Jornalet

Uei, a Aiacciu, en respondent a la crida dau collectiu Parlemu Corsu e de fòrça associacions insularas, se manifestarà per l'obligatorietat dau còrse a totei lei nivèus de l'ensenhament, e pas solament a l'escòla primària.

Mesuram la distància que separa l'occitanisme dau corsisme: nosautres manifestam per sauvar çò que se pòu sauvar, e en particular còntra lei reformas estatalas, elei per demandar çò que poiriam pereu demandar se nos sentiguessiam pas tan febles: que la lenga pròpria fugue pertot a l'escòla.

Ne'n faudriá conclure que la lenga còrsa es, en comparason amb la nòstra, una lenga privilegiada?

Ges! Una entrevista d'un autor e professor agregat (lo solet, ara per ara), Marceddu Jureczek, nos ramenta la crudèla realitat. La transmission dau còrse es catastrofica: un 3% dei familhas, çò pareis, la fan passar entre lei generacions; la societat revendica la lenga, çò que nos poiriá far gaug, mai la jòia tomba mai quand se saup que se parla gaire, e bensai de mens en mens; pauc d'insulars legisson ò escrivon regularament lo còrse; un usatge emblematic de la lenga, limitada a quauquei frasas, ò a l'acabada ò a la debuta dei discors nacionalistas, escond mau la realitat de l'omnipreséncia dau francés dins lei convèrsas de chascun. I a pièger: l'escòla a acostumat la populacion a l'idèa que bastava que lo còrse i fuguèsse per que se sauvèsse. "Es pas grèu se parlam pas la lenga a l'ostau: l'escòla farà nòstra òbra a nòstra plaça!", çò se dirián lei còrses, en manifestant una dependència envèrs l'Estat paradoxala car contradictòria amb lo nacionalisme dominant dins l'illa!

Apondriáu an aquela constatacion decebenta una autra realitat: lo desir d'oficialitat de la lenga s'opausa a la volontat d'una estandardizacion pasmens necessària a un usatge institucionau, escolar, administratiu. Trobam dins la societat còrsa de debats similars an aquelei de la microsocietat occitanista: fòrça comprenon mau qu'una lenga codificada es pas incompatibla amb la diversitat dei parlars, qu'es primier una question de registre, e d'unei veson coma una menaça la mai granda frequéncia de la lenga dau nòrd coma se pòu creire en cò nòstre que l'occitan normat de basa lengadociana fa perilhar la diversitat dei divèrsei modalitats occitanas. E mai se mesfisan de la possibilitat d'una estandardizacion pluricentrica, fondada, d'un caire, sus lo còrse supranacciu o cismuntincu, dau nòrd de Corsega, e d'autre caire, sus lo suttanacciu ò pumuntincu dau sud de l'illa.

Non disi pas, de tot segur, que faugue renonciar a la preséncia generalizada de l'occitan a l'escòla ni a son usatge oficiau. Disi que se fasèm pas nòstra, a chasque momenet de nòstra vida, la lenga occitana, se la parlam pas, se la transmetèm pas, se nos organizam pas entre nosautres per ne'n melhorar la transmission, nòstrei revendicacions seràn vanas.

E au mai parlarem la lenga en tota circonstància, au mai aurem d'arguments per revendicar lo respècte envèrs la lenga nòstra.

De Santanyí (Migjorn[1]) es aquel provèrbi popular: “Ni fornada de flaons, ni hort de melicotons”[2], e fa referéncia a la pauca durada d’aquelas fruchas e a l’escassa rendabilitat economica dels pastissons, circonstància que poiriá aver provocat la siá desaparicion. S’agís, i a pas de dobte, d’una pèrda deplorabla, mas benlèu avèm encara temps de los poder recuperar, per çò qu’es segur que i aurà encara de fornièrs que los auràn coneguts, de gents atjadas que ne saupràn far.

En Empordan lor dison flaones e son farcits de crèma. Dins lo parçan vesin de Garrotxa ne fasián tanben, mas an desaparegut a l’ora d’ara, e en Andòrra sembla qu’an desaparegut tanben los flacons. A Barcelona èran pas tanpauc desconeguts, coma podèm legir en la relacion de viandas que serviguèron a Rafael d’Amat i Cortada lo 13 de mai de 1807 e qu’enumèra dins son Calaix de sastre[3]:

Per çò del dinnar, qu’es de compliment, o dels de simetria de plats e viandas, amb lo curiós ramelet al mièg, a començat a dos o tres oras manca un quart, tot substància e abondància, qu’en res d’aiçò es escàs lo sénher don Anton Amat i de Rocabertí, per çò mai prèst que sòbre de vianda que non que ne manque; en començant per la sopa e l’escudèla de macarrons, l’ola, la galina amb sos ingredients, los capons amb chuc, los capons rostits, lo camp de batalha: la vedèla, lo peis, lo bodin, la panada, lo flauson, la crèma e d’autres dessèrts, amb de vins generoses dins sos polits veires de cristal[4].

Lo trobam dins lo roman Lo comte pelegrí, reculhit per Marià Aguiló al sègle XIX:

De servents portavan de plats
amb de gals e capons rostits,
d’autras amb de còcas mauradas,
e amb de flausons e confits[5].

Lo pastissièr e poèta J. V. Foix, de son costat, los mençona dins sa poesia Si jo fos marxant a Prades, còsta a d’autras lecariás; ne portarem qualques vèrses:

Se foguèsse pancossièr dels fraires,
als entorns de Riells,
coiriái de fogassas caras
pro farcidas de mèls rars,
e pinhonats a crivèls.
Vendriái far dançamanetas,
e a emplir la pòst, de puntetas,
de flausons e de crespèls[6].

Totes los flausons son pas exactament parièrs. N’i a de divèrsas manièras. Ça que la, en defòra de qualque cas isolat, coma las flaones de l’Empordan (farcidas amb de crèma) l’ingredient basic es generalament lo brossat o lo formatge fresc. Es totjorn estat aital, segurament, per çò que sus la recèpta mai anciana que ne dispausam, del Libre del coch, podèm veire que d’aquel temps los fasián ja amb aqueles derivats del lach. En la siá composicion dintravan d’aromatizants coma lo balme (ingredient indispensable de l’actual flaó de las Pitiüsas) o la canèla, qu’a Morella es obligatòria. Ramon Llull los mençona dins lo Llibre d’Evast e Blaquerna e Francesc Eiximenis dins lo Terç del crestià, çò que mena a pensar qu’a l’Edat Mejana devián d’èsser plan coneguts; Blaquerna se’n mangèt un que li aviá donat sa maire:

Un jorn se passèt qu’Aloma donèt a son filh Blaquerna, abans que anèsse a l’escòla de matin, a dejunar de carn rostida, e dempuèi li donèt un flauson que mangèsse e l’escòla, se li veniá l’enveja de manjar. Quand Evast, son paire, o saupèt, reprenguèt en granda manièra a Aloma, e li diguèt que als enfants se deu pas donar a dejunar, de matin, en defòra de pan tan solament, per çò que s’avesen pas a èsser golauds ni lipets, e per tal que pèrdon pas l’enveja de manjar a taula quand es ora de dinnar[7].

Son de sucrariás de prima, qu’es la sason de l’an que las fedas fan mai de lach. Als Païses Catalans son tipics de Pascas e en Roergue de Carnaval, encara que, en una mendre quantitat, sòrton tanben a taula pendent la rèsta de l’an. Una cançon populara menorquina fa aital:

Per Pascas formatjadas,
pels darrièrs jorns flausons;
totas las femnas pichonas
an los òmes bribons[8].

