l’occitan es una lenga independenta dau francés e, vos rasseguri, lo quite Wartburg o sabiá perfiechament.

La causa se pòt explicar ansin. Lo sostítol dau FEW precisa qu’es question de s’ocupar dau “tresaur lingüistic galloromanic”. Segon la romanistica tradicionala, e ja abans Wartburg, se vesiá pendent lòngtemps lo galloromanic coma un sosensemble compacte dins lei lengas romanicas. E s’estimava que lo galloromanic compreniá tres lengas: lo francés (o lenga d’oïl), lo francoprovençau (o arpitan) e l’occitan (o lenga dòc o provençau au sens larg). Wartburg èra dins aquel esquèma tradicionau. Per tant, lo FEW, que se presenta coma “francés”, se deu comprene coma un obratge consagrat essencialament a l’etimologia dau francés, mai qu’apond, per de besonhs pron evidents de comparason, una analisi dei doas lengas romanicas mai vesinas dau francés que son l’arpitan e l’occitan.

Vos dirai, quand e quand, que ieu critiqui aquela vision que fa de l’occitan e de l’arpitan leis annèxes dau francés dins l’encastre deis estudis romanics. Per astre, dempuei leis ans 1960, lo lingüista Pèire Bèc a relativizat, sens lo negar completament, lo grop galloromanic (francés, arpitan, occitan) e a insistit mai que mai sus un grop occitanoromanic (occitan e catalan) qu’es ben pus evident que lo galloromanic. Tanben lo concèpte de galloromanic es confrontat a la revendicacion de lengas novèlas, dempuei leis ans 1970, coma lo galò e l’aguiainés. E mai n’i a que s’interrògan sus lei relacions dau galloromanic amb lo nòrd-italian, lo romanch, lo ladin, lo friolan, lo catalan, e mai l’aragonés. Lo galloromanic es devengut incertan.

Ara donc, maugrat la focalizacion dau FEW sus lo francés, Wartburg se fa perdonar per doas rasons.

— Afirma sens ambigüitat que l’occitan e lo francés son de lengas distintas, e mai assaja de comprene lei rasons de la diferenciacion istorica entre aquelei lengas dins fòrça publicacions sieunas.

— Porgís d’etimologias fòrça argumentadas a un nombre extraordinari de mots occitans, en ne reculhissent de formas detalhadas e atestadas, ancianas e modèrnas, generalas e localas.

Per la valor auta e per la talha impressionanta dau trabalh que nos a legat, Wartburg rèsta, en tot cas, un aimador sincèr de nòstra lenga occitana, car, de verai, n’a aprefondit la coneissença.

(de seguir)

Lo 22 de heurèr de 2020 estoc shense de dobte la debuta d’una beròia aventura e una estrea de las granas: la purmèra sortida de la Companhia Occitana deus Petaçons Autogerits.

Nascuda de la volontat d’un punhat d’ahuecats de la cultura occitana gessits màgerment deu mitan teatrau, aquesta troperadòta se presentèc dissabte a Limós ende prénguer part au seguici deu famós carnavau mès long deu monde. Solide, las causas acerà son fòrça codificadas e’s caloc botar dambe los godilhs, a l’endarrèr de la musica, lavetz que las duas bandas deu jorn, las Popinetas e las Encantadas, avèvan solas lo dret de la davantejar.

Los costumes representavan un pauc divèrses aspèctes de la cultura carnavalèra occitana. Se lo Petaçon nos veng haut o baish de Provença, las mascas e las carabenas son particularament limosencas (duas petaçonetas son de la vila de la blanqueta) e un petaçonet portava un chivalet, meslèu de soca bearnesa (o basca).

Las bendas de teishut, rojas e jaunas (una auta version deu Petaçon es vestida de bendas multicolòras) hasévan díser au public present: “Te, aquí qu’as Catalans”, çò que muisha plan que cau encara hèr de pedagogia. Es per aquò tanben que la companhia existís.

La relèva es dejà prèsta tra la quita debuta, qu’aquesta purmèra version deus Petaçons occitans comptava una drolleta de tres ans e mieja, de pair occitan e de mair brasilenca, que muishèc un beròi estrambòrd.

