"Del" avans" dal" en Gavotina maritima

July 24, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Catalan·a·s, o tornaretz far! E prenètz lo poder!

≪ Previous: Un aniversari que demorarà dins las memòrias

Una de las questions dins la normalizacion grafica de l'occitan vivaroalpenc de Contea de Niça e de las valaias occitanas de Pimont es la question d'escriure la contraccion "de+lo" del o dal. L'avèm ja escrich.

D'occitanistas costat francés qu'an la votz que pòrta preconizan "del" en vivaroalpenc, levat los occitanistas vivaroalpencs de la Contea de Niça qu'escrivon totes "dal" (e quitament la varianta "dar"). D'occitanistas costat italian qu'an la votz que pòrta preconizan "dal" en vivaroalpenc.
Alora, que faire?

L'influéncia de la grafia mistalenca a benlèu ajuat a la forma "dal"? Totun, es aquela de l'estandard definit per l'occitanisme de Pimont cf. https://www.locongres.org/oc/normas-e-obras-normativas/normas/normas-graficas-2/valadas-occitanas-2

En Gavotina de Contea, la forma "dal" es aquela utilizaia per totes los escrivans en grafia classica, per los que mi venon en ment: Bernat Fruchier, Guiu Pelhon, Alan Pelhon (son fraire quora escrivia en vivaroalpenc e... que degun o corregissia per faire mai niçard...), Reinat Bermond, Stèu Lombardo, Joan-Peire Ivaldi, Cristòl Daurore quora escriu en vivaroalpenc per So Centre Cultural Occitan País Alpenc–Gavotina Pantais o quitament Joan-Pau Barelli (Barèl), Miquer Pallanca-Carabatta per la forma "dar".
E cito ren la palaia d'autors en grafia mistalenca o patesanta coma Antonin Steve, Sully Maynard, Andrieu Compan quora escrivia en vivaroalpenc fins a Pascal Colletta per la forma "dai" (dalh en grafia classica... o delh, mas degun o escriu ansin en Contea de Niça...) per los mai celèbres.

Es ver e Bernat Fruchier estima que lo passatge de "del" a "dal" es atestat dins los escriches de Gavotina de Contea entorn dal sègle 17en. Cito: "Per la morfologia, polem dire que “del”, forma dal genitiu, es pas’ncara remplaçat per “dal” ".

Ne'n demòran totjorn los toponimes:

en zòna que fa aüra "dal": La Peira del Villar, sus la comuna de Saunt Martin de Vesubiá,
en zòna que fa aüra "dal": La Val del Prat, a Luceram en las valaias dals Palhons,
en zòna que fa aüra "dal": "rue Caire del mel", a Recabilhera en la valaia de Vesubiá,
en zòna que "dal" passèt a "dau": Nòstra Dama del Bòsc a Jausiers en la valaia d'Ubaia.
Al revenge, de toponims en "dal" dins la zòna que fa totjorn "dal", n'i a un molon, passats a travèrs la francizacion dals toponims. "Rue Caire dal Prat" a Berra dals Alps en las valaias dals Palhons, "Rue Cairoun dal tuer" a Recabilhera en la valaia de Vesubiá, "Chemin Saoun dal Pra" a Sant Dalmaç dal Val de Blora a costat de la valaia de Vesubiá, "Rue Abbadia Dal Jouven" a Sant Sarvàor de'n Tiniá dins la valaia eponima, e ne'n passo.

Los patronimes

"Delserre", a Còntes, mas "Dalmas" un pauc de'n pertot. "Dalpuget" judius gavòts dal Puget de Tiniá. "Delrieu" a Niça es devengut un nom local mas es originari de Tarn segon ce que ne'n sabo.

Ieu, ai causit "dal" qu'implica una continuïtat ambals autors tant de grafia classica coma de grafia mistalenca avans de ieu. Es una pichineta divergéncia amb la grafia alibertina per lo lengadocian, que "del" se pòl realizar "dal". Mas un dals problèmas màgers es que "del" fa italian. Tanben, o avèm ja explicat, dins paucas posicion "e" deven "a" en vivaroalpenc, subretot dins nòstre canton. Avèm cercat e avèm trobat just: delfin >dalfin, Belver> Barver. La lista es corta e subretot iperlocalizaia.

E es mal acceptat, aicí, tant sèm luenhes de Lengadòc o d'Alvèrnhe que pràctica "del".

Per lo moment, ai ren d'autras pistas que d'escriure "dal". Sabo ren se los occitanistas lengadocians capiràn e parier per d'occitanistas costat francés qu'an la votz que pòrta que preconizan "del" en vivaroalpenc.

↧

Catalan·a·s, o tornaretz far! E prenètz lo poder!

July 27, 2019, 4:00 am

≫ Next: Greta a París

≪ Previous: "Del" avans" dal" en Gavotina maritima

Mos legeires catalans sabon ja que lo títol d'aqueste article es una allusion a una frasa del presonièr politic catalan Jordi Cuixart, encarcerat per èsser president de l'associacion Òmnium Cultural, que la prononcièt durant son jutjament. "Ho tornarem a fer, o tornarem far": aital afortiguèt son refús, malgrat los jutges e procuraires espanhòls, d'abandonar la draia de la desobesissença civila, la meteissa draia que menèt un pòble a organizar un referendum enebit.

Après aquel Primièr d'Octobre epic, mentre que Jordi Cuixart a fach d'aquela frasa un libre, sabi que maites se descoratjan. Catalonha es pas independenta, lo procès d'emancipacion pareis falhit, Espanha refusa, malgrat l'ÒNU, de liberar sos presonièrs politics, e la lucha mai eficaça sembla la de l'exili estant, a l'entorn del Conselh per la Republica que sa sedença es... a Waterloo! Malgrat sa victòria a las eleccions catalanas, Carles Puigdemont a pas recobrat son mandat oficial de president, raubat per Espanha, e lo pachisme dels partits independentistas amb d'enemics politics encolerís e desnisa fòrça catalans, coma l'abséncia d'unitat estrategica per arribar a l'independéncia, mentre que còsta d'entendre perqué los deputats d'ÈRC a Madrid vòlon còste que còste salvar l'investidura del "socialista" Pedro Sánchez que manten la meteissa politica repressiva de non-dialòg amb lo pòble de Catalonha. Durant lo segond debat d'investidura, lo president del govèrn espanhòl en foncions umilièt lo deputat d'ÈRC Gabriel Rufián en remarcant que son partit li voliá facultar l'investidura "en escambi de res". Per quant a l'Union Europèa, es en general muda, cèga e en fin finala coarda, e mai en l'abséncia de tres eurodeputats privats de dreches.

E pasmens, lo sosten popular a la libertat e a l'independéncia de Catalonha s'aflaquís pas: los independentistas ganhan totas las eleccions.

An aquela situacion blocada portarai pas ges de solucion magica, que degun, de tot segur, es pas mèstre de l'istòria umana. Pasmens, l'espèr es impossible sens lo retorn a la lucha, e doncas a la desobesissença civila, mas non solament per un eveniment espectaclós coma un referendum, mas tanben fins que l'estat espanhòl pèrda tot lo contraròtle de son territòri. Serà pas aisit, Espanha quita pas de demostrar que s'arrapa per totes los mejans a Catalonha, mas vesi pas d'autra draia per ben capitar.

Totun, que far, se, coma me dison d'amics catalans, los politicians seguisson pas lo movement popular, e s'a la desobesissença civila del pòble respond pas la necessària desobesissença de las institucions?

E ben, que se prenga lo poder, en tot saber qu'aquel procès d'independéncia es la volontat del pòble, non dels politicians. Fa qualques ans, ÈRC èra conegut mai per son pachisme que per son independentisme, del temps que los liberals e conservators nacionalistas de CeU pensavan que d'èsser fòrt a Madrid ajudava Barcelona, e negociavan amb los partits espanhòls; lo militant independentista Lluís Maria Xirinacs s'èra daissat morir, desesperat de l'inaccion de son epòca. Tot aquò es un temps fòrça luenchenc, ja...

Alavetz, vos disi, o tornaretz far e prendretz, se cal, lo poder. Ai fe en vòstra capacitat d'accion, de cooperacion e d'organizacion. Confederatz-vos e bastissètz sens paur la Catalonha que volètz!

↧

Greta a París

July 29, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Fèsta païsana/ agricòla/ bio

≪ Previous: Catalan·a·s, o tornaretz far! E prenètz lo poder!

La venguda de Greta Thunberg a París lo 23 de julhet, e particularament a l’amassada dita nacionala estoc l’encausa d’un pelei deus beròis, una polemica, com dison. E com de costuma, fòrça tinta utilizada ende pas gran causa, mes que testimònia de l’estat d’esperit de daubuns.

Còp sec, la joenòta suedesa estoc la mira d’un tir crotzat, que sia suus hialats sociaus o dens la premsa. I a monde que’s botèn a pensar que “i a quicòm que truca” en çò d’aquesta gojata. Estoc acusada d’estar un “produit marketing”, d’estar “sostenguda peu capitalisme verd” e d’autas causas.

Parli pas de la reaccion d’un punhat de deputats de dreta que refusèn de l’ausir per rasons un drin estranhas, çò que hascoc díser au psicanalista Roland Gori que la Greta èra com lo dròlle deu conte “Las pelhas navèras de l’emperador”, es a díser la pichona que ditz la vertat lavetz qu’adultes hèn semblant per convencion que tot va plan.

Non, parli pas d’eths, parli de totis los qu’an escrits tèxtes critics sus era. Michel Onfray n’estoc un d’eths, e receboc una responsa de las saladas d’Alice Afanasenko, sòcia de l’Associacion francofòna de las Femnas Autistas pr’amor de la manca de respècte qu’exprimiscoc en fàcia de la particularitat de la gojata, mes tanben deus dròlles e de las hemnas en generau.