Los flausons menorquins se pòdon pas manjar pendent la Quaresma per çò que entre los sieus ingredients i apareis lo lard. La dicha populara nos o remembra: “Sant Benet flaons no pot menjar; Sant Marc no pot dejunar”[9] (Sant Beneset es lo 21 de març e tomba totjorn dins la Quaresma, e Sant Marc es lo 25 d’abril, après Pascas). Son unes pastissons fòrça corrents, en volent dire que se pòdon trobar facilament dins las pastissariás; per exprimir qu’es mai apreciabla l’utilitat que la pompa, los menorquins an aqueste autre provèrbi: “Ball a ca d’altri i flaons a sa casa”[10].

Los de Roergue s’aprèstan tanben dins qualques vilatges del Causse de Sauvatèrra, del Causse Mejan, de la Cevena Gavaudanesa (tres parçans de Gavaudan), d’Espinosa e de Lodevés (Bas Lengadòc), e devián èsser coneguts en Montpelhierenc puèi que dins lo libre d’Edoard Marsal Dins las carrièiras dau Clapàs, publicat en 1896, i a lo tablèu de costumas Las flausonas, que i apareis una vendeira ambulanta amb dos panièrs al braç que crida aital: “Tastez, tastez, tot caud! Avèm de flausonetas totas caudetas!”

Son tanben una doçor corrent dins d’autres païses: dins la region italiana de l’Abruç es fòrça tipic lo fiadone de Pasca, fach amb de brossat o amb de pecorino fresc; en Calàbria fan lo fragune, qu’es un pastisson salat, amb de brossat e de salsissòt sec; en Corsega fan amb de brocciu de cabra lo fiadone o fladène, fòrça semblable al flaó eivissenc; e las flaounes chipriòtas (φλαούνες) son de panadas sucradas de brossat, semblablas a las de Morella, una lecariá que, coma pel cas de las d’aquela vila, sòl venir a taula per las fèstas de Pascas.

Lo mot flauson es de raiç germanica, la meteissa que la del flan: totes dos provenon del francic flado (còca, pastisson); nos cal supausar que los pastissons an la meteissa origina, e que, d’ailà estant, s’estendèron pertot, bensai a la casuda de l’empèri roman. En Alemanha actuala fladen (derivat de flado) a lo sens generic de còca e n’i a de fòrça sòrtas, mas a perdut lo formatge, se jamai ne contenguèt.

[1] Migjorn, lo Miègjorn de l’illa de Malhòrca.

[2] Ni fornada de flausons, ne òrt de persecs.

[3] Informacion dins Wikipèdia sus “Calaix de sastre“

[4] En quant al dinar, sent de compliment, o dels de simetria de plats i viandes, ab lo curiós ramillete al mig, ha començat a dos o tres quarts per les dos, tot ell substància i abundància, que en res d’això és escàs lo senyor don Anton Amat i de Rocabertí, per lo més prest que sòbrie vianda que no que escassègie; començant per la sopa i l’escudella de macarrons, l’olla, la gallina ab sos ingredients, los capons ab suc, los capons rostits, lo camp de batalla: la vedella, lo peix, lo budín, l’empanada, lo flaó, la crema i demés de postres, ab vins generosos en sos polits veires de cristall. Per ne saber mai.

[5] L’original l’avètz aicí, romanç 188.

[6] L’original l’avètz aicí, e mai mes en musica.

[7] Aqueste passatge, l’avètz aicí.

[8] Per a Pasco formatjades, / p’es darrers dies flaons; / totes ses dones petites
tenen ets homos brivons.

[9] Sant Beneset de flausons pòt pas manjar; Sant Marc pòt pas dejunar.

[10] Dança en cò d’autre e flausons a son ostal.

Las tendéncias mondialas

La basa 10 —o sistèma numeral decimal— es abituala per formar los nombres en occitan. La basa 20 —o sistèma numeral vigesimal— a un usatge excepcional en lenga nòstra.

A l’escala mondiala, la basa 10 es dominanta e caracteriza de grandas lengas internacionalas coma l’anglés, lo chinés, l’arabi, lo rus o l’espanhòl.

Mas la basa 20 es fòrça presenta pereu dins l’ensemble de la planeta. En Euròpa s’utiliza —mai o mens— en basco, dins las lengas celticas, en albanés, en danés, un pauc en francés, etc.

D’autres sistèmas de numeracion son escasses dins lo Mond: la basa 4, la basa 5, la basa 12...

Se supausa que la basa 10 e la basa 20 son las mai espandidas perque correspondon a l’anatomia dels umans: la basa 10 permet de comptar amb los dets, la basa 20 amb los dets e los artelhs.

Lo cas de quatre vints en occitan

En occitan, donc, la basa 10 senhoreja totalament. La basa 20 a un usatge limitat e facultatiu.

Lo sol nombre occitan de basa 20 amb un usatge constant es quatre vints (qüate vints). Equival a ochanta (oitanta) dins la basa 10.

Alibèrt pensava que quatre vints èra un francisme, manlevat al francés quatre-vingt, e donc lo desconselhava. Pasmens la documentacion istorica de nòstra lenga pròva que quatre vints es completament abitual dels trobadors fins a uèi. L’error d’interpretacion d’Alibèrt se pòt excusar perque, de son temps, la consultacion de l’occitan medieval èra un chic mens facila que uèi.

Vesi pas cap de rason d’enebir lo tipe quatre vints, e mai se cresi que lo tipe ochanta deu restar la solucion per defaut.

Usatges restrenches de la basa 20

D’autres nombres de basa 20 an agut existit en occitan, mas lor usatge es fòrça fragmentari dins lo temps e l’espaci. Se poirián acceptar solament dins de registres excepcionals, estilisticament marcats, poetics e populars.

60 = tres vints
70 = seissanta dètz (seishanta dètz)
90 = quatre vints dètz (qüate vints dètz)
120 = sièis vints (sieis vints, sheis vints)
160 = uèch vints (uech vints, uèit vints, ueit vints)
180 = nòu vints (nau vints)
260 = tretze vints
300 = quinze vints
380 = dètz e nòu vints (dètz e nau vints)

Dins los registres abituals, plan solid, aqueles nombres se dison amb lors equivalents de basa 10. Per exemple, 260 se ditz evidentament dos cents seissanta (dus cents seishanta) en basa 10 e en registre abitual. L’emplec de 260 = tretze vints, en basa 20, es reservat a un estil ultrapoetic o ultralocal o ultratipic de qualque profession anciana.

Las formas de 70 e 90

Dins aqueles nombres limitats de basa 20, pasmens, n’i a dos que pausan de problèmas particulars a causa de l’influéncia francesa. Son evidentament 70 = seissanta dètz (seishanta dètz) e 90 = quatre vints dètz (qüate vints dètz). Lo francés utiliza massissament de formas similaras que son soixante-dix e quatre-vingt-dix.

La pression del francés administratiu a ajudat a espandir l’usatge de seissanta dètz e quatre vints dètz en occitan popular local. Mas aquò s’es produch solament a una epòca tardiva e unicament dins una partida de nòstre territòri lingüistic, en seguissent certans limits administratius de l’Ancian Regim. La màger part dels parlars occitans i an resistit e mantenon solidament los tipes pus classics de la basa 10 que son 70 = setanta e 90 = nonanta (navanta, noranta).

