Ipocrisia franchimanda!

August 19, 2019, 6:00 pm

Generalament, dens lo mitan internacionau, cada cultura a sons trèits de bon reconéisher. Sense de càder dens la caricatura, se sabèm per exemple que los Germanics son mès rigoroses sus l’orari que non pas los Latins, los Franchimands son coneishuts tanben coma balhaires de leçons que pensen qu’an tot inventat.

La frasa: “Hètz çò que disi mès non pas çò que hèi”, quitament se data de l’evangèli segon sent Matèu, sembla estar creada a la perfeccion per un Francés.

Com ac vesètz, soi drin uei peulhevat contra çò qu’acabi de véser e d’ausir au hinestron, a la ràdio o sus la telaranha. De qué s’i tracta?

Dempuèi unas setmanas ara, la vila de Hong Kong coneish manifestacions de las bèras qu’estón reprimidas per la violéncia. Solide, quitament se las reïvendicacions an pas ren de véser, la comparason dambe los Gilets Jaunes es aisida se pensam aus accions de las polícias que’s podon comparar.

Dens l’Estat francés, am assistit dempuèi noveme de 2018 a una particion de mau créser entre la television e internèt. Sus la purmèra, sonque manifestants violents que petan veirinas lavetz que sus la dusau, filmòts que muishan policièrs que dan una estrilhada a manifestants, en tot les gazar, que sian hemnas, vielhs e quites handicapats en fautulhs de ròdas.

Lo president Macron refusèc de parlar de “violéncias policièras” en les denegar, lo ministre Castañer balhèc una medalha ad elements implicats dens aquestas violéncias (qui doncas existissen pas s’atz plan comprés) e lavetz que l’autor d’una fusilhada es generalament arrestat l’endeman o dens la setmana, lo policièr qu’a tuat Zineb Redouane (hemna marsilhesa de 80 ans que’s barrava la hinèstra au tresau solèr) es pas estat encara indentificat. 5 mans darrigadas e 25 uelhs crebats, un “escòra” mes lèu pesuc.

Mes suus eveniments de Hong Kong, vaquí qu’un punhat de deputats de La République en Marche an demandat au govèrn de reagir a las violéncias policièras (que, ac cau díser, an pas encara crebat qu’un sol uelh) au nom de qué? Devath la desencusa que “França es lo país deus drets de l’Òmi”! Cresèvi saunejar.

Lo govèrn a pas condemnat las violéncias (avèvan sense de dobte paur d’escarnis venguts deu costat chinés), mes a declarat estar “estacat particulièrament a l’estatut d’autonomia de Hong Kong”.

Es fòrça plan que los Franchimands sian estacats un ad un estatut d’autonomia! Cau tornar brembar que la sola iscla qu’a pas d’estatut d’autonomia dens Mediterranèa tota es aquesta qu’es plaçada devath lor autoritat, es a díser Corsica. Es a Corsica qu’aqueste medish govèrn refusa las refòrmas votadas peu parlament democraticament elegit peu son pòble. Ensajatz d’imaginar una sola minuta l’Iscla de Beutat dambe l’estatut de Hong-Kong …

Mes es pas tot. Ipocrisia de la part d’un govèrn, es causa coneishuda e costumèra. Los jornalistas franceses, sense de dobte frustrats peu tractament impausat peu poder suu fenomèn deus Gilets Jaunes, se descadenan ara en tot se vestir deu costume blanc deus defensors deus Drets de l’Òmi qu’acaban tot escàs de crompar. Se son sobte desvelhats.

L’enviat especiau de França 2 denonciava lo hèit que la television chinesa muishava pas que manifestants violents, lavetz que los imatges deus policièrs tustaires èran censuradas. Benlèu acabava de s’abonar a internèt qu’avèva pas abans …

Tot aquò es normau, de la part deus qu’an la mès bèra avenguda deu monde …

↧

Camins fèrs civilizats

August 21, 2019, 6:00 pm

≫ Next: L’autodeterminacion es un drech... pertot!

≪ Previous: Ipocrisia franchimanda!

19 oras, sus l'avengüa de la Victòria. Un DJ fa de música coma un caluc dins un masaguin de vestits. De gents, d'a pertot. De bruch, subretot de bosin. De discussions. Fa longtemps, tòrno. Los imòbles ancians, de faciaias d'imòbles de notables, d'entraias magestuosas. Entraia per la diligença, estable convertit en magasin de vestits.

Dindament regular dal trambalant. Per la fenestra, la ciutat d'ancuei defila, van, venon. Cadun lo ritme sieu. Vito, lent. Dins un sens, l'autre. Los imòbles, els, impassibles. N'an vist passar. E ne'n veiràn, probable. Pròva passant de trobar la tieu destinaia.

D'apartaments venguts oficis notarials, de gents dal monde entier. D'istòrias s'entremesclan, s'encabestran. De subrevita, de pretension, dins de luecs que parlan d'autras lengas. D'autras penas, que van rodelar autra part o trainar aicí. D'albums de fòtos, de fòtos.

Sio qué en aquela part dal monde, sio d'aquel monde ? O sabo plus. Escaliers grands. Avocats en fàcia.

Entram dins l'apartament. Plafond aut. La fin es luenh, respiram. A las fenestras, autas, gardiar. Totjorn, virat devèrs l'exterior. Es completament diferent dals apartaments, virats devèrs l'interior. Obliat d'agachar a l'exterior. Es aquò, es una avengüa viraia devèrs los autres. Estranha e duberta a l'encòup.

Entram dins l'intimitat d'una familha. Temps de cadun. Ideas, ideals. Costumas, interdiches. Reglas. Quora un va en cò d'un autre, cadun es diferent. Reagisse diferentament. Se sentir tròup al sieu en cò dals autres, s'impausar. E lo contrari, es anar a l'aventura. Desbrossalhar los còdes. Non jutjar, evitar d'èstre jutjat. Escambiar, portar la sieu vision al debat. Cadun ambal sieu angle. Respectar, escotar. Pantaisar d'aicí o d'autra part. Partatjar. Passar lo temps bèl. Se tornar trobar dins un pargue, recargar las baterias.

Parlar de la sieu vita, de parallèls, de destins, de lengas atot. Escambiar. Aquí lo mòt. L'aventura nos espera totjorn al canton de la carriera se volèm. Escambiar.

↧

L’autodeterminacion es un drech... pertot!

August 23, 2019, 6:30 pm

≫ Next: Una reflexion sul legat de las comunautats alemandas en Eslovaquia

≪ Previous: Camins fèrs civilizats

A Jordi Cuixart, presonièr politic catalan,
e a totes los umans que luchatz per viure liures.

Quand òm a l’astre d’aver un pauc de léser, l’estiu es per maitas personas lo temps de lecturas. Ansin ai pogut legir la traduccion catalana d’un obratge en benda dessenhada del basco de Navarra Asisko, Els eusclaus feliços. Lo nom eusclaus es la contraccion de la raiç basca eusk- “ basco” e del nom esclaus, e parla doncas dels esclaus bascos, en o fasent a partir d’una transposicion del mite de Robinson Crusoé. Robinson representa lo colonizaire francoespanhòl e Divendres lo basco colonizat.

E s’apondèm a aquestas donadas que la prefacièra es Mireille Fanon-Mendès-France, la quita filha de l’escriveire anticolonialista Franz Fanon, comprenèm de qué se tracta: l’universalitat de la question coloniala.

D'efièch, nos representam de costuma çò de la colonizacion coma un afar entre los occidentals e las populacions africanas, americanas, asiaticas o oceanianas. Vertat es que la civilizacion occidentala se pòt e mai se deu sentir responsabla de fòrça crimes, chaples, etnocidis, genocidis que ne constatam encara las òrras consequéncias. Quin democrata e quina umanista o gausariá contestar?

Pasmens, coma o mòstra fòrt plan lo libre, los mecanismes d'opression d'un pòble per un estat que l'umília, son los meteisses: metòdes d'alienacion, confiscacion de l'istòria, negacion dels dreches politics e culturals, etc.

Es per aquò que l'autodeterminacion es un drech, e o es pertot, car en nom de qué un pòble quin que siá auriá pas drech de se liberar d'una estructura estala s'aquesta estructura lo respècte pas, l'oprimís, lo vòl assimilar per l'avalir, s'opausa per totes los mejans a sa volontat d'èsser liure e de decidir al país? E en nom de qué, al contrari dels escoceses e quebequeses, los catalans o los bascos aurián pas drech de votar lor emancipacion, mas las colònias francesas d'Africa e la Nòva Caledònia si? I auriá un critèri ierarquic entre los pòbles?

Me pensi que dempuèi los celèbres Catòrze Ponches del president Woodrow Wilson, prononciats davant lo Congrès dels Estats Unis, avèm pas avançat, e crenhi quitament qu'ajam reculat. En 1918, se reconeissiá lo drech d'autodeterminacion de nacions "pichonas e grandas": e de fach de "pichonas nacions" que i a accediguèron a l'independéncia, après la casuda dels empèris alemand, otoman e austroongrés, o la recobrèron, coma Polonha. En 2019, en plena Union Europèa, se met en preson o s'exília de ciutadans que lor solet crime es d'aver fach votar per que lor pòble s'autodetermine.

De verai, pensatz que s'un jorn los occitans volguèssem nòstra libertat, nos deuriam calar de paur de las represalhas?

"Lasciate ogne speranza, voi ch'intrate", çò disiá Dante. Volèm que los estats sián nòstres infèrns?

↧

Una reflexion sul legat de las comunautats alemandas en Eslovaquia

August 25, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Lo lingala, esperanto d’Africa

≪ Previous: L’autodeterminacion es un drech... pertot!

Eslovaquia es un estat nòu, nascut coma plenament independent en 1993 après la dissolucion de la federacion checoslovaca, mas son territòri ten una longa tradicion de convivéncia de la majoritat eslovaca amb divèrses pòbles, en grand part d’origina non eslava.Un dels pòbles qu’an mai marcat lo caractèr d’Eslovaquia son los alemands qu’an una longa tradicion millenària sus son territòri.

A l’epòca de l’empèri roman, totas las regions pobladas per las tribus dichas germanicas al centre d’Europa formavan un ensemble territorial sonat Germània. I aperteniá tanben la zòna del domeni marcoman e quade, çò es de doas tribus que menèron de longas guèrras contra l’empèri roman. Totparièr coma los lombards e d’autras tribus, entre los quals se destacavan durant la granda migracion de las tribus barbaras, aquestes se desplacèron sustot devèrs lo ponent, en se mesclant amb la populacion locala.

Podèm pas parlar, doncas, d una continuitat d’aqueles pòbles, malgrat qu’una part, après aver tanben assimilat de populacions localas cèltas, demorèsse sul territòri corresponcent a Eslovaquia quand los eslaus l’ocupèron a l’entorn del sègle VI de nòstra èra.