Coma sovent, n’i a que s’estimava milhor parlar pas deu subjècte vertadièr, mes charrar de la personalitat d’aquesta que pòrta un vejaire. Pr’amor que cau avoar, la Greta Thunberg ditz pas ren d’originau, pas ren de mès que çò que’s pòt legir suu rapòrts deu GIEC o deus 15.000 scientifics qu’an sonat l’alarma climatica. Mes ende daubuns, la cau milhor tractar de “cyborg”, aquò hè vénder papièr mes pas avançar brica la situacion.

Lavetz, au lòc d’espiar la luna, n’i a qu’espian lo dit que la muisha, coma dins lo reproèr chinés.

↧

Fèsta païsana/ agricòla/ bio

July 31, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Gestion de projèctes e tablèus

≪ Previous: Greta a París

Sio anat a la fèsta païsana de Gatieras, camin de la Barona (pròche Dalmas) dins Lei Plans de Gatieras.

Un fustier d’aulivier que lo sieu nom mi parla. Es lo paigrand d’un collegian dal collègi de L’Escarea. Aquel de còup, subretot qu’es un bòn collegian de vivaroalpenc.

Una banca un chícol mai luenh, parlo als enfants en occitan, e una frema percuta. Es de familha dal Pònt de Pelha, en limit sus la comuna de Drap. Vende los sieus legumes. Pichona, sabia parlar qu’occitan. E los parents li an pi interdich que calia parlar desenant francés. Capisse tot ce qu’ai dich als enfants mas si sente ren de parlar. I arriba plus. A tròup paur de far de fautas. Li dio que quitament en francés se fa d’errors e cal ren esperar de parlar perfiechament per parlar. Senon la lenga si mòre.

Mas li fa ren. Mi parla de Toanon dal Gorg que planta de legumes a Venançon, en plen gavòt en cha. Es un musicant de Vesubiá que fa tanben comedian comic. Aquel de còup. E conoisse mai la familha Ros dal Pònt de Pelha. Aquel de còup.

Es ben contenta de sentir parlar la lenga nòstra.

Ven lo temps per los enfants de jugar, es gratis, sus d’estructuras gonflablas.

Après la country, un grop de música, The Baragnas brothers. Tè, es la banda qu’i juga Primo Francòia, de Manada. Rèsta aüra a L’Escarea. Lo darrier còup l’avio vist d’amont. E avans a la fèsta dal rasim de Biòt ambal collèga biotenc. Primo canta e juga en occitan pròpi ben. Es al Còro de Berra tanben. A d’a faire. Contunham de caminar.

Pi i son de cabras e de cavals dins un pargue. S’estacan de cavals a una diligença, per far un giro fòrsi. Explico aquò al pichon. L’òme crei que li parlo. Es de Val de Blora. A percutat que parlavo “patoàs”, vivaroalpenc qué. Òi.

“Los bèls cavals” que repeta.

Avèm quasi finia la matinaia qu’una frema vende de crema de castanha de Clanç, mi ditz, mas se sèm ja vistes. Òi.

La cobla d’amics mi ditz qu’en conoissent de monde a fòrça, sabèm plus se devèm los laissar tranquilles o se devèm far la cortesia. Tant, lo comèrci, es un bòn pretèxt per parlar. Lo ròtle de totjorn dals mercats e fieras.

Subretot que ben de productors an un nom occitan, de quartier, Lo Raus, de montanha Pei Lobier o un patronim occitan, d’aicí o d’autra part coma un oleïcultor sonat Rog (Rouch).

Encara una ocasion de tocar la lenga occitana de pròche. Per lo public, espero que n’an consciéncia.

↧

Gestion de projèctes e tablèus

August 1, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Quin occitan volèm? Lenga de clubs o de la societat?

≪ Previous: Fèsta païsana/ agricòla/ bio

Per rasons personalas e unas professionalas m’interessèri a la gestion de projècte en kanban.

Es un biais d’organizar un projècte en etapas en passar las jos-divisions d’una colomna a l’autra. Benlèu qu’utilizatz ja Trello e sos tablèus per triar çò que volètz.
Amb aqueste article vos vòli presentar dos projèctes liures que complen las condicions d’una tala organizacion.

L’Atelier, es un logicial desvolopat per un òme de Lion en França. L’interfàcia es pro simpla mas demòra agradabla. Per la pichona istòria me prenguèt 30 minutas de mon temps de pausa per manjar per ne far la traduccion. Pensi d’utilizar L’Atelier per mon organizacion personala. Se volètz veire la farga logiciala se tròba aquí: https://github.com/jbl2024/latelier e lo site de traduccion es per aquí:https://www.transifex.com/latelier/latelier-platform/

Mercegi aquí l’autor que me provesiguèt las capturas d’ecran.

Un autre projècte es Wekan qu’èra ja traduch en occitan quand lo trobèri. Lo site es https://wekan.github.io/ podètz ensajar una demonstracion en linha. La traduccion se realiza aquí:https://www.transifex.com/signin/?next=/wekan/wekan/application/

Las foncionalitats son mai o mens garnidas mas los dos logicials bastan per una utilizacion quotidiana pensi. Òm dividís sovent lo projècte en tres colomnas “Per far, en realizacion, fach”.

Per cada colomna òm bota de jos trabalhs. Podèm causir un jòc de colors, assignar los trabalhs a una persona, fixar una data de fin.

Vos voliái far veire doas aisinas de gestion e vos tornar dire que de còps es vertadièrament simple de far parlar un logicial en occitan. Un còp de mai, mostrem que sèm encara aquí.

↧

Quin occitan volèm? Lenga de clubs o de la societat?

August 2, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Los pescajons

≪ Previous: Gestion de projèctes e tablèus

Sovent, quand presenti a d’escolans la lenga nòstra, la devi justificar. L’occitan non es pas mòrt, es socialament aflaquit, es un parlar escondut que cal cercar per veire enfin qu’es viu. Es un esfòrç intellectual que còsta als adolescents de mon entorn que sòlon pas ausir ni per carrièras ni a l’ostal la lenga occitana, per eles una mena de latin que se seriá escantit un pauc après lo gloriós patés de Roma.

Lor repròchi pas lors jutjaments cochoses ni lors testards dobtes, qu’al contrari nos ajudan a melhor compréner l’enjòc de far de nòstra lenga una lenga de la societat.

Òr, en Occitània, la lenga nòstra es mai sovent una lenga de clubs, limitada a qualques corses, a de cercles e cafès occitanistas e de curioses. Aran, solet territòri de l’oficialitat totun imperfiècha, e qualques encontradas ruralas e/o montanhòlas, pasmens pro fragilas pr’amor de la problematica generala de la transmission, son las excepcions que daissarián esperar que l’occitan recobre qualque jorn un usatge social.

Alavetz, que volèm? Que l’occitan se mantenga coma practica nostalgica, ludica o utopica? Es çò que tenèm, ara, e conven d’admetre qu’i resistís fòrt plan.

O fasèm l’escomessa que los joves calandrons o sortits d’autras classas, que los mens joves, que las familhas e los amics, o quitament nòstres enemics amb los quals partejam ça que la la meteissa lenga, nos podèm organizar per far de l’occitan una lenga de la societat.

Ieu i cresi, mas la fe es mòrta sens las òbras.

↧

Los pescajons

August 3, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Er engüeg deth poèta. Mossen Jusèp Condò Sambeat e era musica

≪ Previous: Quin occitan volèm? Lenga de clubs o de la societat?

Quand èri jove, las gents demandavan de crêpes al restaurant, i èran plan de mòda. Qual n’a pas n’a demandadas qualque còp? A ieu totjorn m’an agradat. Çò mai corrent èra una version mai o mens modificada de las crêpes Suzette, una invencion parisenca de la fin del sègle XIX, e lo succès se deviá a l’espectaclositat de la preparacion, a pè de taula, amb lo cosinièr que se vantava de las siás aptituds e las flamas blavencas d’alcòl que se’n tiravan de la padena. Se lo cosinièr èra pauc experimentat, tanben se n’anava qualqu’una pel sòl. Uèi, que s’es passada la mòda, es venguda l’ora de las tornar demandar e de ne gausir sens paur que nos critique qualqu’un; cal solament trobar de restaurators amb lo sens del ridicul que sián pas dispausats a far de numèros de circ dins la sala del restaurant.

Lo fach de nommar aquelas moletas de farina en la lenga de Voltaire es per çò que i a una cresença fòrça generalizada que s’agiriá d’una invencion relativament modèrna de la prestigiosa cosina francesa, o ben d’aquela etiqueta nommada’internacionala’, que degun sap pas encara çò que vòl dire.

Mas es pas aital. Malgrat lo succès de las versions flambuscadas, los crespells (qu’aquel es son nom catalan) ni venon de París ni apareguèron pendent la Belle Époque, coma o certifica la siá preséncia dins qualques unes dels libres de cosina mai ancians d’Euròpa. Dins l’Anonimo toscano (sègle XV) i a una recèpta de crespelli; dins Le ménagier de Paris, del sègle XIV, una autra de crespes; l’anglés The forme of cury (1390) ne reculhís doas: cryspes e cryspels; dins lo catalan Libre de sent Soví, del començament del XIVn, ne trobam una autra (crespes, mas crespells dins l’indèx), e dins lo Llibre d’aparellar de menjar, del meteis sègle mas un pauc mai tardièr, n’i a un parelh (crespes e crespels; la primièra es una còpia del Sent Soví), e aqueles derivan al sieu torn de las encridas e dels streptici que los fasián grècs e romans. Plini Lo Vièlh (sègle Ir) los mençona dins la Naturalis Historia:

Per çò del pan, sembla innecessari d’enumerar totas las classas que n’i a, que caduna n’a lo sieu nom, siá per las mangiscas [amb las qualas s’emplegan], dont lo pan d’ostras, siá pel sieu gost deliciós, coma los artolagani , o per la siá rapida preparacion, coma los streptici , o per la manièra de los còire, coma lo pan de forn, lo de mòtle o lo de caçòla.

Entre los grècs sembla que devián èsser fòrça populars, coma podèm legir dins La taulejada dels savis, òbra d’Atenèu de Naucratis (sègle III):

S’agís d’un pichon lepetitge qu’òm fa fregir amb d’òli, e après s’oncha de mèl.