Dins una vision estandard e globala de l’occitan, es evident que cal preferir, dins l’usança correnta, los tipes de la basa 10 perque son los pus simples e los pus generals.

Un jornalista balha informacions. Un editorialista balha, dens un magazine o un jornau dit “d’opinion”, una analisi d’una informacion que va tostemps haut o baish dens lo sens de çò que pensan los legedors. Mes de qué servís un editorialista sus un mèdia estatau d’informacions? M’ac demandi e soi convençut que pòt estar a còps desaunèste. Un exemple.

Lo dijòus 21 de març lo burèu deu senat de l’Estat francés a decidit de transméter a la justícia los cases d’Alexandre Benalla, de Vincent Crase e de tres conselhèrs deu president après lor testimòni jutjat faus davant la comission d’enquista. Es un mauencontre ende la presidéncia, e lo govèrn s’es declarat de tira escandalizat davant un tau “truc politic”.

La defensa deu poder es drin patetica, pr’amor que los simples cuitadans vòlon a tota fòrça conéisher tota la vertat sus aqueste ahar deus treboses que pertòca lo haut de l’executiu, a un moment quan la des·hidança deu pòble de cap aus elegits s’exprimís rambalhosament per carrèras.

Aquesta informacion estoc la purmèra tractada peu jornau de ueit oras deu ser de França 2. Mes de tira, apareishoc suu platèu la Nathalie Saint-Cricq, editorialista de la cadena e tanben cap deu servici politic. Son intervencion estoc, ende jo, escandalosa e digna d’un regime autoritari. Expliquèc dirèctament au telespectator çò que calèva pensar de tot aquò. Anne Sophie Lapix, la presentatritz, le demandèc: “E a passat l’òsca, lo senat?”.

Solide, Na Saint-Cricq ça responoc de òc. Estoc estabosit d’enténer:

“Es pas estonant que, a dus meses de las eleccions europencas, los socialistas e los Republicans, dens una polida unitat [E aquí pren un ton de trufandisa] vòlon pas que’s reconvalir en ciblar Emmanuel Macron, quitament se, juré craché, es lo dret e pas ren que lo dret.”

Doncas, ara sabètz que, sense l’analisi fina de l’editorialista, auretz pas comprés que s’agís pas que d’una venjança politica e que, per consequéncia, los personatges a l’entorn deu president an pas ren hèit de mau. Los trabalhs de la comission d’enquista deu senat dambe sas numerosas sesilhas e entrevistas deus concernits seré de jetar a las escobihas e de desbrembar.

Com una tala causa se pòt debanar, ac cau tornar díser, sus una cadena deu servici public dambe los sòus deus qu’escotan? E pensan benlèu que lo public se n’avisa pas? Comprengui plan que lo poder trauca ara un periòde mauaisit, mes soi pas segur que procediments ataus les va sauvar.

Au contra, a l’ora quan la telaranha s’es installada com hialat d’informacion alternatiu (dambe, ac sabèm, sons defauts e sas qualitats) l’executiu risca plan de’s hèr seguir dens sa caduda sons servidors mès devoats que pòdon pérder tota credibilitat.

En tot saber que França se tròba a la 33au plaça dens la lista de Reporters sans Frontières deus paisses segon la libertat de l’informacion, se caleré benlèu pausar las bonas questions dens lo “País deus Drets de l’Òmi” qu’a la “mès beròia avenguda deu Monde”.

Es, se pensa ren, de fach l’element de basa -mas dispensable- de nòstra actuala societat (pòst?) modèrna.

Qué?

L’amor? non, es indispensable.

Dispensable, qué...?

Lo petròli!

Pensatz un pauc. Òc. La terra caup de petròli, e las ressorças son ren sensa fin per aquela matèria. La tèrra es un espaci determinat e limitat. Las ressorças nòstras tanben.

Per transportar los òmes (dal mai important: los malauts, la securitat... al torisme), lo manjar, las marcanseias. Ambal temps, per l’especializacion umana, per los “progrèsses” tecnologics, la distància entre l’òme e la natura s’es accentuaia.

Los quartiers d’abitacion son luenh dals luecs de produccion alimentària e de trabalh. Un còup, plus de petròli, plus de veitura. Tot a l’anciana, a pè.

Quitament las centralas nucleàrias son bastias amb de maquinas que foncionan... al petròli.

Las anóncias millenaristas de fin dal monde, mi plason gaire. Mas, ben d’autors ne’n parlan Pablo Sevigné, Marc Dion, Agnès Sinaï sus tipeee.com.

Cal cambiar. Alora. Coma far, pensar la regression, la “resiliéncia”. Es normala, dins la vita, es fluctuanta, la progression. De reculaias tanben. Los progresses son totun artificials. Avèm de besonhs fondamentals e d’autres annèxes. Un telefonet, un ordinator? segondari! Bèure e manjar? fondamental!

Lo problèma es que se pensa totjorn qu’i serà una solucion. Òc, una solucion de remplaçament, quina? Al Brasil an ben de veituras que foncionan a l’etanòl, fach a basa de vegetal.

Mas quora se pausa la question entre manjar o rotlar amb la veitura...

E quora sabèm qu’un plen de gasòli remplaça l’energia de 4 ans de trabalh d’un òme.

Quora? Quora aurem utilizat mai de la mitat de las resèrvas d’accès rasonable e que calrà començar de dire: “cal limitar”. Question annèxa: Coma saber precisament quin es l’estat actual de las resèrvas, avèm tot trobat o restan encara de camps petrolifèrs possibles e facilament esplechables?

Sensa èstre segur de la data que marcarà la fin dal darrier potz de petròli (cf. Resèrva petrolièra (wikipedia) o Resèrvas de petròli dins lo mond o encara Capital.fr). D’estimacions dison que rèstan 50 ans per veire la fin de las resèrvas de petròli

Me demandatz ren coma se passarà per la lectura de las nòvas en occitan, i serà encara Jornalet, e internet?

Se parla dal prètz de reven per tirar lo petròli. E a mai devendrà car, a mens lo petròli serà interessant. Se parla d’autras solucions, la reculaia de la demanda en occident, mas la demanda pua en Asia amb los païses emergents coma China e índia...

Totun, se cal pausar lo problèma tre aüra.

La societat industriala a romput amb la ruralitat e l’autoalimentacion. A permés una cèrta emancipacion de las classas obrieras, ambals comjats pagats que n’es agut lo simbòl. Avans, dals latins a l’eatge mean, i èran los sèrvs que servian de man d’òbra, èra l’energia per far virar la societat. Eran lo “petròli de la societat”. Lo petròli a permés de levar temporariament la question energetica.

Un ancian militar alarmista diguèt que se las ressorças se rarefican, i seràn de conflictes e de rapòrts de fòrça. Per aquò cal se preparar a la transicion energetica per fugir de davalar dins la lei de la jungla. Aquel que constrenhe l’autre aurà lo poler sus el per se servir de la sieu fòrça per trabalhar per el. Seria la sieu energia.

Me n'aviso dal film que Clint Eastwood ditz a un: “Dins la vita, i son los qu’an una arma, e los que cavan. Ieu ai una arma!”

Cal esperar de non arribar fins a aquel ponch. Ficcion, cal esperar.

Lo petròli, es una causa, mas dins l’immediat ja, aüra, las abelhas son ben en reculaia. Los insèctas en Euròpa desapareisson e los sòls son polluats per la subre utilizacion e los produches quimics. Se parla de permacultura, trabalhar amb la natura per aver una fertilitat bòna de la terra e se’n servir al melhor.