Podèm sonque parlar dels alemands quand l’empèri franc oriental comencèt de se transformar Sant Empèri Roman de la nacion alemanda. Lo territòri de l’actuala Eslovaquia foguèt integrat al reialme d’Ongria al cors dels sègles X e XI. La consolidacion del poder dins las planura e arc carpatics e la cristianizacion de la dinastia dels Arpads facultèt los contactes comercials e socials amb lo mond alemand.

L’èrsa màger de migracion dels alemands aguèt lòc al sègle XIII, après l’invasion mongòla que devastèt una granda part del reialme. Èran de milièrs de colons de mai d’una origina que migrèron vèrs lo levant, en cèrca d’oportunitats. Èran sustot artisans, comerçants o agricultors qu’introdusián dins lors fogals divèrsas tecnologias e tradicions mai avançadas.En general, los colons èran coneguts coma saxons, mas lor originina se limitava pas solament a Saxònia. Fòrça gents venguèron tanben de Renània. La demanda pels especialistas atrasèt ja fòrça colons als sègles precedents, mas èra sonque al sègle XIII que, amb la colonizacion alemanda, se creèt tot un ret de ciutats privilegiadas jos proteccion reiala. Fòrça ciutats foguèron fondadas pels colons, e entre elas quitament la segonda ciutat mai granda d’Eslovaquia, Košice (Kaschau). Los alemands i gaudissián d’amples privilègis e d’una nauta autonomia.

Lèu se creèt tres localitats principalas amb una populacion considerabla e mai majoritàriament alemanda que subrevisquèron durant los sègles a l’assimilacion de part de la populacion aborigèna.

La primièra es la region de Zips, o Spiš en eslovac. Un ret de vilas coma Poprad, Kežmarok o Krompachy manten fins a uèi fòrça dels diches alemands carpatics, coma se nomenan sovent a eles meteisses los alemands eslovacs. Lor dialècte sonat mantácky-mantaken diferís fòrça de l’alemand estandard, ja que los colons parlavan lor dialècte medieval quand arribèron per colonizar Zips.Una granda particularitat d’aquesta region es que dins las zònas ruralas tanben i a agut una preséncia considerabla dels montanhòls poloneses, sonats gorals, o dels colons eslaus orientals, rutèns carpatics, en majoritat ja assimilats, que contribuiguèron a la composicion etnografica locala amb los alemands de l’endrech.

L’autra region importanta se ditz Hauerland, literalament “tèrra de minaires”, e compren la zòna entre las províncias de Prievidza e de Banská Štiavnica. Aquí, près de Kremnica, demòra encara lo vilatjòt de Krahule, lo darrièr vilatjòt ont se mantenga lo regim bilingüe germanoeslovac, ja que la soma dels germanofòns supèra aquí lo 20% de la populacion totala, minimum que garentís aqueela situacion. Aquesta region, coma o ditz ja son nom, èra famosa per son intensa activitat minièra, a l’ora d’ara tras que reducha. Totparièr coma una granda part de Zips, Hauerland aperten tanben ara a las regions qu’an pas sauput restructurar lor economia e son las regions mai pauras del país.

Lo prestigi de l’alemand aumentèt amb l’integracion del territòri eslovac a l’ensemble imperial absborguenc al sègle XVI. Durant l’absolutisme, l’alemand jogava pauc a cha pauc lo ròtle de lenga oficiala de l’Empèri. Tanben una gran part dels jusieus adoptèron o mantenguèron la lenga alemanda coma pròpria. L’alemand èra vist com la lengua de la nauta noblesa, ligada a la capitala imperiala de Viena. Gràcias a las comunautats alemandas intrèron las idèas protestantas dins l’Eslovaquia actuala. Aquò crèa una situacion un pauc paradoxala, puèi que la dinastia al poder èra lo defensor acarnassit del catolicisme dins l’ensemble de sos estats. Lo regne dels Absborgs provoquèt una fòrta preséncia de nòbles, militars e entrepreneires alemands dins l’actuala Eslovaquia, que se refasián dels conflictes guerrièrs amb lo territòri otoman e de las rebellions de la noblesa ongresa, sovent produchas per de motius confessionals. Durant el sègle XVIII intrèt lo darrièr grop de colons alemands, los holzhackers, valent a dire los talhafusta, los bosquatièrs, installats dins de nombrosas comunautats isoladas dins la sèrra dels Pichons Carpats dins lo sud-oèst del país. A l’epòca de la dominacion austriaca existissiá pas la distincion entre los austriacs e los alemands que, en realitat, sorgiguèt sonque après la Primièra Guèrra Mondiala.

La majoritat de la populacion alemanda foguèt assimilada o expulsada pendent la meitat del sègle XX, coma es sustot lo cas de la tresena localitat alemanda mai importanta, a l’entorn de la quita capitala, la vila de Bratislava, Pressburg en alemand. Entrò la fin de la Primièra Guèrra Mondiala los germanofòns èran la comunautat mai nombrosa d’aquesta ciutat, seguida pels magiarofòns, e sonque la tresena plaça anava als eslovacofòns. Aquesta region èra ligada dirèctament al continuum de las regions germanofòns d’Àustria. Un influx de burocratas e soldats cècs o de la rèsta d’Eslovaquia cambièt notablament l’imatge de Bratislava pauc après la creacion del primièr estat cecoslovac en 1918. Per la defensa dels interèsses de la comunautat alemanda en Eslovaquia sorgiguèt dins los ans 1930 lo partit Karpatendeutsche Partei, es a dire lo Partit dels Alemands Carpatics, dirigit per Franz Karmasin, que collaborèt amb los irredentistas alemands en Boèmia e amb los nazis durant la Segonda Guerra Mondiala. Lo màger desplacament dels germanofòns se tenguèt a comptar de l’an 1945, mejançant los decrets del president Beneš que levèt lo ciutadanatge als membres de las comunautats alemandas e ongresas en tota Checoslovaquia, segon lo principi de la fauta collectiva, creant un sentiment d’injustícia fòrça enrasigat demièg los descendents d’aquestas comunautats. Per tal d’evitar de degalhar l’economia locala, una pichona part de las populacions alemandas demorèron, sustot los especialistas mai educats en lor mestièr. Tanben los membres del partit comunista o los partisans antinazis aguèron la causida de poder restar.

Las comunautats germanofònas en Boèmia, abans lor expulsion de l’ensems de las regions apeladas Sudeten, comprenián unes tres milions d’abitants, çò es a l’entorn del 95% de totes los alemands de Checoslovaquia de cinc parts una de la populacion totala, superant quitament los quites eslovacs.Per lor proximitat amb Saxònia e Bavièra, aquestes se mantenguèron d’un biais fòrça ferme, a la diferéncia de la majoritat dels alemands de l’actuala Eslovaquia, diluits per la migracion de las zònes ruralas eslavofònas, o resistissent dins d’illons lingüistics. Per aquel motiu èra tanben fòrça comun lo bilingüisme entre las comunautats que puèi facultèt lor assimilacion a la nacion eslovaca modèrna.

A l’ora d’ara se calcula que i a entre cinc a dètz mila parlants nadius de l’alemand, en i exclusent las migracions recentas, en contrast amb de 160 a 200 mila personas alemandas o germanofònas respectivament qu’i vivián pendent los ans 1940.

Malgrat lor nombre reduch, lo vestigi dels alemands en Eslovaquia rèsta tras qu’important. Se rebat en plusors dominis - en l’enriquiment de la lengua eslovaca, en l’urbanizacion e, per ansin pereu, en lo progrès social e economic. Indirèctament, tanben donèt de vam a l’emancipacion nacionala eslovaca al sègle XIX, puèi que lo contacte amb lo mond germanofòn facultèt la transmission d’idèas de reviscolament durant la dicha Prima de las Nacions, quand una granda part de l’intelligéncia eslovaca naissenta anèt estudiar en Alemanha o dins los collègis localas en aquela lenga. L’instruccion en alemand coma primièra lenga estrangièra non eslava èra encara dominanta a la mitat dels ans 1990, quand l’anglés li prenguèt la plaça.La proximitat del motor economic d’Eslovaquia, Bratislava, amb la capitala austriaca Viena sèrva un ròtle important a la lenga alemanda fins a uèi lo jorn.

Demest los personatges d’origina alemanda declara, i a uèi lo president d’Eslovaquia Rudolf Schuster (1999-2004), originari del vilatge de Medzev dins lo levant del país, e un dels escriveires eslovacs mai importants del sègle XX, Ladislav Ballek, sortit de Zips, famós per sos romans sus la convivéncia dins lo sud del país, ont viu encara uèi una gran comunautat magiarofòna.

↧

Lo lingala, esperanto d’Africa

August 26, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Recòrdis de Caralh, Pimont occitan

≪ Previous: Una reflexion sul legat de las comunautats alemandas en Eslovaquia

Africa es una vertadièra caisha de tesaurs per çò qu’es de las lengas. Cada African compreng dinc a cinc lengas, çò que balha a Euròpa e particularament a França una cara plan paura d’un punt de vista culturala.

Au demiei d’aquestas lengas, unas lengas africanas an podut aténher un estatut mès prestigiós que non pas las autas per rasons de totas. Es lo cas deu lingala, tot com deu swahili o deu wolof.

Las rasons ne son multiplas, mes la purmèra veng de çò que lo fluvi Còngo es un deus mès beròis deu monde, long de 4700 km çò que hè d’eth lo ueitau per la longor sus Tèrra e lo dusau peu debit, après Amazonia. Es doncas un deus mès navigats e trauca regions on demòran nombrosas populacions e nombrosas culturas que’s costejan sus sas aigas e qu’an besonh d’una lenga comuna ende comunicar e comerciar.

L’origina deu lingala se tròba dens la region de la dotz deu fluvi, mes la lenga s’es trobada simplificada d’un punt de vista gramaticau pr’amor de son utilizacion per locutors de divèrsas socas.

Arribada a Kinshasa, lo capdulh de Còngo, la lenga se tròba sovent mesclada ad elements deu francés.

La dusau rason qu’ajudèc la lenga es sens de dobte la personalitat de Mobutu Sese Seko, president de 1965 a 1997, que l’utilizava màgerment quan parlava aus congoleses.

De per sons contactes dambe los Europencs, la lenga a integrats mots com “manteka”, sia lo boder en portugués, “buku” lo líber en olandés o “miliki” deu mot anglés ende díser la lèit.

Mes i a un mot lingala conegut qu’es vengut, a costat de son amic “pili-pili”, se hèr acceptar dens la lenga parlada francesa.

Lo mot “mbula” en lingala vòu díser “ploja”. Cau saber qu’a costat de l’eqüator, se pòdon véser màgerment duas sasons, la seca e la sason de las plojas. E ben justament, lo plurau en lingala (coma dens las lengas de la familha bantó) se fòrma a còps en ajustar lo prefixe “ba-”, çò que balha “bambula”, sia “las plojas” o “la sason de las plojas”.