Estesicòr ne parla aital:

“Farina pels encridas [pescajons], e d’autras pastissariás, e mèl plan recenta”

Son tanben mençonats per Epicarme e dins los Mercenaris de Nicofòn. Aristofanes ditz en aquel passatge de sas Danaïdas: “Se pòt pas èsser a l’encòp poèta e vendeire d’encridas”.

La manièra de los aprestar èra semblabla a la que coneissèm nosautres, amb la diferéncia que se devián còire amb fòrça grais. Fasián una pasta liquida e la fregissián en pichonas quantitats, tot en velhant que lo produch finalfoguèsson de moletas primas e redondas. Per conéisser los pescajons medievals, la recèpta qu’apareis dins lo Sent Soví es un document excepcional:

La pasta dels crespèls se fa atal: auretz de farina passada [passada pel crivèl] pus blanca que vos poscatz trobar; puèi auretz d’uòus segon la quantitat que vos voldretz far dels crespèls, e batretz los oòus. E quand seràn ben batuts, i mesclaretz, pauc a cha pauc, la farina, en sòrta que non faga de grumèls. E fasètz la pasta tan clara que pòsca passar aisidament per una escumadoira. E auretz del lard tanta quantitat coma quasi qui vòl far de bonhetas ne siá plena la caçòla. E metretz la caçòla al fuòc del carbon o de brasas, en sòrta que non i aja de flamada. E quand bolhirà lo lard, prenètz l’escumadoira e metètz-la subre la caçòla mièg palm en naut. E amb una lausa vos prendretz dels uòus que son mesclats amb la farina, e getatz-ne sus l’escomadoira; e segon que la voldretz granda, vos n’i getaretz. E ajustatz la pasta que coirà dins la caçòla per que lo crespèl venga redond. E quand ne serà colorada una part, viratz-la de l’autra part; e quant coneisseretz que siá colorada de l’autra part e siá cuècha, trasètz-la’n amb l’escumadoira o amb doas paletas de fusta amplas. E en guisa tenètz lo crespèl sus la caçòla que lo grais ne pòsca sortir. E abans que siá refredada, ajatz de sucre blanc ras e emposcatz-ne tot lo crespèl; e fasètz-ne de talhadors. E ne podètz far tantas coma s’èran de bonhetas; coma n'auretz tracha una, metètz-i l’autra.

↧

Er engüeg deth poèta. Mossen Jusèp Condò Sambeat e era musica

August 4, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Google Revirada

≪ Previous: Los pescajons

(Montcorbau 29 març 1867 – Bossòst 5 agost 1919)

Aué que hè cent ans dera mòrt de Mossen Jusèp Condò Sambeat. Pendent tot er an que s’an hèt en nòste País fòrça actes tà rebrembar era sua figura. Se n’a parlat e se n’a escrit, fòrça e ben dera sua faceta coma poèta, sustot en aranés, coma escrivan, coma lingüista, coma òme, coma capelhan e mèns dera sua faceta coma musician, ua faceta dilhèu des mès pòc coneishudes. Ath delà des ahèrs mes destacadi dera sua biografia, voi escríuer sus era sua òbra musicau e sus era sua relacion damb era musica.

Entre eth pialèr d’actes tà rebrembar a Condò, n’i a un, era Prumèra trobada internacionau de coraus, que pòrte eth nòm de Mossen Jusep Condò Sambeat, un acte avient entà remercar era faceta musicau de Condò. Ena trobada qu’auec lòc en Bossòst hè ues setmanes i sigueren representades era Corau Margalida de Bossòst e era Corau Es Paoesses de Vilamòs. Segur que eth certamen possarà, qu’aurà seguida e poderam rebrembar cada an era faceta musicau de Condò. Era “Trobada” qu’ei ua iniciativa mès dera dinamica Lúcia Mas ua entosiasta dera musica.

En tot guardar e escotar era sua òbra e era sua musica i trapam un activador que inspirèc eth talent poetic e musicau de Condò: ei er “engüeg”. Er engüeg que li provocaue er èster luenh dera sua tèrra, deth Montcorbau a on neishec. Tà ua anma sensibla ara beresa coma era de Condò mainatge, es paisatges que podie contemplar cada dia, era natura exhuberanta ena sason dera primauera, era magnificiéncia dera Val caperada pera nhèu en iuèrn çampar qu’aueren d’influir entà desvelhar en eth, eth besonh inquiet de virar totes aqueres bereses naturaus, que l’embelinauen, en polidi poèmes a on i campe er engüeg. Era beresa e era duretat dera vida rurau se veiràn reflectides dempús enes sues òbres mès polides que escriu quan ei luenh dera Val.

Er “engüeg” ei çò qu’experimentam toti es qu’auem neishut e creishut en un lòc tant polit coma era Val; quan èm dehòra posse en nòste còr aqueth sentiment de malenconia; mos engüejam, que mos engüejam. E aqueth engüeg inspirèc a Condò es planes mès poetiques quan siguec luenh dera sua tèrra.

Aqueth madeish efècte mès en sentit invèrs l’an es que vien per prumèr còp tara Val. Er “efècte tunèl” ne digui jo. Quan gessen deth tunèl de patac, coma un flòc de bones èrbes, se trapen damb era postau e demoren embadoquidi. Baishen damb era boca dubèrta enquiara rotonda de Vielha, demoren enamoradi deth nòste país ta tostemps.

Ena epòca de Condò era formacion enes seminaris ère longa e vasta en matèries. Ua disciplina plan importanta en curriculum d’un capelhan ère era musica. I a fòrça parts dera liturgia ena qu’eth celebrant a de cantar. De hèt ar acte d’ordenacion sacerdotau se l’in didie popularaments “cantar missa”. Er aprendissatge dera musica ère tan de besonh que i auie en seminari lèu un piano en cada aula, i auie un piano de coa ena petita sala de concèrts, un armònium ena glèisa principau e ua dotzena de pianos plaçadi laguens d’autantes crambes isolades entar estudi individuau deth piano.

Damb tantes facilitats tara musica non mos a d’estonar que Mossen Condò tanben dediquèsse ua part deth sòn temps ara creacion e ara interpretacion musicau. Es poètes, qu’an era facilitat tà tèisher poèmes damb bères paraules acostumen a auer tanben eth don dera musica. Es muses les inspiren.

Podem díder que Condò ère un creador complèt, poesia, pròsa, condes, espiritualitat, teatre, lengua, costums e òc, tanben musica. Se li atribuïssen aumens tres polides cançons damb es paraules en aranés: Era Caritat, Era Cançon deth Praube e Luenh dera patria.

Es dues prumères pèces que hèn part dera comèdia aranesa en pròsa e en un acte escrita per Condò e flocada enes Jòcs Floraus de 1914 dera Escòlo deras Pirenèos. Era tresau “Luenh dera patria” ei era adaptacion deth sòn poèma deth madeish nòm a ua vielha cançon catalana.

Mès ben abans quan non auie sonque dètz ans, coma eth madeish conde en conde Eth Ser de Miejanet, ja participèc coma cantaire damb es òmes deth pòble enes cants dera missa dera Net de Nadau. Justaments sabem que cantèc fragments dera Missa Regalis de Dumont; concretaments hèn referéncia a ua anecdòta en moment que cantauen er Agnus.

Era Caritat ei ua polida composicion en Fa Major damb ua longada de quinze compassi de dus per quate, damb un tèmpo alègre. Era partitura ei escrita tà tres votzes e va repetint es sies estròfes deth poèma que met fin ara òbra de teatre en tot hèr quèir eth ridèu enes darrèri compassi. Es paraules hèn ua exaltacion dera vertut cristiana dera Caritat, comparant-la damb ua flor que cau tostemps suenhar.

Era òbra Era Cançon deth praube ei ua melodia lenta en tonalitat de La menor, damb ua longada de ueit compassi de quate per quate e forme part d’ua scèna dera òbra en qu’eth protagonista, un praube amoniaire que se ditz Ramon, cante un poèma de nau estròfes que va repetint. Era partitura ei escrita damb melodia e acompanhament tà piano.

Era cançon Luenh dera patria ei ua pèça en temps de tres per quate, de dètz-e-sèt compassi en tonalitat de Dò Major que Condò escriu tà tres votzes.

Tanben son sòns es Gòis dera Mair de Diu des Desamparats de Montcorbau, qu’escríuec pendent era sua estada en Moror e ei plan probable que siguen sòns tanben es Gòis de Sant Martin de Corilha en Gessa.

D’ua manèra o d’ua auta era musica formaue part deth mestièr de capelhan e Condò tanben dominaue aquera disciplina. Mès ara vista des manuscriti des sues partitures podem dedusir que non sonque auie uns coneishements basics de musica, se non que auie domini de composicion e armonia.

En ua carta de quan ère en Moror conde coma ena Hèsta de Benediccion des imatges er Archipèstre e eth madeish cocelebrèren ua missa cantada a dues votzes damb acompanhament de L. Bordese.

Segons er escrivan e istorian Mn.Jusèp Amiell, i a testimònis dirèctes de qu’era rectoria de Bossòst ère un lòc d’amassada tàs cantaires que s’i trapauen entà ensajar es melodies qu’auien de cantar ena glèisa e ena representacion dera Passion, qu’encara se hè en Bossòst.

Era Associacion Es Paums, tà hèr a conéisher era faceta musicau de Condò auem enregistrat un disc CD que se va a editar aguest mes d’agost. Pòrte eth títol Es Paoesses e Es Paums canten a Mossen Condò. En disc, era Corau Es Paoesses de Vilamòs cante es òbres de Condò. Tanben i a ua polida version instrumentau de Luenh dera Patria.