L’occitan es tanben un ecosistèma, nos cal bàter per gardar la diversitat e sortir dal tot petròli per d’autras energias e mens de degalhatge de ressorças. Sèm mai que concernits.

Lo 12 de mai de 1825 nasquèt en Dordonha un òme que lo destin s’anonciava fòra del comun. Se disiá Antòni de Tonens e l’Istòria lo reten coma Òreli-Antòni Iièr, rei de Patagonia e d’Araucania (sud de Chile e d’Argentina).

Paisan d’origina, estudia amb succès e deven avoat al tribunal de Peireguèrs.

En 1859, fa los 34 ans, pren una decision estonanta: decidís d’unir las tribus mapochas e araucanas del sud d’America latina jos l’autoritat d’un sol rei: el-meteis. D’aquel temps, segon çò qu’escriu dins sos memòris, aviá començat de lecturas de viatges. Li atira l’atencion La Araucana (1559) de l’espanhòl Alonso de Arcilla (1533-1594). Aqueste poèma epic conta la primièra fasa de la conquista de Chile, mai precisament los afrontaments entre espanhòls e mapoches. Aquò’s una vertadièra esluciada, descobrís un pòble pel qual se pasiona e que defendrà fòrt e mòrt tot lo long de sa vida (extrait del poèma):

“Chile, fertila província e senhalada
dins la region Antartica famosa
de luenchencas nacions respectada
per èstre fòrta, majorala e poderosa;
la gent que fa nàisser es tant illustra
tant fièra, valenta e bellicosa,
que jamai es estada per un rei regida
ni a un poder estrangièr aclina.”

Quora los conquistaires espanhòls arribèron al sègle XVI, los mapoches vivián dins lo sud de Chile e d’Argentina. Los grops septentrionals se trobavan a quicòm prèp jos la dominacion del Tahuantinsuyu, l’empiri inca o influenciats per el e foguèron someses pels conquistadores, mas los que vivián al sud del riu Bíobío e que resistissián victoriosament tre la debuta a l’espandiment inca, faguèron parièr als espanhòls. S’i opausèron dins la Guèrra de l’Arauco (1536-1772) ont monstrèron una mestresa remirabla de l’usatge del caval, causa que constituiguèt una part importanta dins lo desvolopament de lor cultura. A la fin del sègle XIX, foguèron someses per las doás joves republicas pel biais de campanhas militaras. Aquò signifiquèt de milièrs de victimas, la pèrda de territòris e lo desplaçament forçat pels subrevivents dins de resèrvas nomenadas reducciones o reservaciones. Las tèrras de sòbra foguèron declaradas estatalas e vendudas a l’enquant.

Coma fòrça quadres de l’epòca, Antòni de Tonens es sòci de la francmaçonariá. En França e en Chile, lo fait d’èstre francmaçonariá l’ajuda per realizar son bèl projècte: “amassar las republicas ispanoamericanas jos la ferula d’una confederacion monarquica constitucionala devesisa en dètz-e-sèt estats”. Noirit d’exemples famoses[1], es persuadit que los araucans l’elegiràn rei d’una jove e vigorosa nacion.

A la prima de 1859, s’emmara cap a l’oèst amb una sola maleta e la quasi totalitat de la fortuna familhala (25 000 francs = 120 000 €). En desbarcar a Chile, planta bordon a Coquimbo (còsta pacifica) ont passarà dos ans a preparar son expedicion. Pren lenga amb las lòtjas maçonicas del parçan, apren l’espanhòl (qu’ignorava) e un pauc de mapuzungún. Redigís la contitucion del futur reialme, escriu un imne nacional, fa cóser un drapèl tricolòr (blau, blanc, verd), realizar de medalhas e de decoracions pels territòris que d’aquel temps semblavan sens senhorejament efectiu, e que los estatjants avián regetat desempuèi de sègles, l’autoritat espanhòla e chilenca.

En octobre de 1860, de Tonens entra en Araucania. Obten la permission del lonco (cap) Quilapán de penetrar dins sas tèrras, que èran enebidas als chilencs e als estrangièrs, en companhia d’un interprèt e de dos franceses.

Lo 17 de novembre entra en contacte amb el e li suggerís l’idèa de crear un Estat pel pòble mapoche amb la promesa d’obténer la pièja diplomatica de l’empèri francés. Per un decret, Antòni de Tonens afirma qu’a las regions d’Araucania e de Patagonia lor fa pas mestièr de dependre de nat autre estat qu’elas meteissas. Receb l’ajuda de quauques loncos mapoches que se vòlon manténer l’independéncia fòra de tir del govèrn chilenc. En el, veson lo simbèu[2] de la resisténcia cap a l’Estat chilenc.

Es autoproclamat rei jos lo nom d’Orèli-Antòni Iièr e fonda lo Reialme d’Araucania. I anexa los territòris de Patagonia situats en Argentina.

De tira seguisson la promulgacion de la Constitucion de la Monarquia, sa difusion dins mantuns jornals e las letras de l’anóncia al govèrn chilenc.

Orèli-Antòni se desplaça a Valparaíso per far conéisser sa monarquia que nomena “Nòva França”, mas sos amics franchimands, que teoricament èran sos conselhièrs màgers se trufan de sas declaracions. Una annada s’abena e nada autoritat lo receb.

Torna en Araucania en decembre de 1861. Se consacra a encontrar los indigènas als quals promet son ajuda per defendre la frontièra nòrd de tota agression en escambi de lor adesion. Lo rambalh provocat e aquestes projèctes independentistas començan de carcanhar las autoritats de la Republica de Chile. Son president comanda a la polícia e a la gendarmariá d’arrestar e d’empresonar de Tonens. Sa tèsta es mesa a prètz. Es traït e arrestat per la polícia chilenca lo 5 de genièr de 1862. L’empresonan, l’acusan de trebolar l’òrdre public e lo condemnan a 10 ans de reclusion. Un jutjament del tribunal de Santiago lo declara fòl. Es liberat gràcia a l’intervencion del consul de França que lo renvia al vielh continent lo 28 d’octobre de 1862.

Sièis ans de temps, de Tonens batalha en Euròpa per son accion en America del Sud. Fa la virada de govèrns e d’industrials. Los assabenta en tot véser a los interessar al finançament de la segonda etapa de son reialme d’Araucania. Torna a Chile mentre que s’acaba l’an 1869. La situacion a cambiat. L’Estat chilenc aviá accelerat sos plans per ocupar lo territòri mapoche e sometre los indigènas. Atal, los loncos veson sas fòrças redusidas. Lo rei presumit non a tanpauc las ressorças per afrontar las armadas chilencas. Es luenh l’estrambòrd de sièis ans a, l’acuélh esperat s’es esvanit. De Tonens es tornat capturar, lo desplaçan a Buenos Aires en julhet de 1871.

Son estranha aventura americana es un fracàs e s’acaba dins lo descrèdit. Torna en França mas refusa de se declarar vençut. Dos còps mai assaja de s’entornar al territòri mapoche, en 1874 e en 1876. Arribarà pas qu’en Argentina e serà obligat de tornar partir en França.

Fin finala, es son Peirigòrd natal que l’aculhís. Feniguèt sos jorns dins la misèria a Tortoirac lo 19 de setembre de 1878. Coma aguèt pas de mainatges, dins son testament leguèt sa corona a Aquiles Laviarde un amic intim.

Çaquelà l’aventura contunha que desempuèi son epopèia, los pretendents al tròne se son succedits fins a uèi. Lo sobeiran actual se sona Philippe Boiry.