Sabi pas s’es la debuta o la fin d’aqueste periòde qu’es lo parat de hèr la hèsta, mes lo mot “bambula” es arribat en Euròpa coma lo sinonim de “hèsta”.

Lenga quasi oficiala d’un estile musicau fòrça popular aperat “rumba congolesa” qu’es jogat e escotat per monde largament au delà deu mitan lingalofòn, es plan parlada e compresa de la diaspòra africana que’s pòt trobar per exemple dens lo barri brusselés rebaptizat Matonge, on servís tanben de lenga de comunicacion au costat deu francés.

Es aquiu doncas qu’es pòt ausir per carrièras:

— Mbote moninga! (Adiu l’amic)

↧

Recòrdis de Caralh, Pimont occitan

August 28, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Principat de Catalonha e Aran: catalan, occitan... e esperanto!

≪ Previous: Lo lingala, esperanto d’Africa

M'avia parlaia, la maire dal collèga, de "Caraj". "Garatge? Caratge?" Conoissio ja Caralh, toscanizat en Caraglio, vilatge de Lou Dalfin. Mas "Caratge", non.

Bòn. Sio conviat a i anar amb elos, sèm amics d'enfança e avèm fach los quatre cents còups ensèm. Alora un còup de mai, anarà. I anarem per la dimenjaia, dins la maison de familha de Pimont.

Autovia en Torbia, Ventimilha, arrèst per manjar una dauraia grasilhaia a Brielh. Còl de Tenda, e de noms que sònan a nòstra mòda, tech Peitavin, Limon, La Torosèla, fins O Borg. E i es la comuna. Es escrich lo nom dal vilatge a la piemonteisa. “j” per “lh”. Caralh es ben aquò!

La casa de familha de familha es ben refacha. Una part d'una ferma al ras de charriera. Tot de nòu. Tròbo las presas electricas e los interruptors de lumes... exotics.

Manjam dins l'òrt amb lo pelenc. La maison es massisa, impressionanta. D'agricultors, los ancians. An quitat la fèrma. Los joves an partit. Los cosins, ont seràn?

Après-dinar anarem a la fèsta. Laissarem los parents. I son de balas de palhas per blocar las charrieras. De costat, de joves. De música tecno. De veituras tuningaias. Una aficha vièlha de Lou Dalfin es encara visibla. Benlèu trobarem d'amics.

Un fa d'impression sus malhetas. A una malheta Adidas roja sensa ren que cròmpo. Malheta roja e demando d'i ajustar davans un pichon lògo Michelin espònsor d'una equipa ipotetica nacionala d'Occitània e darrier Occitània marcat en totas letras. La metrai per las repeticions de Malaterra. Entre temps Mich perdrà Elin. Mas la malheta èra totjorn aquí. E es totjorn dins un tiraor, òi.

Lo Pimont occitan es un pelegrinatge, una terra de quarques trimaires, dals "vareses de Coni" coma se diiá. Partits per lo "trubalh".

Una part dals mieus antenats avian quitat aquela terra. An passat encara per Gavotina, pi Niça e Provença. Un fraire s'èra mariat benlèu ja. Un a Frejús, un autre èra anat a Santa Maxime e un autre a Tolon pi Cogolin.

Òc. Lo fam, lo trabalh coma l'amistat o l'amor, fa viatjar. E gardar los ligams amb la tèrra d'origina tanben.

↧

Principat de Catalonha e Aran: catalan, occitan... e esperanto!

August 30, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Los pescajons (III)

≪ Previous: Recòrdis de Caralh, Pimont occitan

O per un trilingüisme sostenible.

Fa dos meses, escriguèri un article per prepausar que l'italian foguèsse lenga oficiala del l'ensems politic de Catalonha e d'Aran. Fòrça mai seriosament, m'agradariá de tornar parlar, en qualques linhas, de las questions de las lengas sul territòri que m'i identifiqui plenament coma occitanocatalan.

Me pensi que pauques legeires vos opausaretz al fach que lo catalan siá lenga prioritària dins l'espaci catalan stricto sensu. Lo catalan n'es la lenga pròpria, e tant l'espanhòl al sud coma lo francés al nòrd son de lengas impausadas pel poder politic. Evidentament, non rebuti pas que se parle o s'escriga espanhòl o francés, perque aimi totas las lengas, las aprendrai totas se foguèsse possible, e tombarai pas dins lo ridicul autoritarisme de voler enebir a qual que siá de cultivar quina lenga que siá. Totun, encara uèi, lo catalan demòra una lenga fragila, e se la politica francesa a fòrabandit lo catalan al Nòrd coma lenga sociala, al Sud lo castellan es sovent la primièra lenga d'usatge. Qui sap, per exemple, quant es complicat al Principat de poder agachar al cinèma de filmes doblats en catalan? La realitat sociala e politica de Catalonha a tresmudat en acte militant çò que seriá quicòm de normal. O qui sap que de comerçants de còps ordenan als clients de parlar espanhòl? O visquèri un jorn amb l'emplegada d'una fornariá. En quin país se fa atacar qui vòl simplament parlar la lenga del territòri? Lo catalan deu èsser la lenga normala, non?

Tanben l'occitan, jos sa forma populara aranesa, es l'unica lenga plenament legitima en Aran, puèi qu'es la lenga de son territòri. O sabèm, paucas formas d'occitan son encara lenga sociala en Occitània, e l'aranés n'es una excepcion. Mas sabèm pereu, ça que la, que sa fòrça relativa es fragilitat; coma lenga d'usatge jornadièr, es uèi minoritari dins una proporcion mai flaca que lo catalan sus son territòri. Amb l'ajuda de l'ensenhament immersiu, de son oficialitat e del supòrt de la populacion occitana locala, l'aranés deu doncas èsser la lenga de totes dins la Val. Per i ajudar, torni demandar que, sens oblidar l'indispensabla dobertura a la realitat de tot l'espaci occitan, s'ensenhe l'aranés en tota Catalonha. Uèi, los mejans umans e las formacions universitàrias son tròp escassas per aténher rapidament aquel objectiu, mas qual pensariá qu'es pas una tòca desirabla se volèm l'egalitat de drech entre las lengas pròprias?

A la defensa de las lengas potencialament en perilh del territòri catalan e aranés voldriái apondre çò de la dobertura internacionalista. Cèrtas, soi realista, e ben conscient que los besonhs economics e las realitats toristicas fan venir inevitabla la coneissença de l'anglés e d'autres idiòmas reputats internacionals. Pasmens, utopista assumit, amb la fe que de pantaisses que i a se realizen un jorn se las circonstàncias lor son favorablas, constati qu'en Catalonha fòrça mond son conscients de las questions de justícia e d'ecologia lingüisticas. Es per aquò que pausi una question als legeires catalans e araneses que me pòscan legir: perqué Catalonha e Aran promourian pas la soleta lenga bastida per èsser una aisada eficaça de comunicacion internacionala: l'esperanto?

Per ansin, la promocion del catalan e de l'occitan aranés, que d'unes malinterpretarián coma "nacionalista", seriá completada per una projeccion exteriora clarament internacionalista. E maitas personas entendrián alavetz que la defensa de l'occitan, del catalan o de l'esperanto son las tres figuras complementàrias de la revendicacion de justícia culturala sens la qual i a pas nat respècte de l'umanitat.

↧

Los pescajons (III)

August 31, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Lo siti dedicat a las Minutinas lèu prèst!

≪ Previous: Principat de Catalonha e Aran: catalan, occitan... e esperanto!

Maria Roanet, qu'es besierenca, ne parla dins son Petit traité romanesque de cuisine:

Candelièra, fèsta de la lutz, mas d’una lutz tremolosa e brèva, freja encara e sentida coma malsegura. Tanben la celebracion crestiana s’illumina amb un ciri de cera d’abelha, atal se celèbra pas lo solelh, radiant, mas la luna, qu'a l'ora de uèi se manja jos la forma de pescajons.

La semblança del pescajon e del disc lunar es evidenta: los meteisses cratèrs, la meteissa color. A mai, puèi qu'òm la rotla o la plega sus sa farça de sucre cristallizat, de confitura o de crèma —ieu vos conselhi un colís de mandarina—, lo pescajon representa la luna plena e las siás fasas, e, quand es consumada, la luna novèla. E se recomença. Las lunasons s’encadenan dins l’engranatge tot simbolic de la golardisa. Èsser capable de far virar lo pescajon en l’aire es afirmar lo poder suls astres, donc sus l'astre, sus la fortuna. Es per aquò que se pretend que, se s'i capita ben, aurem de sòus tota l’annada, o de bonaür. Es plan d'aver a l'ostal un loís d’aur e de lo metre dins la palma dels convidats abans qu'eles ensagen de comandar a la luna. La pèça d’aur es a l'encòp inalterabla coma l’eternitat del temps e redonda coma tot astre. Aquela pèça dins la palma simboliza l’ambicion umana d’eternizar çò fugidís e de comandar a las esfèras inaccessiblas del cèl.

La Candelièra commemòra la Purificacion de la Verge e s'instituiguèt coma fèsta dins lo sègle V, de la man del papa Gelasi Ir; en realitat l'engana consistiguèt a remplaçar las Lupercalas romanas, qu'èran tanben de fèstas de purificacion, de preparacion de las femnas que desiravan èsser fecondas.

En Lemosin tanben los fan a aquela data, e la costuma sembla fòrça estacada al desir de fecondacion. Joan Anglada ne faguèt doas linhas dins La vie quotidienne dans le Massif Central au xix^e siècle:

D'unes paisans donan en pastura de pescajons de la Candelièra a lors polas per las far pondre; d’autres, amb una palheta n'estacan un bocin a cada arbre fruchièr per fin que produsisca abondosament

Un provèrbi bordalés fa aital: Tornar la crespa a Candelor pòrta bonaür.

En Val d’Aran, segon lo Costumari català de Joan Amades, ne fan per Totsants:

Dins los vilatges araneses de Gausac e Casau, mentre las campanas sonan los classes, las gents pastan a l'ostal de bonhetas de forma plana, ar l’estil d’una còca, amb de farina de forment, que fregisson amb d'òli o de lard. Ne dison “crespèths”, “pescajons” o “pastères”. Semblan aver un sens cultural e son manjats amb cèrta ceremònia e oncion religiosa pendent lo repais solemne del sopar, a l’estil de las bonhetas de quaresma.