Ath delà en CD i canten era òbra Gràcies Senhor, ua naua accion de gràcies compausada especialament en aunor de Mossen Condò, damb paraules de Jèp de Montoya e musica de Jaume Masana Castet, dus autors dera tèrra qu’an ja editat d’auti tèmes amassa en tot dar mòstres dera sua fina sensibilitat tà musicar ena nòsta lengua. Eth disc que serà presentat en Vilamòs(Val d’Aran) eth pròplèu 16 d’agost, hèsta de Sant Ròc.

Aquera serà era nòsta umila aportacion ath centenari dera mòrt der òme que mos a deishat as aranesi un patrimòni tan extraordinari. Be s’ac mereish!

Guarda que se Mossen Condò podesse veir que s’edite un disc damb es sues cançons ne serie plan erós, que ne serie erós. Fòrça gràcies Mossen! Fòrça gràcies Mèstre!

Vilamòs(Lairissa) deluns 5 d’agost de 2019

_______________
Bibliografia :

Diari La Prensa, Lleida 1912-1916
Istòria dera Glèisa en Aran, Mn.Amiell(Ed. Larkos 2016)
“Mn.Josep Condò i Sambeat”, Llorenç Sánchez i Vilanova (Historia i Cultura del Pallars, 1987)
Era Isla des Diamants, (Era Escolo deras Pirinèos, 1981)
CD damb eth hons dera Escòlo deras Pirenèos, (Archives departamentales de la Haute Garonne, 2007)
Diuèrs materiau manuscrit balhat per Mossen Amiell.

↧

Google Revirada

August 5, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Firefox: traduccion abandonada

≪ Previous: Er engüeg deth poèta. Mossen Jusèp Condò Sambeat e era musica

Soi un ahuecat (o un afogat, se volètz) deu programa que s’apèra "Google Revirada". Ac sabi, ac sabi, es un sistèma que s’engana sovent e qu’es fòrça imperfèit, mes totun que pòt ajudar dens cèrtas situacions, sustot en mòde caminaire suu telefonet. E au mens es un joguet interessant ende qui s’interèssa a las lengas en generau.

Pòt pas remplaçar un reviraire uman, solide, e se cau tostemps mauhisar de las responsas. Diserí quitament que cau conéisher au mens un drinòt la lenga-cibla e la lenga-hont end’estar segur de s’enganar pas.

Mes totun, totun … Aqueste tecnologia deisha pas de m’espantar.

A la debuta, podèvatz picar un tèxte un còp las lengas "hont" e "cibla" causidas, e au cap d’una fraccion de segondas lo tèxte de revirada pareishèva, dambe sas imperfeccions mes sas entresenhas utilas. Podètz revirar deu latin au birman mes tanben de l’ebrèu a sesotho.

Puèi apareishoc la foncion "charradisa", simbolizada per un boton de dus microfònes. Picatz dessús e parlatz dens vòsta lenga. Non solament lo tèxte s’escriu automaticament, mes es revirat suu pic e sustot la frasa revirada se pòt ausir. Vòste interlocutor compreng doncas çò que volètz e pòt respóner dens sa lenga, seratz vosautes qu’ausiratz sa responsa, dita a còps per una bèra votz femenina.

I a lengas qu’an pas la foncion vocala, per malastre, e d’autas que l’an, mes dita per un robòt que balha una resulta meslèu desagradiva.

Èi ensajat per jòc dambe un recepcionista danés qu’a perfèitament comprés "On i a una caisha de letras aus entorns?" e que m’a responut clarament "Der er en i slutningen af gaden ved siden af metrostationen", sia que "N’i a una au cap de la carrèra a costat de l’estacion de mètro".

Mes es pas tot. I a tanben la foncion "imatge" que marcha plan, e que s’es encara milhorada recentament. I a doncas un boton que muisha un aparelh fòto, que quan, dinc a i a pas guaire encara, picavatz dessús pareishèva l’imatge capvath l’aparelh fòto deu vòste telefonet. Sufisèva pas que de prénguer la fòto e lo tèxte se retrobava numerizat dens l’interfàcia de Google Revirada com se l’avóssetz picat.

Solide que podètz pas picar un tèxte en chinés o en arab dambe vòste tindarèl, doncas aquò vos pòt ajudar quan volètz crompar un produit dens un magasin, mes tanben en tot saber çò qu’anatz minjar. Per çò de la lista deus ingredients, precisament, pas cap d’errror de sintaxi o de gramatica, l’escaduda es segura.

Mes la darrèra mesa au jorn es blufanta. Sufís pas que de demorar sens de’s mudar una seconda e lo tèxte revirat vos apareish dirèctament suu telon. Com per magia. Podètz véser ací-junt las capturas de telon deu tèxte danés e la soa revirada en catalan. Los catalanofòns poderàn jutjar de la qualitat de la revirada, que’m sembla dejà de bon comprénguer, quitament s’es pas exactament çò qu’auré dit un catalan end’exprimir aquò.

E precisament, èi botat la revirada catalana pr’amor que revirada occitana … n’i a pas. Los còrses an lor lenga sus Google Revirada, mes pas los Occitans. Solide que, end’aquò, caleré se botar d’acòrd sus una varianta que seré la "referéncia" ende la lenga nòsta.

Quitament se la jòga es de las grèvas, sabi pas perqué, mes cresi qu’es pas ganhat ...

↧

Firefox: traduccion abandonada

August 6, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Transmission de l'istòria lingüistica familiala

≪ Previous: Google Revirada

En julhet de 2017 vos prepausèri de participar a la traduccion del navigador Internet liure Firefox. A aquel moment lo logicial èra traduch a 75%, i aviá de bravas basas e un vocabulari establit. Pensavi qu’unes volrián me rejónher per téner d’aver un navigador en lenga nòstra. Uèi pensi que la màger part de la populacion n’utiliza un cada jorn, doncas perque pas en occitan?

Creèri una lista de difusion e un repaus per i marcar mas observacions e mos conselhs. Aquel repaus format de paginas de tèxtes e qualques imatges èra previst se per cas voliái quitar de traduire Firefox, per donar d’informacions al monde.

Aqueste moment es arribat e vos anóncii aquí que quiti de traduire Firefox en occitan. Es pas l’enveja que me manca mas lo temps e la preséncia d’autres. Es un bèl projècte mas tròp grand per una sola persona. Ai de dire qu’unes vengèron traduire de tròces, mas d’un biais fòrça esporadic.

Se qualqu’un vòl reprendre lo projècte, li donarai las claus, pel moment vos dòni los ligams publics d’aquesta òbra.

Ligams

— Ligam del site de traduccion
— Cors per aprene a utilizar lo site
— Repaus de mas paginas de conselhs
— Ligam per telecargar Firefox en occitan

↧

Transmission de l'istòria lingüistica familiala

August 7, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Dins las pesadas d'En Robèrt-Loís Stevenson per Sèrgi Viaule

≪ Previous: Firefox: traduccion abandonada

Fa qualques ans que sio de juraia per l'oral dal bac. L'ocasion d'escambiar amb totes aquels joves que fan la causia de l'occitan, e l'ocasion de pensar sus tal o tal tèma. Ce que devèm profitar vist que la reforma dal licèu prevei de suprimir l'espròva orala dal bac per l'occitan... En que la notacion, mendra en percentatge, passarà en contraròtle de contunh.

Aquela anecdòta mi ven doncas d'un d'aquels rescòntres. Es l'istòria de Vincenç dich Pascal, un reirepaigrand de Niça qu'es naissut en lo 1922. Estasia en bas dal quartier de Las Planas (nom demorat ansin en niçard que ven de l'occitan mean) e anava a l'escòla dicha aüra de la Jòia. Tot se passèt ben fins a l'eatge d'8 ans. A partir d'aquí, un cambiament gròs. Loqual ? Devenguèt interdich de parlar occitan entre los escolans e en classa. Quora èran chapats a parlar en lor lenga de familha, vlan. Un còup de règla que picava los dets o lo drech de la man! E escobar la classa e netear.

Cuntèt aquò a la sieu reira felena. Mas ce qu'estonèt lo mai l'enfant qu'èra, e qu'o diguèt justament es aquò. Dal temps que los escolans èran interdiches d'occitan, tenètz vos ben: lor institutor li arribava pron sovent que parle en occitan amb los autres institutors, dins l'escòla, e davans els o non. Quina esquizofrenia. Èra injust per l'enfant qu'èra. E trobava aquò totjorn injust.

Un rapòrt de dominacion lingüistica esbaug. Los institutors èran obligats de far aplicar l'interdiccion lingüistica mas èra ren aplicaia per los adultes. Los parents disian ren que los institutors èran l'eleit (d'aquel temps...).

Mai tardi, en complement de ce que diguèt lo reiregrand, sa filha tanben parlèt de l'istòria lingüistica familiala. La transmission de la lenga rota entre aquel enfant e sos parents èra dura. Mas lo reiregrand a jamai empachat sa filha, la maigrand de la liceana, de parlar l'occitan. La maigrand parla totjorn. S'es mariaia un mentonasc e rèsta a Mentan. Lo paigrand parla mentonasc e la maigrand niçard. Se capisson totes dos e arriba que parlèsson occitan ensèm!

E lo reiregrand, avans de defuntar, a mai sigue estach fatigat los ans avans la sieu mòrt, siguèt fier de veire sa reirefelena inscricha e corses d'occitan al licèu!

La memòria es importanta. Se cal enavisar. Subretot que fa de grana de bastian contrari!

↧

Dins las pesadas d'En Robèrt-Loís Stevenson per Sèrgi Viaule

August 8, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Perqué vòli pas pus viatjar

≪ Previous: Transmission de l'istòria lingüistica familiala

Abans de parlar del libre del Sèrgi Viaule, se cal pausar tornarmai la question de la necessitat de publicar en occitan o de revirar en occitan la literatura mondiala. Foguèssem en Catalonha, la question se pausariá pas vist que lo catalan es vertadièrament una lenga socializada dins totas las jaças de la populacion. Per contra, en Occitània, lo lectorat en lenga nòstra es estequit. Sèm d’una nacion de lengacopats e la promocion de la lenga, sa novèla socializacion se faràn pas sens accion politica e conquista d’una mica de poder.