L’istorian occitan Joan-Francés Gareyte, demostrèt amb de documents autentics qu’aquesta aventura èra mai que la folia d’un pantaissaire. Revelèt de ligams estreits ente Antòni de Tonens e Pèire Magne, lo conselhièr majoral de Napoleon III. Quora l’ex avoat de Peireguèrs prometiá a sos subjèctes la pièja del govèrn francés, disiá la vertat. Pèire Magne s’esforcèt de convéncer l’emperaire de prestar la man a Orèli-Antòni Iièr. De badas.

D’aquel temps enlà, cada annada, una delegacion mapocha ven al pichon cementèri de Tortoirac per onorar e florir la tomba del primièr e unenc rei de d’Araucania e de Patagonia.

[1] Joaquim Murat (1767-1815), especièr, devenguèt rei de Nàpols, Joan-Baptista Bernadòta (1763-1844) comencèt coma simple sargent d'infantariá 1780 e devenguèt rei de Suècia.

[2] Una legenda messianica, disiá que la guèrra e l'esclavatge prendián fin lo jorn qu'un òme blanc vendriá dins lo país.

Me desencusaretz se vos escrivi collectivament, mas me'n pensi autorizat per çò que foguèt durant longtemps ma cresença. Me creguèri d'efièch un dels vòstres, o quasi dels vòstres. Mon paire, europèu nascut en Algèria, s'es agut sentit espanhòl, perque pensava tals sos ancessors malhorquins. Encara uèi s'identifica mai a la Roja qu'a l'esquipa de fotbòl francesa, e volguèt un temps demandar lo ciutadanatge de vòstre país. A ieu m'agradèt tant d'aprene lo castelhan que somièri, a l'adolescéncia, d'escriure de libres en espanhòl, malgrat que ma practica ne siá mendre a l'ora d'ara. Quand me gandissi en Catalonha, m'i exprimissi mai sovent en catalan e occitan qu'en lenga vòstra, e se redigissi aquesta letra en occitan, o comprendretz, de segur, que la Catalonha que pensatz vòstra li'n reconeis l'oficialitat.

Espanhòls, vos reconeissi pas pus. De biais ninòi, cresiái qu'aviatz daissat endarrièr los ans sornes de la dictatura mesa en plaça per la brutalitat del nazifaissisme e la covardia de las democracias occidentalas, qu'anàvetz amb orguèlh devèrs l'aplicacion serena dels principis democratics, que fasiatz partida de las nacions que desiran d'avançar. Ciutadan francés de tres lengas e culturas non francesas, l'occitana, la catalana e la còrsa, vos admiravi: èra possible en cò vòstre çò que França non pòt pas acceptar: daissatz a vòstras minoritats nacionalas la possibilitat d'aver lors lengas oficialas sus lors territòris, de n'organizar l'ensenhament, de las emplegar liurament a la television. Per aver tot aquò, occitan, catalan e còrs, ai de luchar cada jorn amb mos compatriòtas.

Mas que vesi, uèi? Avètz de presonièrs politics, d'exiliats politics, e mai un rapaire, Valtònyc, s'es refugiat en Belgica; el per aver criticat la monarquia; los autres per aver participat a un referendum exigit pel pòble catalan. Ont an passat las valors democraticas per las qualas la mitat d'Espanha patiguèt fòrça? Mentretant, de violaires son en libertat amb l'indulgéncia dobla dels jutges e de la lei, coma s'aquel terrible acte de violéncia sexuala foguèsse pas un crime grèu! Entre vosautres fòrça avètz conegut l'autoritarisme nacionalcatolic, durant gaireben 40 ans, mas avètz tres nuanças d'extrèma drecha, lo PP, Ciutadans e Vox, que poirián prene lo poder a Madrid coma ja govèrnan a Sevilha, mentre que los "socialistas" semblan d'aver abandonat totas lors luchas d'abans: adieu, progrès social; adieu, autodeterminacion dels pòbles; adieu, republica; adieu, democracia!

Catalonha vos destorba, e crenhètz de pèrdre una de las regions mai ricas de vòstre país? Alavetz, perqué cercatz de comandar solament amb la repression e non pas amb l'adesion volontària dels catalans? Los canadencs son estats mai intelligents amb los quebequeses, en daissant la lenga francesa liura a Ottawa, en los mespresant pas pus, en renonciant a l'usatge de la fòrça e de las menaças coma solets mejans politics. Vos cresètz mèstres de Catalonha amb vòstres policièrs e vòstres jutges? Se los catalans quitan de creire en Espanha, vòstras fortalesas non seràn pus que castèls de cartas e de sabla.

Se de verai aimatz vòstre país, daissetz pas los assassins de Lorca governar vòstra ment e vòstre còr.

L’occitan estandard es en granda part definit mas manten encara de zònas incertanas.

Vos parli dels occitanistas que creson qu’un occitan estandard es necessari per conquerir de foncions de comunicacion: en granda majoritat, son d’acòrdi amb la vision pluricentrica de Loís Alibèrt, de Pèire Bèc, de Robèrt Lafont e del CLO. Creson qu’es just d’aver de formas estandards per cada grand dialècte occitan, mas coordenadas, amb de principis comuns.

A l’ora d’ara, quatre dialèctes occitans an de varietats estandardizadas, mai o mens disponiblas. Son los seguents, del mai estable al mens estable.

— L’occitan estandard general (de basa lengadociana) es abondosament illustrat per un bon nombre d’autors coma Joan Bodon, Loís Alibèrt, Robert Lafont, Pèire Bèc e plan d’autres.

— L’occitan estandard provençal es abondosament illustrat per Robèrt Lafont e per un grop solid d’escrivans contemporanèus qu’an seguit son exemple. La koinè literària mistralenca n’es pas fòrça luènh mas rèsta distinta.

— L’occitan estandard gascon es illustrat per Pèire Bèc. Las visions un chic diferentas d’Andrieu Bianchi, Alan Viaut e Maurici Romieu ne son pas fòrça luènh. Certans autors de la koinè literària bearnesa ne son pas fòrça luènh tanpauc. La cultura de l’occitan aranés es un fenomèn distint, respectable, compatible amb un gascon estandard.

— L’occitan estandard lemosin es estat esbossat per Gerard Gonfroy. Los escrivans lemosins mai contemporanèus ne son pas fòrça luènh.

Los autres tres dialèctes occitans sofrisson encara d’una manca de disponibilitat de lors varietats estandards, que rèstan pro teoricas: son l’auvernhat, lo vivaroalpenc e lo niçard. Ai suggerit de pistas per dessenhar lors estandardizacions possiblas. Una koinè literària niçarda existís ben mas presenta encara fòrça esitacions.

Dins lo futur, se per cas l’occitanisme arriba de sortir de sa crisi actuala, se pòt impulsar una reconquista de l’usatge social de la lenga, alara podèm esperar que l’occitan estandard se desvolope de manièra pluricentrica e ordenada. Auriam un sol occitan estandard, mas pluricentric, amb de variacions regionalas coordenadas. Auriam de diccionaris, de gramaticas e de metòdes coordenats. Los parlars locals serián pas enebits, segur, e l’occitan estandard seriá vist coma lor aliat, coma lor ponch de referéncia. Seriá una situacion un pauc similara a aquela del catalan estandard, qu’es tanben pluricentric (catalan estandard central, catalan estandard valencian, catalan estandard balear, catalan estandard rosselhonés).