Mas en realitat los araneses ne fan pendent tota l’annada, sustot s'es una granda fèsta. Dins una narracion infantila de l’erudit aranés Jusèp Condò (Era net de Nadau ena Val d’Aran) son mençonats coma tipics de Nadal:

Quan tot siguec prest, es gojats comencèren de hèr es crespèths. Untauen tot just era padena tamb ua rosteta ath cap d'ua forquilha; i tirauen ua bona lossada de pasta; la dishauen còder un shinhau, e despús virauen eth crespèth en tot hèr-lo a sautar en aire...

De Val d’Aran es tanben aquela dicha: Dijaus lardèr, es pastères peth cendrèr e eth vin peth dornèr. Lo cendrèr, segon çò qu’explica Coromines dins l'òbra mençonada adès, es un depaus o pichon forn que i a la paret, a la drecha del fuòc e près del fogal, e Manèl Zabala me ditz qu'òm los estrema ailà benlèu per tal que refregiscan pas.

En Carcin i a la costuma de ne far per Sant Antòni, segon lo provèrbi: Per Sent Antòni, fau los pescajons amb d’òli.

En Lengadòc n’i aviá que trantalhavan pas per far tantara amb los pescajons, al dire de Maria Roanet dins La cuisine amoureuse, courtoise & occitane:

Per far rire, un o dos còps dins la serada, s’esquilhava un fil d’una vintena de centimètres dins la lausa de pasta e lo que se manjava lo pescajon se'n botava pertot, per çò que se manja lo pescajon en lo tenent entre los dets e aquel totjorn baveja de confitura o de burre fondut, o de siròp, o qualque gran de sucre cristallizat. Del mai òm ne tiralha, per çò qu’es tombat sul fil, del mai a de possibilitats de s'embrutir. Aquò fa rire totes, la vièlha galejada de l’embochardit.

Son una manja presada pertot, un lepetitge qu'agrada a totes; crei que ié plòu de crespèus, dison en Provença d'aquel qu'es un pauc optimista o nèci.

Aquelas pascadas se dison crespèls (del latin crispare: ondular, ratinar, rafir) per la siá tendéncia a demorar rufes o amb los bòrds dentats, que anticament, per çò qu'òm los fregissiá amb fòrça grais, deviá èsser fòrça mai accentuada. Dins l'encastre de las lengas occitana e catalana aquela denominacion s’emplega tanben per designar d'autras preparacions de pastissariá de l'ostal, coma de bonhetas o galetas en forma d’estela, que, evidentament, an pas res a veire amb los crespèls, mas las revèrtan vagament per la forma.

Pertot en Occitània i a la costuma de far d'autras pascadas de farina, fòrça tradicionalas tanben, de la meteissa familha que los crespèls: las jaques, los borriòls, los tortons, la farinada, la pascada, los parèus, los sanciaus e d'autras variantas, doças e saladas. D'unas son fòrça espessas, e malgrat que s'aprèsten amb los meteisses ingredients e de la meteissa manièra retrason pauc als pescajons. Tant qu’i sèm, ne contarai totas las recèptas.

↧

Lo siti dedicat a las Minutinas lèu prèst!

September 2, 2019, 6:00 pm

≫ Next: La minoritat eslovaca en Ongria

≪ Previous: Los pescajons (III)

La mesa en linha es pervista per seteme. Sèm encara a hèr la darrèras verificacions entre totis los ligams d'una pagina a l'auta. Lo tribalh de hargar un siti internèt es pas especialament complicat, mes demanda accions numerosas e repetitivas

Mancan encara unas biografias d'autors e unas fòtos, mes les vam recéber lèu. Cada autor aurà sa pagina pròpria dambe sa fòto e un tèxte qu'aurà causit eth medish, una biografia o una presentacion risolièra segon çò que preferís.

Tra la purmèra pagina d'arcuèlh, se poderà clicar sus un títol de tèxte o suu nom de l'autor. Las minutinas seràn classificadas per annada d'arribada.

Am causit una estetica meslèu sòbria mes qu'am volguda eleganta e alurada suu tèma de l'escritura. Espèri qu'agradarà.

Sus cada pagina se trobarà un boton 'Mandatz una minutina" ende que's pòsca recéber un maximum de tèxtes que seràn publicats suu pic.

Quitament s'una part deu siti es dedicada a novèlas mès bracas o mès longas tanvau biminutinas e quitas sesquiminutinas (una longor e mièja), vos tornam brembar que s'agís de tèxtes de haut o baish 300 mots (dambe una tolerància de 15) que's legissen en una minuta.

A vòstes calams !

↧

La minoritat eslovaca en Ongria

September 3, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Amazonia e umor de mèrda

≪ Previous: Lo siti dedicat a las Minutinas lèu prèst!

Mentre que la minoritat ongresa en Eslovaquia constituís près d’un 10% de la populacion totala del país, en Ongria los eslovacs representan una comunautat fòrça mai petita. Segon las estimacions intèrnas de las autoritats de la minoritat, i a mai cent mila personas d'etnia eslovaca aquí, mas segon las donadas oficialas i a sonque trenta o quaranta mila parlaires de d'eslovac e lo nombre dels que se declaran eslovacs despassa pas 17 000. Malgrat aquesta disproporcion abissal, al començament del sègle XX i aviá près 400 000 personas de lengua eslovaca abituala sul territòri que correspond a l'Ongria actuala. Tradicionalament, los ongreses emplegavan lo tèrme tot/toth per se referir als eslovacs, mas tanben a la populacion eslava de la planura panoniana en general, inclouent-hi tambe als antics eslovens I eslavons de l'Eslavònia croata. Amb lo temps, la denominacion s'es reducha als eslovacs majoritaris dins la dicha Ongria Superiora, çò es l'Eslovaquia actuala. Maitas familhas clau del nacionalisme ongrés e de la politica estatala èran d'origina eslovaca, coma los Kossuth, Andrassy, Apponyi o Zay. Lo poèta nacional d'Ongria, Sandor Petofi, nasquèt coma Alexander Petrovics dins una familha eslovacosèrba e l'eslovac èra sa lenga mairala. I aviá de desenas de vilatges encara majoritàriament eslovacofòns abans la Primièra Guèrra Mondiala dins los parçans ongreses de las regions mixtas coma las de Zemplen/Zemplyn o Hont.

La delimitacion del territòri checoslovac e la patz amb Ongria signada al palais de Trianon en l'an 1920 daissèron trencadas qualques unas d'aquelas regions e amb elas près de tres quarts de milion d'ongreses en Checoslovaquia, mentre qu'en Ongria i aviá 150 000 personas declaradas coma eslovacas e en suplement un quart de milion de personas ongresas de lenga eslovaca. Aquesta diferenciacion se deviá al fach qu'una gran part d'eslovacs se sentissiá aperténer a una nacion politica ongresa, en servant lor etnicitat eslava. Seriá encara mai dificil d'estimar quantas personas d'origina eslovaca mas magiarizadas s'èran installadas durant de sègles en Ongria. Una granda part de la noblessa de l'Ongria Superiora s'èra transferida en Ongria en responsa a l'abolicion de lor posicion en Checoslavaquia. De milièrs de soldats, oficièrs e professionals avián abandonat pereu lor pàtria e lo nòu estat al nòrd de Danubi per se mudar dins çò que consideravan coma lor pàtria mentala. Aquò foguèt lo cas de la familha d'Ernő Rubik, l'inventor del cube de Rubik.

La creacion de Checoslavaquia impliquèt una resurreccion de la nacion eslovaca, sustot dins lo domeni educatiu, ja que li permetiá un desenvolopament cultural fòrça mai larg que lo que li permetiá lo govèrn a Budapèst. Malgrat aquò, per fòrça eslovacs èra economicament mai adeqüat de restar en Ongria, puèi que las minas del nòrd o la construccion continua de la capitala ongresa atrasèron de milièrs d'artisans eslovacs, mai que mai de las regions mai pauras dins lo nòrd del país, a l'encòp tanben mens magariazidas. I aviá pas mens de 100 000 eslovacs que vivián encara dins la region de la capitala ongresa fa un sègle. A aquò cal apondre la populacion de la val de Pilis, al nòrd-oest de Budapèst, ont la minoritat eslovaca constituissiá aperaquí la mitat de la populacion fins a uèi.

D'autre caire, i aviá ja dempuèi lo sègle XVIII una granda comunautat eslovaca dins la region de Bekesscaba, al costat de la frontièra amb las Romania e Serbia actualas. Dins la província omonima, los eslovacs constituissián pendent mai d'un decenni lo grop etnic mai nombrós, mai dempuèi la segonda mitat del sègle XIX s'experimenta una fòrta magiarizacion qu'a inversat la situacion, e uèi lo jorn los eslovacs arriban a pena a un 5% de la populacion provinciala. Los centres culturals dins la vilòta de Tótkomlós/Komlos o a Békéscsaba/Bekesska Csaba demòran près de las autras comunautats dels diches "eslovacs de la tèrra inferiora" – dolnozemsky slovaci. Aquestes faguèron partida d'una migracion a las tèrras despobladas a la frontièra otomanoabsborguenca. En mai dels eslovacs de Békéscsaba, i a uèi mai de 60 000 eslovacs en Serbia e unes 15 000 en Romania, descendents dels colonizaires eslovacs, que parlan una varietat arcaïca del dialècte central de l'eslovac, un fach que lor permet de servar lor identitat, puèi qu'aquela varietat revèrta fòrça l'eslovac standard, malgrat fòrça manlèus de las lengas que l'entornejan.

Un trach fòrça important dels eslovacs dins lo sud d'Ongria es que son majoritàriament protestants, o evangelics, a la diferéncia dels eslovacs d'Eslovaquia que son majoritàriament catolics. Aqueste fach rebat la situacion confessionala de l'Eslovaquia del sègle XVII, quand la nòva èra de recatolizacion absborguenca de sa populacion s'èra pas encara producha.

L'enòrma reduccion del nombre dels eslovacs en Ongria durant lo sègle XX aviá dos factors: d'en primièr, lo sentiment de vergonha envèrs sas pròprias raices, quand los parents transmetián pas pro plan, sovent, la lenga a lors mainats, dins l'ambient d'una Ongria replegada sus ela meteissa, en responsa a la tragèdia nacionala trianonia.

Un segond factor tras qu'important foguèt lo cambiament parcial de populacion entre Checoslavaquia e Ongria en 1947. Unas 70 000 personas abandonèron Ongria e s'installèron en Eslovaquia, totparièr coma un nombre semblable d'ongreses que foguèron transferits en Ongria. La dicha repatriacion es en realitat un tèrme pauc adeqüat, ja que per la majoritat dels dos grops etnics lor pàtria era lo país ont nasquèron, cresquèron, e desenvolopèron lor vida.

Uèi lo jorn, l'educacion de la minoritat en Ongria es facultada per un ret d'escòlas elementàrias localas e per dos collègis eslovacs al país -un a Budapèst e un autre a Békéscsaba: gràcias a aquel ret se recupèra pauc a a cha pauc almens la rèsta de la vigor anteriora, e s'establís una part del pont entre las nacions d'Eslovaquia e d'Ongria. Al plan politic, la minoritat eslovaca a la garentida, coma las minoritats alemanda e romanesa, un representant parlamentari.