Aquò dich, evidentament que cal revirar en occitan. I a mai d’un biais de o far. Los valents qu’aprenon la lenga a l’escòla, a l’universitat, dins los estagis e dins los corses pel mond bèl, lor cal far la tasca aisida. Una solucion es la publicacion en version bilingüa siá dins la lenga originala amb la revirada en occitan, siá en francés e en occitan. Sèrgi Viaule es opausat al bilingüisme occitan-francés sens dobte perque pensa qu’es un encoratjament a la pigresa. Lo legeire farà pas l’esfòrç de legir en occitan e legirà directament en francés o ben cromparà lo libre en traduccion francesa. Reconeissi qu’a pas completament tòrt. Personalament soi pas contra lo bilingüisme per la literatura occitana. A permés a la femna que mestreja pas l’occitan de legir Joan Bodon.

Per tornar al viatge del Sèrgi Viaule entítolat: Dins las pesadas d’En Robèrt-Loís Stevenson del Puèi de Velai fins a Alès, me sembla que puslèu de s’acontentar de far publicar son tèxt en occitan, punt, lo Sèrgi auriá pogut ajustar qualques nòtas en occitan o en francés per de mots jutjats dificils. Ne dirai pas mai sus aquel sicut per parlar de çò mai important, valent a dire lo libre.

Lo legiguèri mai que mai per doas rasons. Primièrament, lo percors de Stevenson de 1878 que Sèrgi Viaule tornèt far l’estiu de 2018, passa per lo país de mon paire, lo Velai, e d’endrechs coma lo Puèi, lo Monestièr, lo Bochet Sant Nicolau e Pradèlas me son familiars dempuèi qu’èri drollet. Segondament, coma Sèrgi soi caminaire. Vertat es que caminam pas del meteis biais. El randoleja sol en autonomia e bivaca los tres quarts del temps mentre que io fau partida d’un club. Organizi de caminadas e quand duràn mai d’un jorn, passam la nuèit dins una abitarèla. Empacha pas una cèrta complicitat entre totes dos perque sabèm çò que marchar implica coma preparacion e condicion fisica que sèm pas mai d’aucelons tombats del niu. De mai, lo Sèrgi faguèt pas exactament coma Stevenson e foguèt pas acompanhat d’una sauma. Pasmens es una bona idèa d’aver fach de longa de vai-e-vèns entre lo recit de Stevenson e son experiéncia viscuda sul terren.

A plan rason nòstre òme de soslinhar que se Stevenson considèra lo mond dels endrechs traversats coma endarrièrats es pr’amor los compren pas. D’aquel temps, parlavan totes occitan e plan pauc lo francés. Totben que foguèsse escocés, Stevenson sembla impermeable a la question lingüistica.

Pasmens, Viaule a rason de li tirar lo capèl per aver inventat la caminada modèrna.

Dins las darrièras paginas de son raconte, explica que cal pas caminar per caminar, per far un espet. Se cal arrestar sovent e explorar mai prigondament son environa, la fauna, la flòra, l’arquitectura. Per çò qu’es de charrar amb las gents, la caminada es una escasença de rescontres inesperats, i a pas res a reprochar a nòstre barrutlaire sus aquel sicut.

Bon, fin finala, coma son davancièr, finiguèt par arribar a Alès, son objectiu, malgrat sos problèmas de pé, la plaga dels caminaires. Son viatge iniciatic en Occitània prigonda se fa dins una lenga de tria, la lenga de qualqu’un que l’a popada al breç e la sap ciselar per manténer l’atencion del legeire e lo pivelar. Son raconte coma lo de Stevenson manca pas de soscadissas de mena filosòfica e pas solament sus la caminada. Se tracha pas dins aquela aventura de torisme de massa destructor de l’environament. Çò que faguèron Stevenson e Viaule es mai qu’un viatge es una ascèsi e se merita. Òsca a totes dos.

Per acabar, una pichona critica. Sabi pas se lo tèxt foguèt legit e corregit mas es domatge que i aja encara un fum de decas que maganhan la lectura.

Pasmens, vos cal legir sul pic aquel libre remirable e caminar qu’es bon per la santat fisica e mentala e descobrir nòstre país que cresèm conéisser.

VIAULE, Sèrgi. Dins las pesadas d’En Robèrt-Loís Stevenson. Editions des Régionalismes, 2019. 172 paginas. 17,50 èuros.

↧

Perqué vòli pas pus viatjar

August 10, 2019, 8:30 am

≫ Next: Quin occitan (o galò, o breton, ...) volèm? Lengas de societat o lengas de sècta?

≪ Previous: Dins las pesadas d'En Robèrt-Loís Stevenson per Sèrgi Viaule

Ai, auriái volgut parlar totas las lengas de la Tèrra, e rescontrar cada pòble! Mas la planeta, tan pichona dins nòstre Univèrs que nos podèm pas representar, es ça que la tròp granda per ieu! Aguèsse percorregut totas las mars e totes los païses, que saupriái de l'espaci en movement que nos envòuta? Coneisseriái d'a fons una posca dins un desèrt sens limits! Sèm pas de dieus, e nòstre ostal es pichonet, sempre a mand de s'escrancar.

Illas luenchencas submergidas de toristas abans que l'Ocean vos nègue, vos daissarai estar; inuits que m'agradèt de descobrir la lenga complèxa, vos teni pro al còr per vos venir pas destorbar dins lo Grand Nòrd que lo menaça ara la calorassa; tribus d'Amazonia, perqué assajariái de vos corrompre amb ma civlizacion en desbranda mentre que durant de sègles avètz pogut viure amb la Natura?

En Euròpa, farai partida ieu dels que venon per milions embrutir las platjas, polluir la mar que cresiam nòstra, rompre lo silenci de las selvas que subsistisson, envasir las montanhas que lor fa pas mestièr nòstra preséncia insistenta?

Prendrai l'avion e lo paquebòt que vuèjan dins nòstre aire de milions de tonas de gases? Se ditz que lors carburants son pas taxats, e qual me pòt dire perqué?

Alara, m'acontenti de las fòtos e vidèos de païsatges, legissi qualques libres, apreni pel plaser qualques lengas en cas que ne tròbe qualque parlaire sus lo camin mai tranquil de ma vida, e me desplaçarai sonque per necessitat, se qualqu'un requerís qu'i siái.

E pensi de protegir los tròces de tèrra ont vivi. Tè, coma la subrebèla Camarga, bensai lèu aprigondida, se contunham de viatjar sens pensar a las consequéncias de nòstres actes...

↧

Quin occitan (o galò, o breton, ...) volèm? Lengas de societat o lengas de sècta?

August 10, 2019, 6:00 pm

≫ Next: L’enjòc de las municipalas de 2020 per la lenga occitana

≪ Previous: Perqué vòli pas pus viatjar

Torni prene lo títol au Gerard Joan Barceló per parlar d’un problèma important dins nòstes mitans: l’embarrament ideologic.Barceló escriu: “en Occitània, la lenga nòstra es mai sovent una lenga de clubs, limitada a qualques corses, a de cercles e cafès occitanistas e de curioses”.

Sei ben d’acordi amb lo Gerard. Mas voldriai anar mai luenh: en Occitània e Bretanha las lengas nòstras son mai sovent de lengas de clubs o des sèctas esquerristas.

Lo mot es dit: “esquerrista”, es a dire la malaudiá infantila de l’esquerra. Per çò que... quand legi lo Jornalet o d’autras publicacions occitanistas ai lo sentiment qu’Occitània es un grand camp d’estiu d’Alternative Libertaire. Pasmens, quand espïi una mapa electorala, i vesi gaireben.... l’antitèsi!

Jornalet es lo rebat del movement occitanista? Benlèu... non... òc... un pauc forçadament d’aprèp çò que sabi... mas es lo rebat de la societat occitana? Alavetz, cossí un movement de liberacion nacionala pot esser a còntra-corrent de sa populacion ?

En Bretanha ‘quò es tot parèir, rasseguratz-vos. E tot aquò vira coma un estranglader. Dins las annadas 70 chaliá èsser, en gròs, de l’esquerra CFDT per esser militant breton. O “marxista” coma l’UDB (d’aquel temp, tot s’explicava pel marxisme, sabetz ben, de la recèpta de l’aïoli a la deriva delhs continents). Or, ara, per èsser militant breton chal èsser e d’esquerra, e antifa, e feminista, e vegan, etc. Crèsetz que la populacion bretona es tot aquò? Non, de segur. Mas lo movement breton a creat un estranglader d’ont pòt pus se sauvar.

Un jorn, demandèri a un amic perque voliá pas s’engatjar dins lo movement breton. “Pechaire?” Que s’exclamèt “me veses dedins aqueste mitan? Es l’aliança de la ZAD e de Boboland. Mercés ben mas ieu sei normal”.

En vertat avèm seguit las derivas de l’esquerra dempuèi quauques annadas: esquerra liberala d’un costat (Strauss-Khann > Macron), l’esquerra societala d’un autre. L’esquerra liberala s’emmoca de las lengas nòstras per çò que rentran pas dins lo mite de la “Start-up nation” que parla globish, demora l’esquerra societala... E aquì, ‘quò es una vertadierà deriva sectària. Per ço que l’esquerra societala europèa es dins una deriva sectària mortifèra ! Suicidària ! E nos-autres, seguisson coma un tropèl d’oelhas. Gara! Sei pas de dreita per aquò. Mas pensi sovent dins la frasa de Cècè Buteau cantador de Canta U Populu Corsu e militant FLNC “avèm tròp politizat la lenga”[i]. Duscas a ne faire una lenga de sècta?

A una epoca m’ocupavi d’una emission politica en breton, francés e galò sus la radio RBG: le “parlement breton”. Arrestèri après doas o tres emissions: quand era lo torn del debat en breton trobavi pas de britofònes de dreita! Tot simplament! Los neo-locutors avián totes lo meime perfiu.

Alavetz, que volèm? L’occitan, lo galò e lo breton lengas de comunautats omogenèas, menas de messas en latin, o volèm que sián de lengas de societat? De tota la societat !?