Alternativament, se l’occitanisme sòrt pas de sa crisi actuala, es evident que l’occitan se cultivarà de mai en mai amb de practicas fragmentadas, amb un antinormisme exponencial, amb d’acadèmias concurrentas, amb un artifici creissent, amb un localisme fantasmat, amb una resignacion masoquista al francés, a l’italian e a l’espanhòl. En totala desconnexion amb un pòble privat de lenga occitana. D’alhors es ben çò que se passa ara meteis.

Mai soi optimista de natura. Deman es un autre jorn.

Shlomo Sand es un istorian israelian, professor d’istòria contemporanèa a l’universitat de Tel Aviv. Es sustot conegut per son obratge polemic escrit en 2008 devath lo títou: “Com lo pòble jusiu estoc inventat” dens lo quau privilègia la teoria de conversions au judaïsme fàcia a la de la soca comuna e de l’exili. Aquesta òbra estoc l’encausa de numerosas controvèrsias, mès que mès vengudas de la dreta extrèma e deu poder israelians.

Aquí, dens las tres cent paginas de “Calabrun de l’istòria” (editat en çò de Flammarion, coleccion “Champs”) se pausa la question de saber se cada escrit istoric seré pas “ideologicament mercat”. Sa responsa es, “òc”, sense esitacion. Denóncia çò qu’apèra “las mitologias nacionalas modèrnas”, que hèn de l’istorian “lo prèste de la memòria collectiva e lo haure de las identitats nacionalas.”

Sand a seguit una part de sons estudis a París e illustra sovent son devís sus l’istoriografia (l’istòria de l’escritura de l’istòria) dambe exemples trobats dens l’Estat francés, màgerment au moment quan cau aprestir la guèrra contra Alemanha a la debuta deu sègle XX-au e doncas bastir un roman nacionau. Tot çò que ditz pòt pas que trobar un rebomb pregond dens lo biais dambe lo quau l’istòria “de França” es hargada e ensenhada aus pichons occitans (mes tanben bretons, còrses, alsacians, etc …).

Dens son obratge fòrça cultivat e incresiblament documentat, revirat de l’ebrèu per Michel Bilis, l’istòrian a deishat una plaça de las beròias a duas òbras que’ns pertòcan particularament, de saber “Lo retorn de Martin Guèrra” (segon lo líber de l’istoriana canadiana Natalie Zemon Davis) e “Montalhós vilatge occitan” d’Emmanuel Leroy Ladurie. Los cita coma elements fòrça importants dens lo biais navèth d’escríver l’istòria apareishut dens las annadas 70, aperat “micrò-istòria”.

En tot citar màgerment l’alemand Friedrich Nietzsche (que s’es acarat aus istorians bastidors de la mitologia alemanda dambe la mira de l’unitat politica) e l’italian Benedetto Croce (non pas estipendiat peu poder com estoc Jules Michelet dens l’Estat francés), n’arriba a la conclusion que pòt semblar susprenenta, que “fin finala, lo recit istoric es un produit de l’imaginacion e non pas de la sciéncia.”

Jo medish n’èra arribat un jorn a’m demandar se l’istòria existissèva vertadèrament o pas, e soi plan content de trobar aquí una responsa scientifica de la part d’un especialista. Com ac ditz, l’istorian a remplaçat dens la societat modèrna lo posoèr de la societat primitiva e lo prèste de la societat anciana dens son prètz-hèit de hargar una identitat que servís de ligam a la comunitat de la quala es encargat.

Fa caud. Oei. Estiu indian dison d’unos. Voei.

Avèm un òrt de familha. E fa pietat, quasi enrabiar, de veire lo bacin, que de costuma recupera l’aiga de plueia. Baissa e de lònga. A vista de nas.

E, lo cómol, la fònt davans maison, raia plus. Doncas... Avenir funèste per l’òrt. L’òrt que fa economizar los sòus de quarques legumes. Qu’al manco, se sap ce qu’es mes per los cultivar. De fems, de palhatge, ges de terra reviraia e... d’aiga. Mas aquí.

Despí lo 2 de febrier passat al jorn qu’escrivo aquela opinion (lo 2 d’abril), sigue 59 jorns, dos meses, a ren plougut sus una part granda dals Alps Maritimes, fòra periòd d’estiu s’entende. Triste recòrdi.

Pura, dins l’istòria nòstra, la plueia es fondamentala. Los ancians m’an cuntat las processions a Sant Grat per far plòure. Se pensa ce que se vòl, mas al mens fa pilhar consciéncia de la gravitat.

La plueia, pòrta l’aiga. L’aiga, es la vita.

I son que los vendeires d’aisinas de plaja que son contents. Tant que fa virar lo comèrci... S’avètz plus d’aiga per cultivar e manjar, manjarem ben de plastic, va!

Sensa rire. “Ja que pissam de glifosat” coma ditz lo vesin.

Dins los “joves” dal mieu eatge, gaire s’interessan a la cultura... de la tèrra. Enfin, es una Cultura (amb una C) fondamentala qu’avèm perdüa de vista.

E es lo primier còup, despí que Météo-France fa de relevats, qu’un periòd sec tant lòng es enregistrat.

Triste recòrdi. Òc. Oei.

E los fuecs de selvas, que Gavotina de Contea siguèt ja ben servia. Ja mai de 24 incendis declarats dins los Alps Maritimes: Lantosca, Val de Blora, Clanç. E mai en Provença alpenca a Torretei de Lop.

De París, se’n sente gaire. Veirem est estiu, se los toristas o los segondaris se plànhon de restriccions per las piscinas o per... l’aiga dal grífol, o encara... ges de barbacoa autorizat.

Perqué la plueia prevista, dins los jorns que venon, es estimaia que bastarà ren per compensar la mancança d’aiga. Levat lòng periòd de plueia.

Ren de cambiament climatic, pensatz?

L’ecologia o la mòrt?

L’elefant de Milanović es una corba famosa en economia tirada del libre Inegalitats mondialas publicat en 2016 per l’economista american d’origina sèrbe Branko Milanović.

Per sensibilizar sus la dimension de las inegalitats al nivèl mondial, Branko Milanović explica que demanda sovent a las personas presentas se preferisson formar part de 5% mai paures d’un país ric, o se, mai lèu, volrián aperténer als 5% mai rics d’un país paure. La question es una trapèla, perque la responsa que pareis mai logica es la del 5% mai rics d’un país paure. Çaquelà, l’opcion mai favorabla es la dels 5% mai paures d’un país ric. La rason cap dins la question de la reparticion de las riquesas segon los païses. La distribucion de la riquesa dins los païses fòrça paures es concentrada dins tant pauc de personas que los rics son fòrça mens que los 5% mai rics. A l’inversa, los impòstes dins los paises rics “avançats”, en defòra de dictaturas tal coma las petromonarquias, compensan normalament las inegalitats de distribucion de las riquesas en favor dels mai paures, en particular los 5% inferior . Aquela anecdòta illustra cossi l’inegalitat ten una doble escala, entre los païses al nivèl mondial, e a l’interior de cada estat.

D’un autre latz, mentre que l’inegalitat al nivèl mondial s’es redusida al cors dels darrièr trenta ans, a aumentat significativament dins los païses dits’avançats’. Aquesta evolucion es mesa en evidéncia dins lo grafic qu’es conegut coma “l’elefant de Milanović”. L’ais orizontal recuèlh los percentils (lo percentatge de la populacion de la mendre a la màger riquesa) de la distribucion de la renda a nivèl global, e l’ais vertical, l’aument real de riquesa de cadun d’aqueles percentils, de 1988 a 2008. Aital, la coa e la tropa de l’elefant mòstran qu’al nivèl mondial, lo primièr percentil, que recuèlh 1% dels mai paures del monde non a vist créisser la siá renda dins aqueles 20 ans, del temps que lo percentil superior del 1% mai ric profeitèt d’un aument de la renda de prèp de 60%.