↧

Amazonia e umor de mèrda

September 3, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Recòrdis d'enquistas

≪ Previous: La minoritat eslovaca en Ongria

Considèri personalament que l’umor es una de las marcas de l’intelligéncia; e donc Bolsonaro fa pròva d’una intelligéncia…merdica.

Que la sèlva amazoniana creme es un tragedia. Pasmens, quand l’acusacion ven del president francés me pausi de questions. Qu’a fait d’exemplar aquel òme per se permetre de donar de leçons a un piromane de l’Amazonia?

Umor de mèrda per un monde de …

Se vos caliá una pròva mai ara l’avetz! Los facistas an sovent un umor de mèrda. Es lo cas del president de Brasil que pensa que per reglar la question del climat n’i a pro amb la decision de cagar un jorn de dos.

Considèri personalament que l’umor es una de las marcas de l’intelligéncia; e donc Bolsonaro fa pròva d’una intelligéncia…merdica.

Aquò, es vertat, facilita la denonciacion de son inaccion per los mèstres del Monde qu’èran amassats a Biàrritz al G7. L’an acusat de pas far res per empachar la sèlva amazoniana de cremar. Es segurament vertat; es confòrme a son programa e a sas promessas electoralas.

Mas, que las acusacions de maltractar la sèlva amazoniana, e donc lo climat, viengan dels caps d’Estats mai rics del monde pòt far rire. Segur lo climatoscpeticisme de Trump val lo del brasilenc e son intelligéncia es per ieu a la mesura d’una proposicion de defecacion a jorn passat.

Que la sèlva amazoniana creme es un tragedia. Pasmens, quand l’acusacion ven del president francés me pausi de questions. Qu’a fait d’exemplar aquel òme per se permetre de donar de leçons a un piromane de l’Amazonia?

S’es convertit recentament a un ecologisme plan coma cal e nos parla fòrça del climat! Alavetz es plan, mas que de mai?

A totjorn un primièr ministre que ven del nuclear (Areva) e en França contunham de fabricar per nosautres de centralas nuclearas e de ne voler vendre pertot dins lo monde. Nòstre govèrn convertit a l’ecologia, contunha de pagar per la construccion del novèl EPR. E coneissètz la cançon? Lo nuclear fa pas de CO2…lalalèra , lalalèra e lo carbon ne fa… lalalèra, lalalèra!

Tot aquò es indecent!

Acabi de legir un article publicat per l’ancian primièr ministre japonés, Kan Naoto. Èra a la manòbra al moment de la catastròfa de Fukushima. Explica que manquèt pauc de causa per que son país desapareguèsse complètament en rason d’aquela catastròfa màger. Ara es vengut militant antinuclear e considèra que i a un risc gigant que lo monde visca d’autras catastròfas identicas.

Segurament serà pas en cò nòstre! Coneissètz la cançon: en cò nòstre tot es previst, res pòt pas arribar…lalalèra, lalalèra.

De fum ideologic reaccionari

A l’entorn de la question ecologica existís una mala fe criminala. I a tanben una quantitat de causas non ditas, un espessor de fum ideologic que lèu lo planeta ne poiriá pèrdre lo lum del solelh… e de las realitats.

Mala fe sus la question de l’energia e refús de dire la vertat al monde! Perqué? Quals son los politics qu’ausaràn dire que la sola solucion es la reduccion del consum?

La religion novèla es qu’amb las novèlas tecnologias òm sauvarà lo planeta e nòstre biais de viure. Aquela religion a sos profètas. Son presents dins la màger part dels govèrns del monde. E sabèm plan qu’aquò es faus. L’utilizacion deu numeric per exemple comença de pesar fòrça sus la produccion d’energia, e particularament d’electricitat.

L’idèa que tot foncionarà amb l’electricitat o amb idrogèn se fa una plaça dins l’imaginari. Tot es bon per daissar creire que poirem contunhar coma abans. En realitat aquela vision de la resolucion de la crisi ecologica es ideologicament reaccionària. Nos meton dins lo cap que res deu pas cambiar e nos cal salvar nòstre biais de viure ( biais de consumir, de viatjar, de produsir…) tal coma es. Per aquò far n’i aurà pro amb de petits cambiaments. Darrièra informacion qu’ausiguèri: unas entrepresas prepausaràn lèu de remplaçar vòstre motor termic per un motor electric! Of! Poirem salvar l’automobila basa de nòstra societat. Faràn lèu (calrà qualques decenias çaquelà) d’avions electrics per salvar lo trafic aerian e poder, per exemple, aterrir dirèctament al pè del Machu Pichu qu’aurà lèu son aeropòrt. Una construccion autant indispensabla coma una centrala EPR!

Finalament volèm a tota fòrça que nòstres mainatges viscan coma avèm viscut! Somiam per eles d’una opuléncia ecologicament compatibla amb la talha redusida del planeta. Sèm dins una vision ideologica que s’amaga darrièr un apieladís d’anóncias d’inovacions tecnologicas. Aquò dona un aparéncia de racionalisme e de rasonament scientific.

Fariam plan d’ensenhar a la generacion que ven çò que serà lor (serà pas mai nòstre) planeta amb quinze miliards de personas, puslèu que de lor voler vendre nòstra vision d’un futur que poirà pas existir. O alara se deu existir, serà un monde amb de règlas ecologicas talament duras e inegalitàrias que serà un monde ont una petita partida de la populacion rica viurà dins l’opuléncia, mas armada contra l’autra partida, paura, nombrosa e envejosa. Benlèu qu’es aquò lo prètz que cal pagar per salvar nòstre “way of live”.

E dins aquel monde ai una pichòta idèa de qual aurà lo dret de cagar un còp per jorn.

E galegi pas!

Article publicat lo 31 d’agost passat sus david-grosclaude.com

↧

Recòrdis d'enquistas

September 4, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Pensada pels amics dels mèdias occitans

≪ Previous: Amazonia e umor de mèrda

Trevar los chamins de Gavotina. Braconar la lenga. Se donar la pena per la trobar. E cu cercha tròba!

Annòt a la sosta de l'amic Glaudo Troin. Jornaias d'enquistas e seras d'amistat. L'ostalàs de familha. Los recòrdis e l'avenir. Las Arts tanben. Lo grasal e la recèrcha d'absolut.

Arrèst a la còla sant Micheu. De nèu. Los albergaires comprènon ren çò que sio vengut far. Peiresc, evocacion de Fabri de Peiresc e dal vilatge rebastit per de belgas.

Granda bastia, Dinha, alberg de jovença. Impression de Grand Meaulne. De marginals, de barodaires. Ieu, solet. Navigo entre totes. Una frema que sembla una caraca cosina dins un canton coma dins un film dals Miserables de Victor Hugo. De lieches superpausats a breti.

A Baratièrs, Edoard nos acuelhe. De sera lo felen vòl agachar una partia de catch a la television. Lo paigrand li poiriá tant cuntar de causas. Mas sauprà ren. Passarà a costat. Pantais d'Estats units d'America.

A La Robina, un lotjament excellent. Un aras e tot es impecable. La mala plena de compras ja fachas per tenir la setmana.

A Barlas, enrodat de nèu al mitan d'alpinistas. Cercho autra causa que la montanha, lo mieu Everest. La lenga occitana.

A Chòrjas, un ancian qu'alberga de mond en cercha de reconversion. De mond an envasit lo sieu. Un pauc d'Africa o d'autra part. Mas sabon ren d'el. Ni de sa lenga. Ne'n saupràn ren. Pietat. Ai l'impression qu'es utilizat mas lo mond vòl ren çò qu'es el.

Sisteron, òste estandard, pròche de l'autovia. Impression d'èstre ont que sigue. Vivament tornar fòra. Sus lo terren.

A Vorona, la sosta de l'amic inestimable Arvèi a la Charreirassa. La vita de vilatge. L'ostalàs de familha e las istòrias. La musica.

Pròche Lo Perús, arribo, lo mond m'acuelhe. Un vendeire de maquinas de cordurar achaba de parlar per convéncer. Reparto amb de numeros de la revista Verdons.

A Sèrras, ai l'impression d'èstre a maison. Sio conectat sus Internet. Vau enquistar la vesina de l'alberg quasi. Consulto de recerchas fachas dins la region vesina sus lo vivaroalpenc.

Als limits amb Droma, juecs de bòchas. Païsatges de montanhas doças.

Al Poet sentiment d'aver perdut la lenga. Cerchar sensa trobar la persona perfiècha. Mas totes de bònas volentats, segur. Un pauc frustrat dins aquel sector de la valaia de Durança

A Briançon, ai l'impression que vau partir esquiar esto matin. Sio dins una cambra que sierve per los vacanciers d'ivèrn. La vista es bèla. Lo fòrt impressionant. La lenga i es mai dura de trobar.

A La Sala dins la valaia de Guisana un òme que m'a adobat de mòtes occitans que s'èra ja enavisat sus papier.

A Monestier los Banhs, un acuèlh "coma vai la bòta !".

A Nevascha, d'amont. Sentiment de fin. La fin. L'increïbla fin. Aver achapat lo nòrd. Coma, mendre segur, a Entrechau o a Mesèu aver chapat lo cambiament devèrs lo sud occitan.

Tot es lains la tèsta. Diaul. Ai l'impression d'aver viscut cent milas vitas en Gavotina.

↧

Pensada pels amics dels mèdias occitans

September 6, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Convergir al catalan... e a l'occitan? Convergigam ar aranés!

≪ Previous: Recòrdis d'enquistas

(a las desaparegudas de La Setmana... E als companhs e companhas de Jornalet, Ràdio Occitània, Ràdio País, Ràdio Nissa Pantai, Aquò d’Aquí...que donquishotejan cada jorn)

Santa puta, n’ai un confle...

Aquel ac teni dins lo cap dempuèi un briu... Lo vòli mandar a un amic que lucha per manténer un mèdia en lenga nòstra (ajudat urosament per d’unas personas) del temps que los “mercants del temple” se’n foton de lo sosténer e ploran de poder pas ausir: “Sèm victimas del remplaçament bèl” sus BFM TV... Per tot poder diser: “Vous avez vu, ils ont parlé patois sur BFM... Vous allez me dire que c’était pour dire de la merde... Ben non, c’était de la mèrda”.

Puta canha, n’ai un sadol...

De discutir amb la melhora amiga, la sorineta de còr... La que passèt d’annadas d’entendre pas perqué èri “régionaliste dans la Patrie des Droits de l’Homme”. De la veire descubrir Occitània (qu’es pas que fèsta, amistats e escambis) e de l’ausir díser: “Comment tu dis ‘maintenant je comprends’ ?” e d’apondre: “Ara entendi... Mais je peux pas apprendre la langue, chez moi on ne propose que des cours de “perfectionnement”. E coma sap pas díser qu’”adiu”, a pas lo nivèl...