[i] Documentari “Génération FLNC”

↧

L’enjòc de las municipalas de 2020 per la lenga occitana

August 11, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Letra aus scientifistas

≪ Previous: Quin occitan (o galò, o breton, ...) volèm? Lengas de societat o lengas de sècta?

Las municipalas de març 2020 se preparan dins la part francesa d’Occitània. Las listas son a espelir e los programas per gerir las comunas se discutisson per las 6 annadas que venon. En general, en defòra de las listas mai jacobinas(de dreita o d’esquèrra) que son contra l’occitan, es prevista una frasòta per indicar que la lenga del país serà valorizada. E pas mai. En l’abséncia de la participacion de militants occitanistas, non i aurà pas degun per prepausar d’accions concrètas per l’occitan.

Ça que la, la politica culturala de las municipalitats (teatre, dança, musica, bibliotèca...) pòt, sens revolucion institucionala ni finançament suplementari, inclure una programacion d’eveniments en occitan. La socializacion de la lenga pòt èsser promoguda sens còst suplementari dins lo plan de formacion professionala dels agents municipals. Seràn los futurs agents municipals volontaris per acompanhar la sensibilizacion a l’occitan dins las activitats periescolaras de las escòlas, dins las bibliotècas e dins totes los acuèlhs bilingües. E mai, los centres de formacions al occitan seràn assegurats d’una demanda fòrta.

De filièra bilingüas publica o Calandreta pòdon èsser prepausadas. Lo projècte educatiu de las municipalitats pòt inclure sens despensa suplementària una sensibilizacion generala a la cultura occitana dins los CLAE e centres de léser amb l’intervencion d’artistas occitans (contaires o cantaires). Las comunas poiràn tanben ajudar al desvolopament de las gardas d’enfant per un occitanofòn per los parents qu’o demandan.

Las comunas pòdon faire de convencion amb l’Ofici Public de la Lenga Occitana per enfortir lo desvolopament dels espleits per la normalizacion lingüistica tant necessari per tota Occitània.

Coma las lengas catalana e occitana permeton l’intercompreneson, las comunas poiràn prepausar d’escambis amb de comunas catalanas, subre la basa explicita d’aquela intercompreneson.

Una senhaletica bilingüa pòt èsser mesa en plaça dins las carrièras e los edificis publics tant coma d’anóncias sonòras bilingüas dins los mètros, tramvais, bus, estacions, garas...

Plan de causas pòdon èsser prepausadas per l’occitan dins cada comuna. Mas cal s’engatjar ara dins l’accion politica de las municipalas. Lo movement Bastir es una oportunitat que cal sosténer dins tota l’Occitània. Mas sens la participacion d’occitanistas a l’interior dels movements politics, non se pòt pas esperar grand causa dels futurs elegits.

Per exemple dins l’aglomeracion tolosana, participi a la lista ciutadana Archipel Citoyen. Nos caldriá èsser al mens 5 occitanistas per prepausar aquelas accions concrètas dins lo programa, sens oblidar lo retorn del conservatòri occitan (pervertit per una anciana elegida de dreita antioccitana e son successor jacobin d’esquèrra), al servici de la cultura occitana dins un grand servici interregional per sa fusion amb lo CIRDÒC-Institut occitan de cultura.

A Tolosa, la lista ecologista e participativa Archipel Citoyen foguèt rejunta per una part del PS tolosan qu’an seguit lo socialista Romain Cujives e mai recentament per los militants de France Insoumise qu’an seguit las propòstas de Claire Dujardin. Archipel Citoyen es ara una lista que deuriá davançar la lista del PS oficial de Nadia Pellefigue. Deuriá èsser en competicion amb lo cònsol actual Jean-Luc Moudenc dels Republicains. Atal Es possible qu’Archipel Citoyen gerisca Tolosa e sa metropòli.

Se demoratz a Tolosa, participatz coma occitanistas, siá la campanha de Jean-Luc Moudenc, siá a la campanha d’Archipel Citoyen. Archipel Citoyen es una lista participativa ont 100 candidats seràn causits per un tèrç per tiratge al sòrt e lo demai en foncion de lor capacitat de mobilizar la populacion dins un sosten electronic subre lo site d’Archipel Citoyen (tal coma un “Like”). Deuràn causir lo o la cap de lista e los 69 membres de la lista demest los melhors demest eles.

Los membres del PS o de France Insoumise mòstran lor capacitat de mobilizacion. Als occitanistas d’o mostrar tanben.

fffff		fffff
	Cossí participar a Archipel Citoyen per los estatjants de Tolosa Metropòli Podètz sosténer ma candidatura occitanista e es gratuit: — s’inscriure coma votant subre https://liste.larchipelcitoyen.org/je-participe/je-minscris-comme-votant-e/, — emplir lo formulari (notar lo mot de passa). Una verificacion de vòstre inscripcion subra la lista electorala de Tolosa es faita abans de validar lo vòstre vòte mentre qu’un scan d’un justificatiu de domicili e d’identitat son necessaris se demoratz dins Tolosa Metropòli en defòra Tolosa. Puèi tornar a la lista dels candidats e clicar subre “Soutenir cette personne” en intrant lo vòstre corric e mot de passa. Puèi, clicar a l’adreça: https://liste.larchipelcitoyen.org/les-candidat-e-s/les-candidat-e-s-volontaires/ — Faire desfilar la liste dels candidats e clicar subre “Soutenir cette personne”. — Intrar lo vòstre corric e mot de passa e clicar subre “Se connecter”. — La lista dels candidats torna aparéisser . Clicar subre lo boton “Soutenir cette personne”. Lo boton se coloriarà en ròsa e indicarà “Je soutiens cette personne”. Podètz atal sosténer los candidats que vos agradan. Vos recomandi los ecologistas d’EELV e lor cap de lista Antoine Maurice e Hélène Cabannes que son obèrts a una politica occitana ambiciosa.

↧

Letra aus scientifistas

August 12, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Lo lop dal Prat Roard (escrich tanben Paroard, Praroèst)

≪ Previous: L’enjòc de las municipalas de 2020 per la lenga occitana

Cercatz pas dens lo diccionari, lo mot “scientifista” existís pas, soi jo que l’èi engibanat. Se calèva balhar una definicion, diserí que s’agís deu monde qu’an pas que la sciéncia coma sola referéncia au moment de soscar sus un deus grans debats que segotissen l’umanitat en aquesta debuta de sègle.

Es lo cas de la màger part deus mens amics e deu monde que coneishi. Cau díser tra la debuta qu’es un biaish meslèu bon d’abordar un subjècte. Se cau referir a çò qu’existís e a çò qu’estoc observat meslèu que non pas a suputacions mès o mens escuranhosas. Sèm plan d’acòrd aquò dessús.

Totun, perpausarí duas retengudas:

1. Purmèr, cau tostemps calcular dambe los progresses de la sciéncia, es a díser que la sciéncia evoluís, tot çò qu’es vertat uei ac serà benlèu pas deman. Segon las epòcas, las certituds son pas las medishas. L’exemple que m’a aperat mès l’atencion es lo deu lum d’estanc arrèr sus las veituras (CHMSL en lengatge tecnic).

La distància d’estanc d’un veïcule es importanta, pòt sauvar vidas umanas. Se calcula atau:

DR + [-v²0/2.a₀]

DR estant la distància de reaccion, sia la distància hèita per veïcule lo temps que lo miaire reagís. Depens deu temps de reaccion. Pendent un bon moment, non solament aqueste temps de reaccion èra jutjat incompressible, mes un tresau lum “stòp” èra interdit ende justament pas geinar lo miaire e atau amendrir son temps de reaccion. En 1996, aqueste dispositiu es totun passat dirèctament de l’estadi de “interdit” a “obligatòri” (!).

Çò qu’èra dangerós fin finala es devengut indispensable. E atau vidas estón sauvadas.

2. Se la sciéncia a tostemps rason, es manipulada per umans qui, eths son pas totjorn infalhibles. Sia que’s poden enganar, sia que son engatajats dens interesses particulars un drin luenh de l’interés generau.

Se podón trobar i a pas guaire rapòrts de scientifics qu’asseguravan que lo tabagisme passiu èra pas dangerós o que las plujas acidas èran un fenomèn naturau. Parli pas deus que dobtan de l’origina umana deu recauhament climatic, que lo debat es pas encara barrat.

Cau pas sosestimar lo poder de las multinacionalas e de lors servicis de “relacions publicas” com ac disen.

D’una aute costat, la comunautat scientifica es a còps dividida sus uns subjèctes. Totis se brembran lo debat a l’entorn deu Sudari de Turin on scientifics deu Shroud of Turin Research Project avèvan conclusit a l’autenticitat e a un fenomèn inexplicat, quan la datacion au Carbòni 14 avèva provat un drin mès tard lo contrari. Ara, lo debat que pensavam definitivament barrat es tornat lançat per d’autas supausicions.

Per çò qu’es deu recauhament climatic, trobam Prèmis Nobel dens lo camp deus sceptics com dens lo camp de la teoria de la responsabilitat umana, quitament se lo nombre penja clarament a favor deu dusau.

Après aquestas duas retengudas, ajustarèi un petit arcast aus mens amics scientifistas, es que plan sovent lor certitud les balha lo sentit que’s poden trufar deus que pensan pas com eths, en tot les assimilar lèu lèu aus teoricians de la Tèrra Planèra o d’autas fantasistas, çò qu’es tot levat un biaish scientific de rasonar.

↧

Lo lop dal Prat Roard (escrich tanben Paroard, Praroèst)

August 14, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Quin occitan volèm? Lenga d'un projècte politic

≪ Previous: Letra aus scientifistas

Vos presento aquela istòria dal valon de Maurin, sus la comuna de Sant Pau d’Ubaia, en l’auta Ubaia. Es inspirat d’un cònte de Dòna Berta Texier en 1958 de la ruaa (e non ruaia, excepcien) de Combremond mencionat dins lo trabalh de collectatgi, reproduch quasi en francés tot... per Joisten consultable aicí.
L'istòria se debana sus un site desapareissut: Praroèst. Se ditz qu'èra un forèst qu'es agut sebelit per una lavancha al sègle XVII, e qu'a donat après lo nom de l'endrech puèi mai lo laus de Paroard, de còups francizat "a l'aurelha (o a la n'impòrta)" en "Paroir", encuèi el tanben sebelit....