Coneishètz benlèu monde qu’an un costume de Petaçon en çò seu o tanben grops que petaçonejan au carnavau, lavetz es lo moment de’s federar e de formar una beròia tropa de gaujoses Petaçons ende hèr petar la cultura occitana per carrèras au moment de regaudidas popularas. Hasètz seguir l’informacion …

Podètz tanben júnher lo grop ende recéber conselhs de fabricacion deu costume.

Per entresenhas de totas, me podètz contactar a: jomolo@orange.fr.

En Occitània francesa, las eleccions municipalas se debanaràn lo 15 e 22 de març de 2020. A Tolosa, las listas principalas son:

A l’esquèrra:

— la lista de Nadia Pellefigue, vice presidenta PS de la region, sostenguda pel PS, lo PRG e lo PCF,

— lo movement Archipèl Ciutadan dirigit per un collectiu de ciutadans que demanda un aprigondiment de la democràcia municipala; la lista conten de candidats tirats al sòrt; recebèt lo sosten de partits:Euròpa Ecologia Los Verds, França Insomesa e de dissidents del Partit socialista que constituisson mens de 40% de la lista; l’ecologista Antoine Maurice foguèt designat coma cap de lista,

— una lista dirigida per l’ancian cònsol de Tolosa Pierre Cohen qu’abandonèt lo PS pel movement Generacion.S.

A dreita:

— lo Modem s’estimèt mal representat sus la lista del cònsol actual Jean-Luc Moudenc; sosten ara la lista del dissident LREM Franck Biasotto, adjunt al cònsol sortent dins l’equipa municipala sortenta,

— la lista conduita pel cònsol sortent Jean-Luc Moudenc presenta, en aligança amb los Republicans e una part de la majoritat presidenciala LREM.

A l’extrèma dreita:

— La lista de Quentin Lamotte sostengut pel Rassemblament Nacional e divèrs petits partits de drecha.

En l’abséncia de sondatges oficials e fàcia a l’escrancament dels partits tradicionals, las darrièras eleccions europèas indican que las listas que deurián dominar son:

— la lista del cònsol sortent Jean-Luc Moudenc amb un projècte de continuitat amb lo finançament d’una tresena linha de mètro e lo projècte del primièr gratacèl de Tolosa, la tor Occitània,

— la lista ciutadana d’Archipel Ciutadan amb un projècte de transicion ecologista per Tolosa.

La question occitana es representada dins las principalas listas.

A l’esquèrra:

— la lista socialista de Nadia Pellefigue amb lo jove occitanista Jiròni Frare vòl «valorizar lo patrimòni de la lenga occitana»; recebèt lo sosten del movement occitanista “Occitània País Nòstre”,

— lo movement Archipèl Ciutadan amb un ancian adjunt a la cultura occitana Jean-Charles Valadier a un projècte ambiciós per la cultura e la lenga occitana; recebèt lo sosten del Partit Occitan.

A dreita:

— la lista conduita del cònsol sortent Jean-Luc Moudenc s’apuèja sul bilanç de l’actual primièr adjunt Jean-Michel Lattes qu’es tanben en carga de la lenga e la cultura occitana.

A Tolosa, una politica occitana es presenta dempuèi mantuns mandats. Son per exemple 5 escòlas bilinguas publicas francés-occitan e doas escòlas Calandreta qu’asseguran un ensenhament per immersion. Es l’Ostal d’Occitània qu’abriga las associacions que trabalhan per la lenga e cultura occitana. Dempuèi dos mandats, avèm un elegit en carga de l’occitan.

Gràcia al primièr adjunt Jean-Michel Lattes, la municipalitat actuala contunhèt la politica de sosten als actors de la cultura occitana començada dempuèi 20 ans, tal coma lo guida de la cultura occitana, la grèpia bilinga Arcanel o un ajuda decisiva per la creacion del collègi Calandreta.

Ça que la, fàcia a l’oposicion dels elegits nacionalistas francés de la majoritat actuala, la preséncia de l’occitan dins l’espaci public non poguèt pas progressar, contràriament als mandats precedents de dreita e d’esquèrra qu’avián permés la senhalizacion bilingüa dels noms de carrièra al centre vila o las anóncias bilingüas dins lo mètro. Tot parièr, lo Conservatòri Occitan non retrobèt pas son ròtle actiu de supòrt a la creacion occitana al prèp de la joventut.