Tron de Diu, ne’n pòdi pas mai...

De voler marcar lo filh dins d’escòlas “immersivas” e de lo veire se faire refusar al motiu de son nom d’ostal e que son paire “quand même, il est critique rapport à nos écoles à pédagogie ‘Freynet des deux pieds’”). De lo marcar dins lo public... De me trapar cap a una regenta que me ditz: “Monsieur, il n’a pas fait occitan à la maternelle, vous savez dans ces cas-là c’est moi qui décide, l’occitan c’est un truc sérieux” e d’èsser obligat d’i tampar lo morre en parlant la lenga... E d’ausir :”A! Vos parlatz... Es pas parièr”... E d’i dever faire remarcar que justament, es perque parli e que soi militant que gausi la préner de cara... Que de parents non occitanofòns, que se serián dich “Tiens, et si on essayait de faire apprendre au petit la langue du coin?” i aurián respondut: “Pardon, Madame, on ne avait pas” e serián partits... Amb una impression pietadosa de l’occitan.

Fan de puta, soi enrabiat

De veire la lenga presa en ostatge... D’aguer d’amics, de fraires que luchan cada jorn per la presentar al monde d’un biais simple: coma l’aiman... Per de concèrts, per de mèdias, per de discutidas e còps beguts, vesi los que d’unes dirián “francimands” arribar a la lenga, dintrar dedins... Puèi la fugir perque son tombats sus... La tribu dels “Tapalucastanh” o la dels “Tapalufontan”... Las pauras colhas que te pronóncian “Paratge e Convivéncia” amb l’accent del papet... Sense conéisser lo sens d’aquelas paraulas, los que te dison “cal èsser sòci d’aquela associacion”, los qu’escupiguèron sus Rosina de Pèira e plorèron ça que la la pèrda d’aquela “granda dòna”... Los que te dison “cal pas diser entau” o “respèctas pas lo patés de papet”... Cresi que n’ai mon confle, e es pas novèl, de los que te dison:

Macarèl es pas plan...

Te diràn de la puncha dels pòts... Los que te dison defendre la cultura... Per non enrabiar pas los qu’an lo pòrtafuèlha.

Se pòdon anar faire mólzer, crucifican la lenga puslèu que de la reviscolar... L’occitan serà pas viu, tant que lo darrièr jacobin serà pas estat penjat... amb las tripas del darrièr occitanista.

↧

Convergir al catalan... e a l'occitan? Convergigam ar aranés!

September 7, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Visca la banalizacion de l’omosexualitat!

≪ Previous: Pensada pels amics dels mèdias occitans

"1. Quand aurai de començar una convèrsa amb una persona inconeguda, quin que siá son aspècte e en quina situació que siá, començarai la convèrsa en catalan.
2. Se la persona amb qui parli me respond en espanhòl, cambiarai pas de lenga e contunharai en catalan perque es nautament probable que s'exprimisca de costuma en espanhòl mas que comprenga lo catalan (lo 94,4% de la populacion de Catalonha, per exemple, assegura que lo compren).
3. Se per sa reaccion deduissi que me compren pas, o li demandarai explicitament. Se me confirma que me compren, contunharai en catalan. Se me ditz qu'es a mièjas o amb malas penas, li demandarai se vòl que contunhe de parlar en catalan per l'ajudar a aprene la lenga, o se preferís que li parle en espanhòl o en quina autra lenga que nos permeta de nos comprene. Se me demanda que m'adreice a el en espanhòl, o farai.
4. Quand una autra persona començarà la convèrsa en espanhòl, li respondrai en catalan per la meteissa rason expausada al ponch 2 e contunharai coma al ponch 3."

Amb l'etiqueta #ConvergimAlCatalà, aqueles 4 ponches, escriches originàriament en catalan, son los quatre engatjaments qu'i convida lo compte de Twitter Nous Catalanoparlants. Auretz entendut que la tòca es de trobar d'estrategias per evitar de renonciar al catalan coma lenga de la societat del Principat. Pòt d'efièch preocupar que lo cambiament de lenga de convèrsa se faga sistematicament en favor de l'espanhòl puslèu que del catalan, o que lo reflèxe de fòrça catalanofòns quand sabon pas quina lenga parlan los autres siá de començar l'escambi en espanhòl, coma se vei dins aqueste vidèo. Dins lo meteis vidèo, se parla tanben d'una autra campanha, "No em canviïs la llengua" ("Càmbies pas de lenga per ieu"), que cèrca de luchar contra la costuma de fòrça mond de passar a l'espanhòl tre que senton qu'una persona es de fòra, que poiriá pas aver lo catalan coma lenga jornadièra e normala. O ai agut viscut ieu, e vos devi dire qu'aqueste cambiament de lenga m'a sempre daissat la sensacion desagradiva que me volián fòrabandir de la comunautat lingüistica qu'i voliái totun aperténer. Aquò pòt paréisser una actitud d'exclusion, e mai, en de cases que i a, de racisme, mas es quicòm mai: es un comportament diglossic. D'efièch, per fòrça parlaires del catalan, es un gèst de cortesiá d'abandonar la lenga estimada mai minoritària e mens accessibla, lo catalan, per la lenga considerada mai accessibla e mai universala, lo castelhan. Aquela actitud diglossica a de consequéncias desastrosas: descoratja los que precisament vòlon de tot en tot jónher la comunautat catalanofòna.

En consequéncia, lo volontarisme de #ConvergimAlCatalà cèrca d'inversar çò que riscariá d'agravar lo perilh d'una substitucion lingüistica en favor de la lenga espanhòla. S'afortís lo catalan coma lenga normala de la societat, que caldriá provisòriament abandonar en cas que la comunicacion siá impossibla. L'estrategia dessenhada garentís pas que la persona de lenga non catalana faga un jorn del catalan sa lenga quotidiana, perque ai agut constatat de dialògs ont cadun, parlaire de catalan o de castelhan, contunhava de parlar en sa lenga compresa per l'interlocutor, mas me sembla de correspondre a la volontat de resistir eficaçament a las pressions socialas que favorisson excessivament l'espanhòl, en empachant degun de s'associar plenament als parlaires de lenga catalana.

E en Occitània, me diretz? Soi conscient que l'estrategia es de mal transpausar en fòrça situacions, mas luchem contra nòstres complèxes. Pensi especialament a nòstres compatriòtas occitans de la Val d'Aran, ont, gràcias a l'oficialitat e l'escòla, e a una bona transmission intergeneracionala, la lenga nòstra, minoritària, resistís pasmens. Perqué amodarián pas una campanha "Convergigam ar aranés"?

Per quant a ieu, ai decidit de parlar solament provençau a l'ostau.

↧

Visca la banalizacion de l’omosexualitat!

September 9, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Municipalas 2020: l’enjòc cultural e educatiu

≪ Previous: Convergir al catalan... e a l'occitan? Convergigam ar aranés!

La prima e l’estiu son sovent lo parat d’organizar un pauc de pertot caminadas per carrièras d’unas ciutats dens lo monde ende reivindicar drets endeus omosexuaus.

Lo mot “Fiertat” es sovent utilizat dens lo nom d’aquestas manifestacions, sense de saber que s’agís pas que d’un jòc de mots de l’anglés entre “Pride” e “Parade” que’s pronóncian deu medish biais, sustot aus USA.

Dens uns païses, los participants hèn pròva d’un beròi coratge pr’amor que los omosexuaus i son sovent atacats fisicament e les cau rénder omenatge. Cau saber totun que n’i a pas nat país on talas violéncias se pòdon pas debanar, degun es pas malurosament a l’acès, dens quina part deu monde que sia.

Se la luta deus omosexuaus ende mès de dret es necessària, cau saber que los opausants son tanben numeroses e poderoses. Lo limit de l’omofobia es sovent passat, sustot suus hialats sociaus on tròlls de totis pòdon espandir lor òdi, cobèrts per l’anonimat.

E cada caminada peus drets es seguida tra l’endeman de tweets venguts de sitis o quitament de personalitats politicas conservadoras que muishan òmis se passejant per carrièras las pèrnas nudas o apelhats de vestits de mòda sadomasoquista a costat de dròlles (véser imatge).

Una pichona recèrca mia generalament a la descobèrta de çò que l’imatge èra pas pres suu lòc de la manifestacion en question. Una tala fòto presa a Kiev en Ucraïna a servit atau de propaganda omofòba après caminadas a París. La d’un participant que potoneja un dròlle sus la boca estoc tanben espleitada coma escandal pedofile lavetz que venguèva non pas de França, on aquò se hè pas, mes de New-York, on los quites pairs eterosexuaus ac hèn a lors hilhs.

Las “informacions” de la television polonesa d’Estat, dirigidas peu partir PiS au poder, end’ilustrar lo programa “gay friendly” de l’opausicion (un deus miaires, lo Robert Bedroń, es declarat LGBT) muisha sens de cès cada ser lo medish imatge d’un sol participant a una “Caminada de l’Egalitat” (Es atau que s’apèran en Polonha: Marsz równości) apelhat en can de cuèr sadomaso. I a pas qu’un sol mes muishan pas qu’eth en bocla.

La partida, ende los fondamentalistas crestians, es totun pas ganhada, quan sabèm que Polonha es un deus sols païses (benlèu lo sol) d’aver enviat un deputat transsexuau au parlament e que la fòrça catolica Irlanda a votat per referéndum popular lo Maridatge ende Totis.

Totun, me demandi se lo hèit de s’apelhar en cuèr sadomasoquista pendent una manifestacion per l’egalitat es pas contraproductiu. La practica sado-maso es pas una especialitat omosexuala. Pòt se que non butar monde que son au limit, non pas omofòba, non pas omofilas, mes que pòdon estar espaurits per quicòm que’u pareish estranh.

Çò que pòt arribar de milhor a l’omosexualitat, per contra, es de càder dens la banalizacion.

Que quauqu’un sia eterosexuau o omosexuau deveré demorar un subjècte sens nada importància e concernir pas que sa vida privada, au medish nivèu que sa preferéncia deu tè o deu cafè per desjunar.

Per astre, la television regionala silesiana (que depend pas deu poder centrau de Varsòvia) hascoc lo jorn de la caminada per l’egalitat de Katowice (lo 7 de seteme) un reportatge on se vesèvan pas que monde “banaus”, joens e que portavan drapèths de l’arcolan.

Aquò pòt hèr pensar a la majoritat deus telespectators que poderé estar quauqu’un de lor familha o de lors amics, e non pas un estranhàs vengut de sabèm pas on, e atau les balhar un espiar meslèu positiu suu subjècte de l’egalitat deus drets.