Lo lop dal Prat Roard

Pron de temps fa, una frema sonaia La Pardina, estaiá al forèst dal Prat Roard. Es a la fin de l’ivèarn. Es agüá anaia a la messa a la glèisa Sant Antòni dal Desèrt de Maurin. D’aquel temps, lo lop e lo rainard naseant l’afaire, rentron dins la cròta per la lucana. Los dos se manjan lo burre, lo fromatgi e mai chorlan (lapan) de lach.

Mas lo rainard se malfisava. De temps en quora, anava se mesurar al trauc dal passatgi per veire se poiá totjorn passar al tornar. Lo rainard, una lama, aviá fach lo repaston que chalia, chutus mutus, a poscut tornar surtir.

Lo lop, el lo cartòt, òu a fach de son sichap. S'es trobat solet e galup, a manjat mai e mai, de tròp. Las salciças! Ve, una salciça grussaia al passatgi, e benlèu una autra...

E puèi, non a poscut surtir. Es agut ben bèl...

S’es escondut al fons de la cròta. La Pardina se'n es tornaia puèi. E a-n un moment, es anaia quearre un morcèl de vianda salaia en la cròta, quora amb la chandela, a vist dos uèlhs dardalhant dins l’escur. A reconoissut lo lop. Zoba! N’a agut de barcèls de l’autre monde, a brèti, per chascuna de las salciças mancantas. Chal dire que li a ben banhat lo peal. Tal que de la rosta ne’n a mes de sang de pertot, per tearra e àtot sus las muralhas. Es agut esfierpat, estiblat.

Fin finala, a poscut escapar, machòc. Sandaleant talament las patas li fasián mal. Retròba lo rainard e se mete a la repara per li contar l’istòria. Fasiá afre de veire.

Lo veient febrós, lo rainard al contrari apaisat, li a conselhat de s’abeurar al laus per se trechir (gòder, curar). L’acompanha. Lo lop s’agromolia sus la riba, es pauc ribo. Alora lo rainard lo reten per la coa. Mas lèu li ditz en repetant: Lop, lapa, la coa m’escapa!

Lo lop cresiá que lo rainard fasiá sas oras per se donar de fòrça. Pron lèu, dal pes que lo lop ague manjat tant, lo rainard a perdut sas fòrças, e adieu! Lo lop a caboçat dins lo laus e s'es neat.

Ota, òta, l’istòria es auvia, e l’ora t’es passaia.
(Morala: L'òme deven un lop quora degalha las ressorças. La lei de la natura es implacabla. Quita a faire desaparéisser mai un forèst e mai un laus, la pròva !)

— Fach interessant, coma l’atesta l’òbra telecharjabla aicí (partia de la fin, Haute Ubaye).

— E mai l’evòca tanben p. 6 “dins la valaia de Barcelona, las finalas -al e -el an “tendéncia a se transformar” en -au, -eu...” (image de chambiament en degradat progressiu)

… aquel endrech de l’auta Ubaia conserva l’-l finala e mai l’-l- intèrna. En aquò es ben un espaci continuator de las valaias vivaroalpenchas dal país mentonasc dinc a Tiniá e al Cairàs, que gardan l’-l finala totjorn aüra.

— Citam a la lèsta: babarèl, peiròl, chal (davans consonanta tanben), beal, chapèl, anhèl... coma balç (per bauç).

En ligam amb aquò, al nivèl verbal trobam parier de formas mantengüas: sèm e non siam (semblable al país mentonasc).

Lo preterit a totalament desapareissut: lo testimòni d'Arnaud per Maurin fin sègle XIX o disia ja, que se sovenia manca pas de las formas ancianas.

De saber que per l'imperfach, la règla es aquela: en finala o a la pausa, l'i a dierèsi "fasia" [fa'zia] mas en dintre de la frasa, sinerèsi "fasiá" [fa'zje] . Dal temps dals darriers locutors natius, èra ja une subrevivéncia, la tendéncia lorda es a la sinerèsi, amai per los participes passats (vengüá e non vengüa), mercés d'aquela precision a Felip Martel.

↧

Quin occitan volèm? Lenga d'un projècte politic

August 15, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Als chècs ciutadans!

≪ Previous: Lo lop dal Prat Roard (escrich tanben Paroard, Praroèst)

Lo besonh d'una basa sociala

Regràcii Fabien Lécuyer de me far l'onor de me citar dins son article de fa qualques jorns, e me permeti de lo citar a mon torn per esperlongar sa reflexion.

Fabien Lécuyer a d'a fons rason de dire que la defensa d'una lenga aperten pas a nat camp politic particular. E non solament es d'a fons possible d'aparar o de promòure la lenga nòstra de divèrses ponches ideologics estant, mas l'istòria del reviscolament cultural occitan compren d'òmes tant ideologicament desparièrs coma Frederic Mistral, Fèlix Gras, Loís Alibèrt, Robèrt Lafont o Joan-Pau Verdier. Se me pareis necite de definir çò que vòlon dire "esquèrra" e "drecha", concèptes eiretats de la Revolucion Francesa mas dels contenguts precises cambiadisses, en nom de qué la defensa de l'occitan seriá l'exclusivitat d'un partit, d'un movement o d'una sensibilitat politica? En mai d'aquò, a l'occitan, ara lenga mai de clubs que de societat, li fa mestièr, per subreviure e resistir, d'atraire las bonas volontats, e degun non comprendriá pas que fòrabandiguèssem los que pensan pas exactament coma nosautres. Quand cridi a la solidaritat de totas e totes per Jornalet coma president de l'associacion Los Amics de Jornalet, me preocupa pas la color politica de qui vòl ajudar.

Mas fòrça mai me preocupa, delà çò de la color politica, l'escassa preséncia occitanista de las femnas (dins Jornalet, per exemple, paucas escrivon d'articles e mai paucas los comentan) e del jovent (que fan los calandrons e autres escolan d'occitan?). Al fons, Lécuyer pausa la pertinenta question de la basa sociala de l'occitanisme, sens la quala nòstra lenga occitana poirà pas subreviure, per tant abandosament documentada que siá.

Un projècte politic

Òr, sens parlar d'Aran ni de las Valadas, la societat occitana es ara prigondament francizada: cossí atraire al movement occitan una populacion que, sovent, coneis pas grand causa de son istòria ni de sa lenga territoriala, e que, quasi totjorn, se sent exclusivament francesa?

Ieu cresi que nos cal un projècte politic. Remarquem que l'occitan n'es en se: se pensam que l'occitan es una lenga e sonque una lenga malgrat sa diversitat intèrna, es que nos ramentam encara l'unitat de civilizacion que la pòrta la lenga nòstra dempuèi l'epòca dels trobadors. Poguèssem gastar d'oras de nòstra vida (coma o faguèri fa qualques ans) amb de provençals o de gascons antioccitanistas, seriam obligats d'admetre que, simplement, defendon pas lo meteis projècte que nosautres. En consequéncia, franc d'una conversion miraclosa, i a pas gaire de possibilitat que los convencam un jorn, malgrat la fòrça de nòstres arguments (socio)lingüistics.

L'independentisme catalan es pas tan transversal coma se crei

Agachem tanben, coma nos agrada d'o far sovent, cap al Principat de Catalonha. Se l'independentisme s'i es desvolopat al ponch d'èsser a las pòrtas de l'independéncia, aquò s'explica per un projècte de republica opausat a la monarquia espanhòla restablida pel franquisme. Un movement transversal, çò me diretz? E ben ieu tròbi qu'a sa coeréncia ideologica: cèrtas, la CUP soleta se declara dobèrtament anticapitalista, mas unisson l'independentisme de tèmas que me pareisson mai d'esquèrra que de drecha: aculhença dels migrants e refugiats, melhorament de la democracia, cèrca de justícia sociala e environamentala, oposicion al masclisme e doncas a l'omofobia e a la transfobia. Segon lo quotidian catalan Vilaweb, lo partit considerat coma lo mai drechista de l'independentisme, lo Partit Democrata Europèu Catalan es concretament a l'esquèrra de l'unionista Partit dels Socialistas Catalans. Aquesta analisi implica pas que i aja pas d'independentistas catalans vertadièrament de drecha, mas lo fach es que la dinamica independentista catalana es d'esquèrra.

Quinas responsas als problèmas actuals?

Cèrtas, en Occitània administrativament francesa, los defauts de la monarquia espanhòla e la subrevivéncia del franquisme son pas d'arguments que pòscan recampar la populacion. Pasmens, ensagi dempuèi qualque temps de demostrar que l'occitanisme deu portar un projècte coerent e atractiu, e qu'aquò serà possible se prepausam de solucions. Ara, a l'urgéncia environamentala, al respècte de la diversitat, a las injustícias economicas, socialas e territorialas, a la manca de democracia, las responsas me semblan pas de poder sortir de la drecha, que demòra estacada a una societat capitalista que capita pas. E mai las crisis migratòrias trobaràn pas nada solucion en bastissent de murs e de fortalesas que finiràn que s'escrancaràn, mas en resolvent los problèmas de la manca de solidaritat internacionala, de las esplechas economicas, de gestion de las ressorsas e d'environament que provòcan de conflictes e de desplaçaments de populacions.

E al mond que crenhon los excèsses del nacionalisme e de las estructuras estalas, lor disi que cresi encara uèi que lo confederalisme democratic coma se practica en Rojava me pareis un modèl interessant.