Per preparar aquelas eleccions municipalas, la centena d’associacions occitanas agropadas dins Convergéncia Occitana – Tolosa mandèron a l’ensem de las listas de proposicions per una politica lingüistica fòrta de desvolopament de la lenga e cultura occitanas. Una reünion publica es prevista en preséncia de la premsa lo dimècres 4 de març. Los 4 principals caps de listas son convidats: Jean-Luc Moudenc, Nadia Pellefigue, Antoine Maurice e Pierre Cohen.

Atal, lo trabalh passat dels occitanistas de Tolosa a un impacte subre las eleccions municipalas de 2020 a Tolosa. Mercés a eles e elas.

PS: Podètz legir las preconisacions per l’occitan de la lista Archipèl Ciutadan. Podètz las comentar se cal identificatz.

Caramentrant a passat davans l’ostau
Mairgrand es dintre, bensai darrier la fenestra soleta dubèrta
Es dins lo blu dau film, còsta blua
Papa, perqué an cremat lo popon?
Ai la ràbia, mas l’energia e lo temps
Fau faire bulhir lo pairòu
Dins l’aire de mòts creman
Es la Revolucien que deuriá èstre
Mas pas lei paures gus dau pòble que trincan coma de costuma
Rires enfant, solèu frei e calor de còr
Vendre lei tèrras, èstre actor
Mas solament de la reculada,
Observar la despartida
Pas posquer segre, partir
Tornar end (emb) lo bonho
Estomegat
tant de còups d’espasa dins l’aiga
Tant de trabalh ignorat
M’agradariá d’agachar autra part
Li arribi pas
End (emb) lo fuec, parla solet
de l’ivèrn serà lo temps de prima
Òi, bensai

Demandavan a un jardinièr perqué las flors de la prima èran mai que mai jaunas. Respondèt que lo jaune èra la color la mai luminosa, quitament plan mai luminosa que lo roge; a la prima, a un moment que lo lum es encara a mancar, lo jaune permet a las cocudas, als pissorlins, als forsissiàs, a las ginèstas, al còlza ... d’èsser mai visibles e doncas de melhor atraire totes los insèctes pollinizaires. Demoradas dins la grisalha, sens cap d’èsser que las remarquèsse, serián estadas destinadas a la desaparicion. Sens lo trabalh dels babaus las flors demorarián estèrlas e cap de grana s’auticariá.

Aqueste ivèrn floriguèron sus las viradoiras un ramelet de nòvas flors jaunas. Nòvas flors? Valdriá benlèu dire mudason, qu’aquelas flors ja existissián. Mas grisassas perdudas dins la grisalha, cap de pollinizaire las vesiá pas; decidiguèron alavetz de se pimpar de jaune per melhor los atraire.

Mas los especialistas botanistas que enfin las vesián, diguèron qu’aquela mudason jauna èra dangierosa: aquela nòva espècia èra invasiva, amenaçava d’escanar las nòstras rotas, las nòstras vilas, la nòstra economia, e quitament las fruchas o las granas d’unas d’entre elas èran un poison. Aquelas flors jaunas las caliá eradicar al mai viste abans que la frucha o la grana siá madura, sens pèrdre de temps a destriar las marridas de las bonas.

E se botèron a las trepejar, a las desrasigar, a las bargar, a la man, ambe maquinassas de l’armada, a las enfumar, a las botar a l’ombra per que deperisson.

Mas las flors jaunas son caparrudas, resistentas e pas aisidas a far desaparéisser... E de mai d’unes son a se demandar se totas son verenosas e se, puslèu que de tot escampar, caldriá pas puslèu destriar las bonas granas del margalh.

Ne vse vau pas arcastar damb çò qu’atz podut seguir suu fenestron: la 45au ceremònia de las remesa deus Cesars.

Qu’èra la darrèra manifestacion organizada atau que “lo conselh d’administracion de l’Acadèmia deus Cesars demissionè, quauques jorns a, aprèps la publicacion d’ua peticion qui denonciava los “disfoncionaments” d’aquesta e las nominacions acordadas a Roman Polanski ende lo son film J’accuse”.

Los grops de pression feministas, dens las piadas de #MeToo, de #Balanceton porc, etc. que mian un combat sens relambi autant contra los “predators” dens lo mitan deu cinèma que contra la suberrepresentacion deus òmes dens las juradas d’aqueth tipe e autas causòtas!