↧

Municipalas 2020: l’enjòc cultural e educatiu

September 10, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Lo grand gus coratjós

≪ Previous: Visca la banalizacion de l’omosexualitat!

Las municipalas de març de 2020 se preparan dins la part francesa d’Occitània. Son las comunas e las intercomunalitats que gerisson los bastiments escolars de las mairalas e del primari, mas tanben las activitats periescolaras, a miègjorn e lo vèspre. Cal saber qu’uèi, que l’aumentacion continua del temps de trabalh, de desplaçament e d’obligacions e la destruccion dels ligams intergeneracionals non permet pas plus als parents de recuperar los lors mainatges un còp l’escòla acabada. Aital, los mainatges passan aitant de temps dins lo sistèma d’educacion de l’estat que dins les activitats periescolaras de las municipalitats.

Aital, l’enjòc d’aquelas activitats per educar a la cultura e la lenga occitana es essencial: iniciacion als contes locals, a las cançons, al teatre, rescontre amb los locutors locals... Aicí, non es pas l’estat que mena una politica linguistica d’ignorància de l’occitan, mas son los elegits locals que non son pas mandatats per aquò.

D’un autre costat, una granda part de las activitats culturalas municipalas son finançadas per las comunas e las intercomunalitats. Una part servís a las activistas culturalas periescolaras.

Aquí tanben, non es pas l’estat que mena una politica culturala d’ignorància de l’occitan, mas son los elegits locals que non son pas mandatats per aquò.

Aital, l’enjòc de las municipalas de març de 2020 non concernís pas sonque los occitanistas engatjats politicament, mas tanben tot lo sector cultural occitan, e mai los que “non fan pas de politica”.

L’enjòc non es pas de dreita, d’esquèrra o del centre, es de totes. Sonque una mobilizacion dels actors de la cultura occitana al prèp de los que montan de listas electoralas per las municipalas de 2020 pòt far avançar fòrtament la cultura occitana e la lenga occitana dins aquel sègle XXIen.

Es entre setembre e decembre que se constituisson las listas e se definisson los programas municipals. Cantaires, actors, educators vos cal demandar d’activitats culturalas municipalas en cultura occitana o en occitan. Ne cal pas aver vergonha de la nòstra cultura al prèp de los que vòlon faire de politica municipala e que son estats desculturizats per l’Estat francés. Fòra unes nacionalistas jacobins, la majoritat dels candidats e candidatas son oberts a totes los benevòls e benevòlas que vòlon participar a la vida municipala, e mai se defendon la cultura “locala”.

↧

Lo grand gus coratjós

September 11, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Letra a Son Excelléncia Emmanuel Macron, coprince d'Andòrra

≪ Previous: Municipalas 2020: l’enjòc cultural e educatiu

Dins lo quartier, al collègi i èra un jove que faiá lo bulo amb un autre collèga sieu.

Arribat al collègi, èro en seisena, un jorn mi bloquèt sensa poler puar en la cort e anar m’ordenar en l’emplaçament de la classa.

Criticava las sabatas, qu’èran d’estil que semblava ren li plàser. Los vestits qu’èran ren de la sieu marca. A prepaus de marca, n’aviá ren de mita, de calinhaira. Mas li faiá ren. Voliá far biscar. Mostrar qu’èra mai fòrt, rapòrt a ieu solet.

Un autre jorn, se trufava de tal mòt que posquèro dire.

Los adultes, faián lor trabalhs, doncas se’n chautavan (mi fa pensar a l'enfant en segonda classa de mairala, li digueriam de ren se bàter quora un l'embestiava e de signalar lo problèma. Respòsta de l'adulte: debrolha ti, sio ocupaia. A la lònga, a un moment s'es defendut, fuguèt punit per aquò...).

L’avio obliat, èra plus present qu’un temps dins la mieu memòria. Pi, plus ren. Tant melhor. Degatjat. Dal nonren d’ont veniá èra tornat.

Pi longtemps après, dins una autra vila, coma brancardier dins un espital l’ai vist trabalhar. Mi saluèt ren. Ieu, me n’avisavo. Tot èra tornat. El al sieu mestier. E ieu de passatge. Basta.

Un jorn, l’ai apercebut en familha. Pi plus.

E dos autres jorns, èra a se garrolhar amb la frema e las filhas èran en un canton. Una frema mai eatjaia èra amb elas. Bramava. La frema èra nerviosa. Divorcièron. De còups los veo se passar las mainaias la fin de dimenjaia... Sabio ren se devio aver indiferéncia, pietat per el. Lo melhor es de plus ren dire. Mas despí aquel jorn, mi ditz bònjorn.

↧

Letra a Son Excelléncia Emmanuel Macron, coprince d'Andòrra

September 13, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Los pescajons (IV)

≪ Previous: Lo grand gus coratjós

Excellentissim Sénher,

Permetètz-me que m'adreice a vos en "pirenenc", lenga d'una partida de vòstres ancessors, çò diguèretz, e que foguèt tanben l'idiòma dels comtes de Fois que sètz lo successor. Lo "pirenenc", li dison mai generalament "occitan", e son espaci, o sabètz, va en realitat dels Alps als Pirenèus, coma o cantava lo grand poèta provençal Frederic Mistral. L'occitan vos deuriá èsser, doncas, d'a fons familiar, e es pas luènh del catalan qu'ausiguèretz ièr sus vòstras tèrras andorranas dins qualques discorses.

Al catalan, li avètz autrejat l'onor, la favor e la gràcia de conclure vòstre parladís tot en francés amb un "Visca Andorra!", mas benlèu, an un moment, vos a semblat estranh que la lenga catalana i siá la sola oficiala, mentre que lo meteis jorn, dins un autre país catalan, mai al nòrd, se sabiá que i auriá pas, pel primièr còp dempuèi 1992, de pòst de professor al CAPES de catalan.

Sètz, ne dobti pas, un òme modèrne, totun, lèst per totes los desfises e totas las escomessas, e vos fau doncas aquesta solemna proposicion: perqué, Excellentissim Sénher, o demostrariatz pas en aprenent lo catalan? Los ciutadans d'Andòrra vos mercejarián de l'atencion que lor portariatz, e coma los comtes de Fois parlavan pirenenc, perdon: occitan, intrariatz dins l'Istòria coma lo primièr president francés e coprince andorran qu'a instituit la lausada tradicion d'estudiar la lenga del territòri plaçat jos vòstra nauta responsabilitat. Se pòt tanben imaginar que tocat per una sobda esmoguda davant la coneissença de la rica literatura de la lenga catalana, entendriatz l'imperiosa necessitat de la daissar pas morir al Reialme de França, perdon: en Republica Francesa. Imitariatz ansin lo bolivian Evo Morales en protegissent enfin las lengas de vòstres païses.

En mai d'aquò, coprince d'un país catalan, soi persuadit que quitariatz de prene las parts de Madrid dins lo conflicte amb Catalonha: demandariatz una solucion politica e democratica, e lavariatz la vergonha francesa que vòl que lo president Carles Puigdemont, innocentat en Belgica e Alemanha, liure pertot en Euròpa, siá sempre en França jos la menaça d'una arrestacion sens jutjament que lo liurariá sul pic a la Cort Suprèma espanhòla. Prince, seriatz pas coma Loís XIV e Felip V, òmes de guèrras e de revenges, de fòrça e d'imposicion, e retrairiatz al rei occitan de Navarra Enric, òme de patz e de dialòg que metèt fin a las Guèrras de Religion.

Me fisi de vòstra saviesa, Excellentissim Sénher, per qu'acceptetz ma proposicion.

Vòstre leial e fidèl subjècte,

↧

Los pescajons (IV)

September 14, 2019, 6:00 pm

≫ Next: França: una nacion qu’existís pas

≪ Previous: Letra a Son Excelléncia Emmanuel Macron, coprince d'Andòrra

Pescajons

Ingredients (per una dotzena o dotzena e mièja): 150 g de farina leugièra, 3 uòus, 3 dl de lach (o d’aiga), 100 g de sucre, grais de cosina (segon las regions: òli d’oliva, òli de noses, lard, burre, grais d’auca), sal e aromatizant (ròm, aigardent, aiganafa o sucre vanilhat).

Preparacion: d'en primièr botarem la farina dins una escudèla, i apondrem los uòus, un pecic de sal, la mitat del sucre e un veirat del perfum causit (se s'agís de vanilha, i farem un talh per la longor e farem un bolh prèvi amb lo lach; o podèm tanben far amb sucre vanilhat) e o remenarem amb lo culhièr de fusta. En acabant i apondrem lo lach e o batrem fins que n'ajam tirat una pasta espessa mas liquida, sens grumèls. Puèi oncharem de grais una padena pichona amb l’ajuda d’un pincèl o d’un tròç de tela (qu'aurem estacat a l’extrèm d’una forqueta) e la metrem a fuòc doç. Quora lo grais serà caud botarem un culhierat de pasta dins la padena (un culhierat de culhièra) e ensajarem de l'estendre per tota la superfícia. Daissarem còire lo pescajon una minuta o doas d’un costat, fins que siá leugièrament rossit e, en acabant, lo virarem e lo coirem de l’autre; se n'avèm lo biais la farem virar per l’aire e, en cas contrari, o farem amb l’ajuda d’una forqueta o d’un paleton. Lo'n tirarem fin finala, l’esposcarem de sucre, lo plegarem en dos o en quatre (o lo rotlarem), lo daissarem en luòc caud e tornarem començar lo procès fins que s’acabe la pasta. A flor e mesura que sortiràn de la padena los empilarem, los unes al dessús dels autres.

Variantas: podèm apondre a la pasta un rajolat d’òli, un culhierat de grais o un bocin de burre. Las proporcions son variablas: del mai liquida farem la pasta del mai crespadas seràn las pascadas. O podèm far amb de sucre glaça. Abans de los plegar o de los rotlar los podèm onchar amb de confituras o marmeladas. D'unes daissan pausar la pasta un parelh d’oras, cobèrta amb una tòrca. Per qualques endreches graissan la padena amb una lesca de carnsalada.

Variantas regionalas:

Auvèrnhe: s’i pòt apondre mièg veirat de chantilly e un culhierat de farina de fajòl. En Limanha e dins los Monts Dòr d'unes apondon un saquet de levam en polvera. Per qualques luòcs de Castanhau i a la costuma d’i apondre un parelh de pomas en lescas.

En Planesa, fan una còca en empilant un vintenat de pescajons sens plegar, prèviament onchats amb de chantilly e perfumats amb qualques gotas d’aigardent. La chantilly se pòt cambiar per de gelarèia de fragosta o per de confituras de tota sòrta. D'unes càmbian l’aiganafa per d’idromèl o d’aigardent.