Mas encara mai interessanta es la linha que dessenha l’elefant dempuèi la siá coa fins a la trompa, e que mostra clarament cossi se son desvolopadas las rendas dins l’encastre de la globalizacion. L’aument de renda mai important se faguèt dins los percentils del centre, l’esquina de l’elefant, ont arriba fins a 80%. Se concentra aicí la riquesa qu’obtenguèron los que beneficièron del creissement dins los païses emergents e que, entre autre, s’i tròban 200 milions de chineses e 90 milions d’indós, mas tanben la nòva classa mejana del Brasil o d’Indonesia. Un pauc al delà, e quand la linha comença a davalar, dessenhant la tèsta de l’elefant, trobam los qu’aumentèron lo mens lor renda, entre lo percentil 75 e 90, amb un creissement gaireben nul. Representan en granda part las classas mejanas del monde “avançat”.

E mai se lo grafic de Milanović a generat fòrça polemica, met en relèu la relacion entre la baissa de las inegalitats a nivèl mondial, e la fin del creissement de las classas mejanas dins los païses rics “avançats”, al cors de las darrièras tres decennis.

Dins una entrevista a Liberation, Branko Milanović diguèt que lo ressentit dels “gilets jaunes” es coërent. Correspond amb lo bas de la corba de la trompa de l’elefant que mostra que las classas mejanas dels païses mai rics non an pas profeitat de la mondializacion en tèrme de revenguts.

Atal, se contunha d’èsser preferible d’aparténer a la classa mejana d’un país ric qu’a la d’un país paure, cal téner compte del desvolopament de las inegalitats en Occitània coma en Euròpa de l’oèst general en desfavor de las classas mejanas. Pausa la question economica de la justícia sociala e de la reparticion de las riquesas produitas per totes dins l’encastre de la mondializacion.

NB: tèxte inspirat d’un article de Ricard Bellera, ancian Secretari del Trabalh e Economia de la Generalitat de Catalonha

Fau un pantais, ò bensai ne fau mai d'un.

Fau lo pantais que leis occitans nos uniguem enfin per aparar concretament nòstrei territòris e aquelei que i vivon, conscients que sensa lo desvolopament de nòstrei territòris e sensa lo benèsser de totei nòstra cultura se podrà pas espandir tanpauc.

Fau lo pantais que nòstra paura lenga mespresada fugue utila a viure e a pantaisar, coma cantava lo cantador francés Julien Clerc, e non solament a discutir de lònga d'estandards que volèm pas bastir ò de gramaticas que se contradison, ò de biais de dire quand nòsta lenga non se ditz pus gaire.

Fau lo pantais, adonc, que se parle absoludament de tot en occitan, nieus en oblidant que o fasèm en occitan.

Fau lo pantais que non se parle pus d'occitan de comunicacion en oblidant de comunicar chasque jorn en occitan en tota circonstància.

Fau lo pantais d'un occitanisme mai femenin e mai umil, sensa que degun fugue preocupat d'un poder derisòri, amb mai de tolerància deis opinions contràrias.

Fau lo pantais d'un occitanisme amassat per un projècte de país. D'origina rumanesa e descendent de provençaus, me faudriá aimar solament lo Daufinat e Provença? Amb leis influéncias arpitanas de l'occitan ancestrau mieu, sariáu obligat de considerar estrangiera la Baiona tròp pròcha dau Bascoat? Deuriáu oblidar Auvèrnhe, Lemosin, lei tèrras gasconas, la bèla Vau d'Aran e lei luenchenquei Valadas? Deuriáu veire un enemic en un Lengadòc onte la lenga nòstra se tròba pas mielhs qu'autra part? Quand viviáu a Montpelhier, me faliá aimar lo Clapàs solet?

Fau lo pantais que comprenguem totei qu'avèm de resistir per existir. Maugrat sei diferéncias intèrnas lingüisticas radicalas, lei curds o an entendut. Mai nosautres non?

Resistirem pas, existirem pas se cambiam pas. E fau lo pantais que mei pantais fugon pereu un pauc vòstres.

Lo nom femenin actitud a una istòria estranha. Se ditz en occitan normatiu actitud, en occitan francizat atituda*, en occitan superitalianizat atitúdine*. Se ditz en catalan actitud, en espanhòl actitud, en italian attitụdine, en francés attitude, en portugués atitude e en romanés atitụdine.

Totas aquestas formas romanicas venon de l’italian attitụdine que significa “aptitud, postura, actitud”. Aquel mot italian ven probablament del latin aptitudo ~ aptitudinis “aptitud”. Mas lo quite mot italian attitụdine aqueriguèt pus tard lo sens de “postura, actitud” per influéncia del mot italian atto “acte”. Es aquela etimologia que trobam dins un obratge extrèmament seriós coma lo FEW (25:62) e, amb mai de precisions, dins de diccionaris catalans.

Òm tròba ben en latin modèrne, a partir del sègle XVI almens, una forma actitudo ~ actitudinis, mas son origina es pas clara. Çò pus probable es que venga de l’italian attitụdine, que ven el meteis del latin classic aptitudo ~ aptitudinis “aptitud”. Mas segon certans autors italians e segon lo diccionari Zingarelli, lo latin modèrne actitudo ~ actitudinis vendriá pas de l’italian, remontariá a un usatge latin pus ancian...

En occitan normatiu actual, los bons autors que suènhan lor lenga e que seguisson ben la nòrma classica preferisson la forma actitud jos l’influéncia evidenta del catalan actitud e, indirèctament, de l’espanhòl actitud —que venon ultimament de l’italian attitụdine—. Aquel mot actitud se tròba pas dins lo diccionari del normalizaire Loís Alibèrt ça que la... S’es sedimentat pendent lo sègle XX, probable après Alibèrt, perque lo quite Alibèrt conselhava de consultar la lenga sòrre catalana per evitar certans francismes.

L’occitan coneis efectivament lo francisme atituda*, del francés attitude, que ven el meteis de l’italian attitụdine. O vesèm dins los diccionaris de Mistral e Palai que son anteriors a Alibèrt. Mas dins atituda*, subissèm lo sufixe tipicament francizat ‑ituda*, forma totalament inacceptabla en nòrma classica.

En catalan, la causida de la forma actitud es criticada per l’egrègi lingüista catalan Gabriel Bibiloni (vejatz dos articles sieus, aquí e aquí, amb los comentaris interessants de qualques eminents catalanistas e occitanistas).

— Bibiloni mòstra que la forma catalana actitud amb c es una còpia de la forma espanhòla actitud amb c.

— Obsèrva que las autras lengas romanicas fòrtas an pas cap de c: lo portugués atitude, lo francés attitude e lo romanés atitụdine...

— Per tant, pensa que lo catalan normatiu deuriá preferir tanben una forma normativa sens c que seriá atitud en luòc d’actitud.

— Avís: Gabriel Bibiloni es un defensor ferme del catalan normatiu e estandard. Es un especialista de granda reputacion. S’amusa pas a reformar la nòrma catalana per son plaser personal. Bibiloni se situa a un nivèl d’excelléncia, es tot lo contrari de certans antinormistas occitans que passan lo temps a demolir la nòrma occitana per alienacion diglossica. Las criticas de Bibiloni sus lo catalan normatiu demòran totjorn pontualas, precisas, perpensadas, cirorgicalas e menaçan pas brica l’estabilitat de la nòrma catalana. M’avètz comprés...