E l’aute ger, l’espectacle qu’èra autant dens la sala coma dens la carrièra, subertot quan estó anonciat lo prèmi acordat a R. Polanski…

Que vse demandi excusas mès, dens lo men vilatjonet, ne soi pas abituat a un rambalh atau e jo, de la categoria mascle blanc, vielh, sexista, etc., que’m senteishi un pauc perdut dens aqueth món “navèth” car au nòste president!

Que disèvi “un pauc perdut”… Praube! Que soi tot destimborlat que la mea idea prumèra qu’èra de vse har saber que lo deputat de Losera, Pierre Morel-À-L’Huissier avèva depausat e hèit adoptar ua proposicion de lei que nse càmbia deu clima cinematografic…

La soa proposicion qu’èra de har reconéisher e de protegir “lo patrimòni sensoriau deu campèstre” e que s’i es escasut!

Que seré estat interessant d’aver un micro-trepader sus l’afar mès qu’ac podem imaginar: “Qu’es lo Morel… que ven de Losera… On es? — N’ac sabi pas tròp mès qu’es un endret avitahat peus corbaishs.”; “Ua lei entà servar las esquiras au còth de las vacas… que cau estar pèc! Enfin…” Fin finala, los sons collègas qu’adoptèn la soa proposicion de lei…

E òc, los Gascons de la montanha qu’an lo Lassalle, los Gavaudanés qu’an lo Morel!

Vertat es que causas que nse pareishèvan normaus autes còps dens lo campèstre e los vilatges e son vengudas insuportablas taus quauques neoruraus. Eths qu’an desertat la vila entà profieitar de la calma de la natura que cresèvan verge com dens l’Eden de la Bíblia — aquò que vau endeus cresents, los autes… — ne supòrtan pas qu’ua vaca posca carrejar ua esquira o qu’un hajan posca cantar haut e clar a quate òras deu matin. e quan, en mei d’aquò, e s’apercèvan qu’ua vaca pòt semiar! ua brava bosa suu camin que passa devant la pòrta, que vse dèishi imaginar la seguida…

Lo nòste Jacon Chirac nacionau que parlè un jorn deus “bruts e de las aulors”; E que passi lis suu brut deus tractors dens los camps e suu poishiu que hèn suus camins… Que s’aperceben que lo lor paradís saunejat ten de gents que tot lo jorn son a trabalhar entà ganhar la lor vita e qu’an besonh de maquinas que hèn brut, etc.

A la vila ne disèvan pas arren quan las sirenas de las ambulàncias o deus camions deus pompièrs shiulavan a tres oras de la nuèit e ne’s plangèvan pas deu tarabast deus camions de las escobilhas; mès ara que viven dens la lor maisoeta-casalet lo quite bresilhadís deus ausèths qu’es mauvengut.

La campanha-paradís n’es pas la que pensavan e los nòstes neoruraus que se viran lèu lèu cap a un jutge ende har valer los lors drets — ça disen. Lo jutge, un vilard — nobody is perfect! — que’us balha sovent rason e lo hajan que deu estar plumat, la vaca que deu deishar lo prat…

Lo neorurau qu’es content enqüèra que dévia suportar vespas, bossalhons tavans e abelhas…

Lo païsan, eth, que pòt har?

“Moussu lou deputat” de Gavaudan qu’a hèit un bon trabalh e, quitament se aqueths neoruraus ne son pas nombrós, ne cau pas acceptar que transformen un lòc de vida en un cementèri…

Lo cementèri, qu’i anaram un jorn… tots… lo mai tard possible!

#Campagne
Depuis la Lozère, le député Pierre Morel A L'huissier prépare une loi pour défendre le patrimoine sonore et olfactif des campagnes. Il veut défendre le bruit et l'odeur!
Vive le député @MORELPIERRE https://t.co/yCNGkaNsVM
— Seniorittee (@seniorittee) August 5, 2019

Estofinada deriva d’estofin, qu’es atal que nomman en Roergue e regions vesinas l’estòcafich, una merluça seca, sens sal. En catalan li dison peixopalo[1], e fa onor al sieu nom per çò que, abans de lo cosinar, es dur e ressec coma un pal. Estofin, al sieu torn, es una adaptacion o una occitanizacion fonetica del germanic stocvisch (o stochfish, o stochfisch): peis baston o peis de pal. E estofinada, segur, vòl dire cosinat d’estofin.