Cossí que siá e quinas que sián vòstras causidas personalas, me sembla que l'occitanisme a pas nada possibilitat d'avenidor se nos acontentam de nos adaptar a las realitats d'una societat tròp francesa: l'occitan i tendriá una plaça limitada, puèi qu'aquelas adaptacions nos menarián a de practicas minimalistas d'aparament de la lenga nòstra. Se volèm amodar lo país, nos devèm organizar per li prepausar un projècte que li done la vòlha de se bolegar amb nosautres.

L'occitan que vòli per deman es la lenga d'un projècte politic.

↧

Als chècs ciutadans!

August 16, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Los pescajons (II)

≪ Previous: Quin occitan volèm? Lenga d'un projècte politic

Fa dos ans e mièg aviái escrit una cronica amb lo títol “Pro d’aquesta injustícia!“. I parlavi de las dificultats financièras de Jornalet, dificultats que, al delà de la comptabilitat deficitària del jornal, afectavan la vida personala del sieu cap-redactor, nòstre amic Ferriòl Macip. Las finanças de Jornalet li permetián pas de sortir un salari decent a la nautor del trabalh esgotador qu’el mena sèt jorn sus sèt e tot l’an.

L’associacion LOS AMICS DE JORNALET que ne soi clavaire, a menat unas campanhas de finançament solidaris, ditas micromecenatges, per ajudar Jornalet, coma institucion mediatica occitana, e per ajudar a provesir un petit salari per la redaccion e la revision linguistica.
Fa qualques setmanas Ferriòl nos expliquèt que encara un còp, las finanças son extremament bassas. Malgrat la discrecion de l’òme engatjat per Occitània qu’el es, avèm comprés qu’atraversa de dificultats de moneda seriosas: trabalha 6 a 7 oras per jorn per Jornalet e ne recep qu’un salari de misèria que li permet pas de viure. A pro pena s’arriba a pagar l’abonament del sit internet e las asseguranças.

Fa qualques meses avèm fargat un dorsièr de demanda d’ajuda financièra a l’ÒPLO. Avèm esperat de meses una responsa. Tristament, e gausi dire lamentablament la responsa foguèt que refusèron de nos ajudar sens nos en donar la rason. Aqueste refús l’avèm viscut fòrt dolorosament d’autantmai que lo vice-president de l’ÒPLO aviá promés verbalement a Ferriòl Macip una subvencion de 40 000 èuros per Jornalet. Cal dire qu’aquela promessa la faguèt l’elegit abans l’eleccion. Las promessas engatjan pas que los qu’i vòlon creire, coma se ditz. Coma pagaire d’impòstes —doncas competent per donar mon vejaire sul foncionament de las institucions publicas— disi que l’ÒPLO, en refusar d’ajudar Jornalet e doncas d’ajudar la premsa occitana non jòga pas son ròtle de servici public occitan. Aqueste ofici fa tant de ben a l’occitan que de mercurocròme sus una camba de fusta.

Qué far alara? Barrar Jornalet? Seriá logic: Ferriòl se consacrariá a un trabalh que li permetriá de menar una vida decenta. Mas el es un militant fins a la mesolha del sieus òsses, fins a las tripas. Encara i vòl creire e contunhar de s’engatjar al detriment de son confòrt personal. S’amerita que l’ajudem e que l’ajudem amb fòrça. La Generalitat de Catalonha finança un bon pauc Jornalet. D’estructuras pagan per de publicitats. Mas aquò es pas pro. Se volem contunhar de legir lo nòstre jornal en linha e en l’abséncia de tot sosten public francés, nos cal exprimir la nòstra solidaritat, tant per la causa coma per la dignitat de la persona. Occitània es un país generós. Sabèm que podem pas comptar qu’amb la nòstra volontat, la nòstra moneda, e la nòstra generositat ciutadana occitana. Lo 24 de junh avèm lançat una campanha de micromecenatge “3 meses per 3000 èuros”. De moment avèm acampat 1100 èuros amb un trentenat de donators. La generositat fonciona. Mas cal contunhar: sèm encara luènh de l’objectiu necessari. Nos demòra a acampar encara 1900 èuros en 5 setmanas.

Es possible. Tot nos es possible: ALS CHÈCS CIUTADANS ♫♫!

Associacion LOS AMICS DE JORNALET
6 carrièra Victor Hugo
11500 QUILHAN

↧

Los pescajons (II)

August 17, 2019, 6:00 pm

≫ Next: Ipocrisia franchimanda!

≪ Previous: Als chècs ciutadans!

Lo Sent Soví es un manuscrit que se’n sèrvan dos exemplars, dins las bibliotècas universitàrias de Valéncia e de Barcelona, respectivament. La recèpta precedenta (crespes) aperten al de Barcelona. La del manuscrit de Valéncia s’es perduda, mas dins l’indèx son mençonats de crespells que devián èsser la meteissa causa. Apareisson tanben dins un nadalet del sègle XV, sonat Qui vol visitar la Verge partera, ab mi deu anar; ne copiarem una partida:

Portam-vos coquetas — amb primets crespèls
a dinnar poletas — e puèi estornèls
manjaretz vos d’els — cuèits dins las brasetas
coma volretz sopar.

Del meteis sègle son tanben qualques vèrses del gironin Francesc de la Via:

Jòia d’un rei e flor d’auta semença,
de fe ai granda que ambdui fassam crespèls,
mas tant m’avetz escorruts mos olièrs
que d’òli pur vos pòdi pas pus far valença[1].

Dins los Païses Catalans la costuma de far de pescajons a desaparegut a l’ora d’ara, levat de qualques luòc de Palhars Sobeiran, Segarra, Priorat, los Pòrts e lo Bas Maestrat, ont encara ne fan. A Morella s’aprèstan a l’estil medieval, fregits amb fòrça òli, e li balhan una forma alongada, del temps que los del Bas Maestrat son puslèu de coquetas fregidas semblablas a las aurelhetas; aquelas coquetas tanben s’apèlan “uòus bufats”, segon los luòcs. En Montsià, los uòus bufats pòdon èsser de crespèls, d’aurelhetas o de bonhetas de vent.

Lai ont s’elabòran tradicionalament e son fòrça abituals es en Occitània. I son apelats crespèls o pescajons (o pascajons), nom, aqueste darrièr, que deriva segurament de Pascas, encara que Coromines, dins El parlar de la Vall d’Aran, ditz que poiriá tanben derivar dirèctament del latin pescatium (peis), de manièra semblabla a la truita d’ous[2] (en occitan moleta), que sautan dins la padena e, per comparason, an pres lo nom de las trochas, que bombisson dins l’aiga. Cossí que siá, lo fach es que son fòrça apreciats, una lecariá que sòl agradar a totes, e per corroborar aquela afirmacion res melhor qu’un provèrbi bearnés: “n’ei pas estar lecapadèra que d’aimar las crespèras”.

Lo felibre carcinòl J. Castelà lor consacrèt de vèrses:

A! que son bons
Los pascajons!
Surtot quand son plan rosses,
Ni saladis ni doces.

E lo poèta d’Agen Jansemin los mençona dins la poesia Mos sovenirs (1830):

Lo dijaus gras, darrèr la pòrta,
A l’ora ont fan sautar lo pescajon,
D’un pair bossut, d’una mair tòrta,
Nasquèt un dròlle, aquel dròlle... aquò’s’ jo.

Mai ancians son los vèrses del tolosan Pèire Godolin que còpii seguidament, compreses dins la rejoncha Le ramelet mondin de tres floretas (1638):

Bacus qu’ètz arribat en vila,
Bèla gauta de pescajon,
Les dròlles corren a la fila
Per tastar vòstre cambajon.

Tanben se’n parla dins una cançon peiregòrda de la desnogalhada:

A la santat de nòstra ostessa,
que sierv de bon vin blanc novèu,
mai que nos a fach la promessa
de nos regalar de crespèus.

La Glauda es una cançon populara d’Auvèrnhe:

La Glauda fricassava un piu,
tombèt la saussa,
se burlèt un det.
La Glauda fa de pescajons,
la pasta clara
la fota pel pairòu.

E los trobam tanben dins la sceneta Jos la banièira... (1933), de l’escrivan de Roergue August Benaset; i a un personatge que fa aital:

—E lo curat totjorn presicava. Sièt un pauc long, pensatz, la repaissada nos esperava. Atanben, quand sièrem ataulats li demorèrem jusca jorn falhit. Nos levàvem pas que per escampar d’aiga. Mangèrem de tot: (compta sus dètz). Mortairòl, bolit de vedèl, polas farcidas, garron de pòrc ambe de monjas, ris safranat, quartièrs d’aucas e de rits, piòts ambe d’olivas, capons a l’aste, una adòba de buoù e un gigòt de moton qu’avián fach portar de la Vila. Per dessèrt, sièt ben quicòm mai! Fetjat, pompon de pastís, pastís de prunas, gimbeletas, crocandas, pescajons, rajòlas, fogassas. Mès çò pus bon sièt una crèma. Jès! quina crèma! Titòta ne lequèt lo fons del plat...

Son de dessèrts tipics que las gents sòlon far dins per las grandas fèstas e autras jornadas importantas, coma Carnaval, Setmana Santa, Pascas e, sustot, la Candelosa; dins lo libre Gastronomie languedocienne Jacme Cambon escriviá:

Per aprestar un dessèrt que sortisca de l’ordinari, un dessèrt qu’aja una valor gastronomica, basta de far de pescajons. Lo mes de febrièr es lo mes dels pescajons, per çò qu’a la Candelosa la costuma vòl qu’òm los faga sautar e que òm ne place un sus l’armari per fin d’aver fòrça argent dins l’annada.

En Peiregòrd la costuma èra semblabla, coma ditz l’abat Jòrdi Rocal dins Le vieux Périgord (1926):

En Peiregòrd, la costuma foguèt generala de far virar de crespèls per la Candelosa, per Nòsta Dama Crespilièra, lo 2 de febrièr. A la Linda, a Senta Alvèra, la primièra èra getada sus l’armari; per aquel gèst, l’argent abondava dins los tiradors, pendent tot l’an.

[1] Vaicí l’original

[2] Lo mot catalan truita pòt voler dire moleta o trocha. NdT

↧