Borbonés: D'unes barrejan amb la pasta un ponhat de noses, picadas prèviament al mortièr; la costuma, alavetz, es de los servir amb una salsièra amb de chantilly per que cadun se’ls asague al sieu gost.

Carcin: Al Causse de Gramat d'unes apondon a la pasta un rajolat d’òli de noses; d'autres i apondon de prunas secas, que cal daissar prèviament a trempar amb d'aiga. Las pescajons del Bas Carcin contenon, de còps, de lescas de poma o de pera.

Comenge: En Coserans d'unes i apondon de talhs fins de poma, atal meteis o passadas per la padena amb un bocin de burre; d'autres lo fan amb farina de blat e de fajòl (mitat e mitat); aquestes darrièrs, se ne demòran, los podèm trempar l’endeman al cafè del dejunar.

Comtat de Fois: En Savartés d'unes los perfuman amb de kirsch o de raspaduras de citron. D'unes ne fa solament un, mas pro gròs (d’un travèrs de det o det e mièg d'espessor) e l'apèlan matafam; cal que còga a fuòc fòrça doç per espaci d’aperaquí vint minutas, e a mièja cuècha aurem de lo tombar; en Bassa Arièja, de còps, i apondon de frucha de sason (pomas, peras, persècs, cerièras, albricòts) passadas prèviament per la padena amb un bocin de burre; en mai de vanilha, i meton tanben un rajolat d’armanhac, ròm o conhac.

Comtat de Niça: en mai dels normals (e doces) fan tanben de crespèus de césers, que son salats, preparats amb de farina de césers, d’aiga e de sal; la costuma es de los assasonar amb de pebre o de salsa de tomata.

Daufinat: dins lo nòrd del Bas Daufinat (Valentinés, Vercòrs, Trièves) ne fan tanben de salats, un pauc mai espesses, amb de lach, e lor dison matafams; en Diés, totun, s'apèlan tortilhons, e son los meteisses mas mai pichons. La costuma es de los acompanhar amb una ensalada.

Gasconha: sòlon far la pasta amb d'aiga, o mitat aiga e mitat lach. Los podèm perfumar amb d'aigardent, d’armanhac o de raspaduras d'irange. Un còp faches, se pòdon esposcar amb de sucre vanilhat. A Manhoac (Armanhac) d'unes los onchan amb de confituras o de chocolat; d'autres los farcisson de crèma pastissièra e los ròtlan.

D'unes los fan mai gròsses e los apelan matahamis; las caussèras de las Lanas e l’Armanhac e las pastèras de l’Armanhac e de Comenge son tanben mai espessas. En Comenge d'unes fan de pastèras saladas, amb de bolhon de galina luòga d’aiga: farem un saurengat de carnsalada e ceba (tot trissat) e, a la fin, en metent una lausada de pasta dins la padena, i daissarem tombar un pauc per dessús.

Gavaudan: dins las Cevenas d'unes o fan mitat farina de blat e mitat farina de castanhas.

Lemosin: se pòdon perfumar amb d’anís. Lo lach se pòt barrejar amb d’aiga. Los podèm onchar amb de mèl. Dins lo País de Vinhana d'unes fan de crespas de chastanhas (una part de farina de castanhas per doas de farina). Dins lo País de Chorma d'unes i apondon un rajolat de pastís.

Lengadòc: i a la costuma de los onchar amb de crèma (purèa doça) de castanhas; en acabant se pòdon rotlar, ensucrar e rabinar qualques minutas al forn. I a tanben los que los farcisson amb de crèma o amb de gelarèia de codonhs o d'agrason. Per qualque luòc d'unes i meton mitat aiga e mitat cervesa. Se pòdon perfumar amb de raspaduras de citron, aniseta o amb una infusion d'anís. I podèm donar una esposcada de sucre vanilhat. Ne podèm far un pastís en tot empilar un dotzenat de crespèls sens plegar, prèviament onchats (alternativament) amb de crèma de castanhas e de compòsta de pomas. Dins las Cevenas e las Garrigas d'unes los fan amb tres parts de farina de castanhas per una de farina de blat; la costuma, dins la Cevenas, es de cambiar lo lach per de chantilly e, en los tirar del fuòc, los cal esposcar de sucre. Dins las Corbièras e Fenolhedés d'unes i apondon un saquet de levam en polvera.

Marcha: lo lach se pòt barrejar amb d'aiga, en proporcions variablas. Per qualques luòcs fan de crespes d’acacia, que consistís a metre un ponhat de flors d’acacia (robíinia) dins la pasta. En Bassa Marcha d'unes ne fan de pomas o de cerièras; la costuma, en aquel cas, es de las perfumar amb de canèla o de sucre vanilhat.

Peiregòrd: la pasta se pòt perfumar amb d'anís o d'aigardent de prunas. Lo lach se pòt barrejar amb d'aiga. Luòga de los ensucrar se pòdon onchar amb de mèl. Se pòdon tanben farcir: aprestarem una crèma perfumada amb de cafè, i metrem un culhierat dins cada crespèl, los rotlarem e los rescalfarem al forn. Per qualque endrech fan de crespas de saüc, que consistís a apondre un ponhat de flors de saüc a la pasta.

I a una varianta que s'aprèsta en tot daissar caire la pasta en espirala, amb lo resultat que lo crespèl ne sortís tot plen de traucs; en seguida cal botar qualques gotas de grais dins cada trauc e la pascada ne resulta crespada e cruissenta.

Provença: la pasta se pòt far amb de lach e d'aiga, o amb d'aiga e de chantilly. S’i pòdon apondre de raspaduras de citron o un veiron d’aigardent. Las glàrias se pòdon batre en nèu per, après, al darrièr moment, las apondre a la pasta. Los podèm onchar amb de mèl o siròp, d'unes tanben los asagan amb qualques gotas de licor d’arcemisa.

Roergue: la farina pòt èsser mitat blat e mitat fajòl. D'unes o fan mitat vin blanc e mitat aiga. S’i pòt apondre una envolopa de levam en polvera.

Val d’Aran: se servisson plegats en quatre e asagats de ròm o d’aigardent (o de licor de noses). Podèm cambiar la vanilha per de sucre vanilhat. Podèm apondre a la pasta un rajolat d'aniseta. D'unes los flamban. Los jorns que sòbran de legums bolhits (espinarcs, per exemple), d'unes ne fan pastères, saladas, e se pòdon tanben aprestar amb de pan de fetge.

Valadas Valdesas: fan la pasta amb de farina, d’uòus e de levam en polvera. Ne fan de doces e de salats; aquestes darrièrs pòdon conténer qualques bocins de cambajon o de formatge.

Vivarés: d'unes los fan amb una part de farina de blat per doas de farina de castanhas.

↧

França: una nacion qu’existís pas

September 16, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Accent, quora comprendràn la convivéncia ?

≪ Previous: Los pescajons (IV)

Vaquí una formula dambe la quala m’empòrti totjorn un succès màger dens una charradissa, sustot dambe monde que son pas amics pròches e que’m coneishen pas tròp plan (los autes son acostumats a mas frascas verbalas):

França es pas una Nacion.

Lo monde de per aquí an talament popat, deu temps de mainat estant, de l’adjectiu “nacionau” ende parlar de quicòm de “francés” (Lo Rassemblement National, per exemple o l’Assemblée Nationale), que comprenguen pas çò que vòli díser, levat una personas cultivadas. Las autas ne caden de la luna. Ne coneishen pas la diferéncia entre “Estat” e “Nacion”. Doncas me cau tostemps explicar:

França es un Estat, o tanben una comunautat de destins, mes pas una Nacion.

Puèi contunhi dambe l’exemple: los Sioux o los Bascos son una Nacion, mes pas França.

Me demandatz pas pr’amor causissi aquestes dus exemples, sabi pas, mes benlèu son exemples que pòden mès aisidament convéncer un interlocutor franchimand. Me demandan totun de balhar exemples pr’amor que son tostemps pensatius suu subjècte. Donc demandi:

Me podètz explicar las caracteristicas de l’arquitectura “francesa”? Vesètz un rapòrt entre los ostaus bretons de las chuminèas a cada cap deu teulat e las colanas rotjas tradicionalas deu Bascoat? Me podètz explicar las caracteristicas de la cosina “francesa”? Entre l’òli d’oliva provençala e lo boder normand, la basa es complètament diferenta, i a pas nat rapòrt. Las especialitats ditas “francesas” tradicionalas an rarament un nom francés, que sia lo Kouign-amann breton, les Sniderpätzle, la Flammenküche e lo famós Kugelhopf alsacians, o la Bolhabaissa e lo Cassolet occitans.

Me podètz citar un estile musicau tradicionau que sia comun a l’Estat francés tot, coma lo Csárdás es aus Hongreses, lo Flamenco aus Andaloses, lo Fado aus Portugueses, la Giga aus Irlandeses, lo Sirtaki aus Grècs (la lista es longassa) o la Biguina deus Antilheses? Una dança?

Lavetz l’interlocutor vòu citar exemples istorics que, segon eth, poderén muishar l’existéncia de França coma una entitat culturala compacta, mes cad totjorn sus pròvas de la creacion artificiala d’un espaci de destins comuns, aperat tanben Estat.

E arriba lo moment de las lengas. Disi que, à la Révolution française, lo moment fondator istoric (mes tanben “psicologic”) d’aqueste Estat modèrne, una enquista a muishat que sols 10 despartaments parlavan lo francés lavetz que 30 parlavan occitan. Dètz despartaments, aquò nos hè un detzau deu territòri (quitament se benlèu mès en populacion), podèm pas parlar d’una grana omogeneïtat culturala e lingüistica.

E acabi en tot disi que coneishi fòrça plan quauqu’un que tribalha a l’aeropòrt de Tolosa-Blanhac (ara “Dominique Baudis”), e que’m digoc recentament qu’entre lo comportament deus passatgèrs d’un vòl de cap a Marselha e un vòl de cap a Estrasborg, la diferéncia culturala es incresibla.

Los Alsacians son presents mieja ora abans l’embarcament, en linhon regular, la carta d’embarcament a la man, corteses, lo sorríser aux pòts, parlan pas fòrt, atenguen dambe paciéncia e disen mercés en capejar.

Los Marselheses se honhan en una sorra-borra rambalhosa que sembla una “mesclanha daubèrta” de rugbí, se pelejan, parlan fòrt, ne manca la mitat, les cau aperar au microfòne, arriban en retard e en sudor, se cèrcan lo ticket dens las pòchas que troban pas, un còp dens l’avion, i a pas degun sietat a sa plaça, cambian de sièti après longs marcandatges, au punt on, dens lo sistèma informatic d’Air France, es pervist mès de temps ende los embarcaments ende Marselha que non pas ende los autes (!).

Aquesta diferéncia d’agís culturau es au mensh tan importanta que non pas aquesta que pòt existir dens divèrsas situacions entre Europencs, Africans o Asiatics.

↧