En Occitània i a la costuma de manjar aquela sòrta de merluças dins lo Comtat de Niça e tanben en Roergue e qualque tròç d’Auvèrnhe e Carcin, ont arribava abans via transpòrt fluvial dempuèi Bordèu. L’estofinada es lo plat mai conegut d’aquela darrièra region e l’airal de localizacion compren la mitat occidentala de Roergue (Viadena, lo País de Concas, lo Bacin de la Sala, lo Valon de Marcilhac, lo País de Montbasens, lo Causse de Vilanòva, lo Vilafrancat e una part de Segalar), una pichona part d’Auvèrnhe (lo sud de Castanhau), lo nòrd d’Albigés (Carmaucin) e las encontradas orientalas de Carcin (una partida de Segalar e dels Causses de Gramat, de Cajarc, de Limonha e de Cailutz). Es plan famós e se pòt trobar dins totes los restaurants d’aqueles parçans. N’i a doas versions: amb de patanas e sens, mas dins totes dos cases s’agís d’una pasta blanca e cremosa, assasonada amb de crèma, d’uòus, de jolverd e d’òli de noses. La version mai anciana, evidentament, es la que conten pas de patanas, per çò qu’aquel tubercul es d’importacion modèrna del temps que, de peis en consèrva, salat o sec, n’i aviá ja en Grècia anciana, mas ara la mai abituala es la que conten. Èra abans un plat d’abstinéncia mas las gents, a l’ora de uèi, fan pas pus de questions de consideracions religiosas de cap sòrta e lo resultat es que cadun l’aprèsta quand li fa gaug, malgrat que dins l’estiu sòlga pas aparéisser a taula, es un manjar que vòl un pauc de freg. Coma tot çò de bon, es pas en regression e las mestressas contunhan de ne far, benlèu pas tant coma abans, per çò qu’es un plat que s’acòrda pas amb las prèissas, mas si de quora en quora. Per dire de respectar las tradicions, a la Sala i a quitament una Confrariá de l’Estofin que se consacra a velhar pel bon nom del plat.

L’escrivan August Benaset (1868-1953), nascut a Vilafranca, escriguèt la poesia “L’estafinada”, que còpii del libre L’estofi: Le plat qui venait du froid, de Cristian Bernad e Daniel Crozes:

I
Ne cal tot plen de l’adobièr
Per far una brava estafinada!
Plan desbolhida e desbrenada
Coma de clapons d’esclopièr.

Trufets quarantencs,
uòus durs, pebrada,
Salada, alh, jauverd ortalhièr:
Per far una brava estafinada
Li cal tot plen de l’adobièr!

Òli de noses a bròt d’ulhet,
Grais e lardons a padenadas
Bojats bolhents; e bolegada
Amb un uòu fresc per la burrada...
Ne cal tot plen de l’adobièr!

II
Mes atanben l’estafinada
Es bona... ambe pron vi novèl
Per asolhar lo gargamèl,
De paur d’una gòrra estofada

Dins lo doç òli de gabèl,
Ieu, ne nègui cada bocada;
Mes atanben l’estafinada
Es bona ambe pron vi novèl!

Quand d’amics ne sèm un totèl
Al torn d’una taula parada
E de botets sobrecargada,
Ne manjariá mai d’un boissèl,
Tant es bona l’estafinada.

[1] Nom que ven del leonés: pexe (peis) + palo (fusta). NdT.

La minuscula marca los noms e adjectius que designan las populacions e los abitants (aqueles mots, se ditz que son de gentilicis). Tanben la minuscula marca los noms de lengas e de dialèctes perque son sovent de mots identics als noms d’abitants. Aital se fa dins l’immensa majoritat de las lengas latinas. Aquò es tanben l’usatge normal de l’occitan segon la volontat d’Alibèrt.

— Noms d’abitants (noms gentilicis):

los occitans
los somalians
un auvernhat
una bordalesa
de coreanas

— Adjectius liats als noms d’abitants (adjectius gentilicis):

la literatura occitana
un conte rus
la cosina cretesa
una recèpta niçarda
las fèstas berlinesas

— Noms de lengas (glotonims):

l’occitan
l’anglés
lo swahili
lo corean

— Noms de dialèctes:

lo lemosin
lo rosselhonés
lo lombard
lo macedonian antic
lo cabil

Las populacions mitologicas, legendàrias o fictivas prenon normalament de minusculas. Se tractan coma las populacions realas.

las ninfas
los ciclòps
los àngels
los demònis
los èlfs
los titans
los nefilims

Una remarca es necessària. La Gramatica occitana d’Alibèrt, dins sa primièra edicion de 1935, seguís l’usatge simple que venèm de presentar çai sus, çò es, tot en minusculas. Las reedicions de la gramatica, en 1976 e en 2000 (posterioras a la mòrt d’Alibèrt), seguisson malaürosament un usatge francizat e complicat: meton una majuscula als noms d’abitants, mas meton una minuscula als noms de lengas, als noms de dialèctes e als adjectius. Aquel usatge francés es fòrça mens recomandable. Certans bons autors lo seguisson per automatisme, probablament o fan pas per conviccion.

1) Usatge preferible (romanic e simple), tot en minusculas:

noms d’abitants	noms de lengas	adjectius

los occitans	parlam occitan	la literatura occitana
los somalians	parlam somalian	la politica somaliana
un auvernhat	parlam auvernhat	una vila auvernhata
una bordalesa	parlam bordalés	l’istòria bordalesa
de coreanas	parlam corean	un filme corean

2) Usatge mens recomandable (francés e complicat) que destria de majusculas e de minusculas:

noms d’abitants	noms de lengas	adjectius

los Occitans	parlam occitan	la literatura occitana
los Somalians	parlam somalian	la politica somaliana
un Auvernhat	parlam auvernhat	una vila auvernhata
una Bordalesa	parlam bordalés	l’istòria bordalesa
de Coreanas	parlam corean	un filme corean

Vos pòt semblar una question curiosa, mes en hèit lo tèma es de s’interrogar suu biaish dambe lo quau l’istòria es ensenhada dens l’Estat francés.

Se demandatz a l’entorn, veseratz que cadun coneish de plan l’anecdòta, popularizada per mantuns pintres (Baudry, Rebull, Weerts) e una sala impressionanta au musèu de figuras de cera Grévin de París. Mes hètz l’experiéncia e demandatz pr’amor la Charlotte a tuat lo Jean-Paul, veseratz que degun ac sap pas.

Se la rason es pas coneguda, es pr’amor que bota au jorn un episòdi important de l’istòria de la Revolucion francesa qu’agrada pas au sistèma educatiu de tornar brembar.

Totis los qu’an après aqueste periòde istoric pensan que la luta màger estoc entre reialistas e republicans, lavetz qu’es fòrça mès complicat qu’aquò. L’enjòc estoc a un moment la batèsta peu poder entre dus vejaires politics de la societat, un federalista e l’aute centralizator.

Quan estoc question de celebrar, lo 14 de julhet de 1790, lo purmèr aniversari de la presa de la Bastilha, la fèsta estoc nomejada “Fèsta de la Federacion”. Sembla qu’en aqueste periòde, l’idèia de manténguer una cèrta autonomia de las regions èra majoritària.

Mes la jornada deu 10 d’agost de 1792 marquèc la debuta d’una guèrra civila e de çò que los istorians apèran la Terror. Au mes de seteme seguent, chaples tarribles se debanèn, que seràn saludats dens lo jornau l’Ami du Peuple per un cèrt Jean-Paul Marat. Aqueste extremista sanguinari serà denonciat publicament coma lo “botahuèc Marat” per Olympe de Gouges era medisha.

Puèi arribèn las jornadas de fin de mai et debuta de junh de 1793, quan deputats deu pòble federalistas estón arrestats o devón hugir. Aquò causèc un pauc de pertot las Susmautas Federalistas qu’estón reprimidas d’un biaish particularament sagnós. Es aqueste episòdi qu’estoc longtemps (e benlèu encara) boishat deus manuaus escolaris lavetz que son simptomatics d’un destornament de la Revolucion.

De son costat, Marie Anne Charlotte de Corday d’Armont, coneguda coma Charlotte Corday, veng d’una familha nòbla desdinerada dens la quala son pair l’inicia a las òbras de Montesquieu e Rousseau. Dotada d’una personalitat fòrta e de sentits nòbles e eslhevats (segon son ocle Frédéric), demòra a Caen on defen de d’ora idèias republicanas dens un mitan demorat meslèu reialista.

Vei en la persona de Marat qui difusa dens sons articles òdi e violéncia tot çò que la Terror compòrta coma hòraviadas de la pensada republicana e dangèr de dictatura, e va de cap a París en julhet de 1793.

Vòu botar una fin aus agisses deu “botahuèc” ende “sauvar la Republica”, coma l’escriu dens una mena de testament politic. Le vòu assassinar a la Convencion dirèctament, mes n’i es pas qu’es malaut.

Lavetz demanda d’estar recebuda devath la desencusa de portar informacions secrètas sus çò que’s debana a Caen. Jean-Paul Marat la recep dens la banhadera e era le planta una brava cotèra dens lo còr. Se morís suu pic.

Dambe la des·hèita deu federalisme, cau saber que deu costat deus Pirenèus las hemnas perdón lor dret civics e lor capacitat a gerir la causa publica a egalitat dambe los òmis. E França se virèc de cap a una estructura ipercentralizada, una de las mès estrictas deu monde.

Arrés non podie demorar qu’era persecucion de gais en Chechenia e Ingoshia auesse començat per edart: quan se trobèren imatges explicites de nuds masculins en telefòn mobil d’un trafegaire de drògues desvelhèc ua istèria en sen des còrsi der orde qu’arribèc ara populacion. Chechenia, ena Russia meridionau, ei tèrrahems de pogròm, musulmana e tradicionalista.

Era de Chechenia ei ua inesperada crisi de refugiats: non solaments desplace a persones LGTB en quauqui dies mès tanben as sues familhes, que son menaçades e encoratjades a liurar ath sòn hilh o ben a aucir-lo damb es sues pròpries mans entà sauvar er aunor coma se passe enes familhes mès tradicionaus, mès que mès damb victimes hemnes, sus es quaus òm sent ua responsabilitat dirècta deth sòn desaunor.

Eth jornalista d’investigacion David France realize eth documentau guanhador de Sundance. Welcome To Chechnya serà traumatic entà tota era societat occidentau e cau que sigue partejat long de tot eth Mond.

Compde damb ua grana innovacion jornalistica entà protegir era identitat des victimes dera manèra mès digna. Naues cares modelades numericament sus es persones vulnerables que risquen es sues vides, cares que reagissen dera madeisha manèra qu’ac hè eth personatge. Dilhèu auetz entenut a parlar deth deepfake, ua des airines mès potentes entara desinformacion a qui arrés jamès li auie trobat un usatge tan innovant e umanitari e qu’a daurit completament eth pas as jornalistes en aguesta istòria. Non ei ua airina perfeccionada: jamès se pensèc aguest remplaçament de cares entàs lèrmes o entàs emocions negatiues tan complèxes coma es que presenciam mès sabem qu’en futur pòt cambiar entièraments eth mond dera comunicacion.

En tot seguir era tralha deth sòn anterior trabalh, The Death and Life of Marsha P. Johnson, eth realizaire torne a aportar ua larga documentacion audiovisuau entà retratar es dues cares dera madeisha lua: era privada e era publica.

Era cara mès escura e terrorifica dera experiéncia en Chechnya; vidèos interceptadi pes organizacions LGTB que mòstren abusi e quitament assassinats a sang cauda perpetradi pes pròpris familhaus. Cauhaments, viòls e còps de pè ena cara que hèn a pensar en un nau snuff domestic que solament auíem vist en zònes de guèrra e a on eth vidèo de baisha fidelitat cargue es sòns pixels de catarsi d’òdi e de terror.

D’un aute costat, es emissions de television damb es sòns barèms de qualitat contrarotlats, damb es compareishences deth president e era preséncia indiferenta de Putin son era cara mès visibla d’aquera purga damb un patriotisme manifèst qu’a era complicitat deth pòble conservador, que sequestre e torture e hè a desaparéisher sense tralha milèrs de persones damb era complicitat deth pòble deuant deth quau anulle es purgues de sang. Kadyrov ei descrit coma un megaloman e pren ua clara figura antagonistica en tèrmes dramatics, en tot èster era sua cronologia e era des protagonistes parallels, domine as masses damb eth sòn carisme e en tot promòir ua faiçon de vida masculina damb tres principis: “èster en forma, víuer en fe e èster herotge ena guèrra”.

Eth film mos met ena peth d’un aute jornalista aperat David Isteev e d’ua publicista Olga Baranova , dues importantes figures dera associacion LGTB de Russia. Un reportatge de seguiment e convivéncia, camères amagades e entrevistes, e propòse ua cronologia fòrça clara a compdar des prumèrs atacs en 2017 enquiath present e se centre sus un parelh de casi de rescat e extraccion de maximau perilh entàs implicadi. Es testimònis expliquen damb detalh es tortures e menaces qu’an petit, era mès esglasianta ei era tortura der arrat, en era que se sage arténher qu’un arrat grimpe pes budèths dera victima en tot meter-lo en cu dera victima e en tot vessar-i aigua borenta.

Un documentau a on cau préner aire, pr’amor qu’era inseguretat ei constanta e non a cap de sens explicar en paraules eth laguin deth còr. S’auetz vist d’auti documentaus d’investigacion, coma Idrissa, Crònica d’una mort d’un qualsevol, sabetz qu’era comunicacion non verbau ei ua grana part dera violéncia institucionau, e tanben que sense era dimension temporau dera narrativa se pèrden es emocions. Eth jornalisme narratiu da ua cara as istòries pr’amor que mos projectam en eres, coma eri, qu’an projectat ua dusau cara enes protagonistes: era tòca d’aguest documentau ère denonciar ua violacion des drets umans entà qu’aguesta violacion non constituisque un precedent, pr’amor qu’eth pròplèu objectiu podem èster tostemp nosati.

Eth documentari l’a crompat HBO Documentaries enes Estats Units, s’a exibit ena seccion Panorama dera Berlinale mès encara non sabem quina repercussion aurà endacòm. Vesitatz e sostietz en welcometochechnya.com.

La mòrt dal rei de França, the King. Lo rei de França èra fòrt, ric, manipulacion and co. Èra lo Mac, lo baudo. Lo bonòme! Oesh. Aviá la sieu maison. Lo castelàs. Per familha, s’èra bastit un domèni que tot èra per el e, las jijòlas de papier per los autres. Nibla. Al castelàs, èra sus reservacion. VIP. Tot cadun non i entrava coma voliá. Acostumat d’enganas e de voler sempre de mai, s’i vesiá jamai de fin. Mas lo sens popular, ren populista, lo furbèc aviá la ganha. Voliá la part dal pastisson. A fach un pauc de calomnia e subretot dich la vertat. Un rei mito qu’i capisse ren de tot a la populassa. Ataca ad hominem. Hard core. Èra privat. Perqué èra dos peses, doas mesuras. Aviá lo drech de passadreches. Lo pòble, niet. Nada. Zòbi. Jèbi. Perqué perdèt? Perqué jugava de tròup, e cu perde, ganha... lo drech de pèrdre. E basta de si far enfifrar. My friends. A calgut de sègles. Mas al final. Looser. Complet. Si morèt coma un can. Yes. Finit lo burger dal King. Cadun aguèt drech al novèl King, lo Mack d’Ecq. Mas aquò es una autra causa. Mas lo meme gust amar sus la lenga. La mema. Salsa mayo per totes. Mas cal gaire dubrir la boca. Lo pòble a ce que s’amerita. Es ver!? A lo nas sus lo guidon. E l’actualitat li caça una idèa per una nòva. Coma qué, i es d’espèr!

Imaginem una Occitània independenta

Exclusivitat: es liure!

Caverat, mulard, cachalòt

Benjamin Griveaux

Cantaire (en) occitan?

Le Grand Meaulnes

Dormir coma un nenet

"Ensenhaments de Lengas e Culturas d'Origina": qualques reflexions

Common Voice: etapa 1/3

Etimologia: lo FEW de Walther von Wartburg (I)

Neishença de la companhia occitana deus petaçons!

L’occitan e las municipalas a Tolosa

Cremar

Las flors jaunas

Bruts e aulors, patrimòni sensoriau…

L’estofinada (I)

Populacions e lengas: minusculas o majusculas?

Perqué Charlotte Corday a tuat Marat?

Un deepfake entà Chechnya

Istòria bòrd