— Donc, Bibiloni s’es demandat se la forma actitud es ben rasonabla en occitan...

Cresi ieu, coma Bibiloni, que la forma occitana actitud, amb c, es passada per lo prestigi doble del catalan e de l’espanhòl. Mas rèsta valida per las rasons seguentas.

— La percepcion del mot occitan acte, dins actitud, correspond a una percepcion analòga en lenga italiana, ont atto “acte” a influenciat los senses d’attitụdine. Donc la sola istòria del mot italian, en se, rend acceptable lo raprochament occitan entre acte e actitud.

— Existís ben un mot latin actitudo ~ actitudinis que rend la forma actitud encara mai acceptabla en occitan. Que lo mot actitudo ~ actitudinis siá recent o ancian en latin, aquò es pas un problèma; fòrça mots cultes se son fargats a partir de mots latins fòrça recents: plutòni, urani, supernòva, Austràlia...

— La forma actitud es completament regulara dins la morfologia occitana. I percebèm plan la basa acte e lo sufixe ‑itud. Tot i demòra coerent d’un ponch de vista endogèn occitan.

— La forma actitud es generala, establa e quasi exclusiva dins los autors e obratges que s’esfòrçan de respectar la nòrma classica. O cal presar.

— La forma actitud es una bona solucion per evitar lo francisme atituda*, ont lo sufixe ‑ituda*, en se, es inacceptable. L’usatge occitanista accèpta sens dificultat la restauracion del sufixe -itud (la preséncia de -ituda* dins l’usatge occitanista ven d’una negligéncia inconscienta e de nòstra fragilitat diglossica en fàcia del francés).

Mai d’un còp ai senhalat divèrses espanholismes que son excessius en occitan coma escèna*, pròba*, cartilag*, venguts de l’espanhòl escena, prueba, cartílago e que conven de remplaçar per scèna, pròva, cartilatge.

Mas actitud es un cas diferent, que l’influéncia de l’espanhòl i es neutralizada per los avantatges que veni de desvolopar: motivacion del sens “acte” dempuèi l’origina italiana del mot, coeréncia occitana intèrna, usatge sedimentat...

La setmana passada èi participat au carnaval de Tolosa. Es tostemps un moment agradiu, mes totun, me deishèc un gost ni carn ni peish.

Qu’i aja un carnaval dens una vila es una causa de las bonas, solide. Es end’aquò que’s cau regaudir qu’aquesta manifestacion, qu’avèva desapareishut una pausa, se posca tornar debanar.

Mes me pòdi pas empachar de hèr lo comparèr dambe lo carnaval biarnés de Pau, au quau èi tamben participat, e mès sovent. Lo pes culturau es fòrça mès important au pè de las montanhas.

Èram sus un carri naulejat per l’associacion d’estatjants deu barri popular d’Ancely que s’encuenta de hèr pression a favor de la redobertura de lor piscina, barrada dempuèi pauc. Dambe de polit monde: François Bacabe (bodèga), Xavier Vidal (graile) e lo Serge Cabau (de la Talvèra - sordo brasilian), am tocat d’aires tradicionaus deu Lauragués e de la Montanha Negra, mes tanben un pichon Ya Moustapha (Chéri je t’aime, chéri je t’adore …) ende peguejar un shinhau.

A despart deu hèit que, pendent las duas oras d’espèra avant l’aviada, èram pegats a tres batucadas que jogavan ritmes diferents (!) e dus carris dambe sonorizacion rambalhosa e musicas diferentas tanben, estoc agradiu. Un còp lo passacarrèras començat, un drin de distància nos sauvèc las aurelhas dejà mascanhadas. Aquò’s tanben lo carnaval …

Mes i a quicòm que’m mancava dens aqueste carnaval, es lo costat popular. Diserí qu’es meslèu un carnaval endeus estudiants que non pas una hèsta tradicionala ende totis. La màger part se debanèc de nueit e au cap d’un moment, lo public èra gaireben compausat au cent deu cent de joens de mens de trenta ans. Lo hèit que los joens s’esgaudiscan es pas una marrida causa en se medish, mes lèu vesom pas per carrèras nat dròlle ni mair, ni quite pair.

Estoc susprés tanben peu carri que’ns davantejava. Èra aprestit per un magazine de paréisher au mes de mai que s’aperarà Le Petit Tou (au mens una allusion a l’occitan “petiton”), semblava drin lo camion promocionau de Sud Radio sus las platjas d’estiu dambe sa troperada de gojats deu bloson rotge que’s bolegavan tot a l’entorn. Sons pòrtavotzes hasèvan petar maishanta varietat dens la quau m’i escadoi de reconéisher Magnolias forever deu praube Claude François.

Notèi çaquelà lo carri deus “Pescadors de Venèrca” escrit en occitan mistralenc, e un pichon grop de musicaires colombians que s’ausissèn pas pas au mès d’un mètre cinquanta au bèth miei deu rambalh. A despart d’aquò, las batucadas senhorejavan au medish nivèu que la musica enregistrada.

Sabi plan que “cau de tot ende hargar un monde”, e qu’entre tradicion e modernitat cau trobar un equilibri, mes me sembla que, dens l’istòria e las legendas mondinas i a de qué trobar inspiracion e’s plaçar dens un seguit culturau temporau.

Vertat tanben que’m hèi ara un vielh con …

Precedentament dins lei Cronicas dei tèrras luenchas:

A la recèrca de Clamença, un merchand anant vèrs l’oèst dei tèrras luenchas m’a socorregut dau fresc de l’ivèrn, e es amb eu qu’ai fach la rota fins a Aubèrt, republica singulara que me n’an contat l’istòria.

Aubèrt era una vila subrebèla. Cada pas que fasiam dins aquesta èra un esmeravilhament per ieu, e aquò nieus per lo merchand que non la vesiá pas per lo primier còp.

I aviá de vida de pertot, de botigas a cada canton de carriera e sustot dei carrieras caladadas coma jamai n'auriam pogut veire a Aeria o dins tota autra vila o vilatge dei tèrras luenchas. Ren podiá vertadièrament diferenciar Aubèrt d’una vila d’Euròpa, èra una capitala au mitan d’un desèrt de nèu fondenta e d’aiga.

Au delà dei parets, i aviá ren d’autre qu’una immensitat d’aiga e quauqueis illas que flotavan au luench au grat dei vents e deis ondadas. Sufisiá de se dire qu’òm èra perdut au cap dau mond en auçant leis uelhs e quand òm lei baissava encara en dessota dei barris de la vila, per se creire en plen Londres o Berlin. La vila foguèt bastida sus una còla, èra sempre possible de la veire de l’interior e subretot quand nos trobaviam sus leis autors d’aquela còla, mai la forma naturala dau relèu èra pauc a cha pauc estada engolada per l’urbanizacion. Èra una urbanizacion doça, qu’empachava pas la beutat dau luòc, mai la rendiá encara mai corosa. Un cors d’aiga passava dins la vila e dau riu comun dei tèrras luenchas qu’òm podiá imaginar, èra sortit au fieu deis annadas un polit riu, que traversava la vila e qu’èra agrementat de molins de còps que i a, fasiá virar de tot nòus generadors electrics, que non devián aver mai de tres o quatre ans.

Eriam intrats per la pòrta principala, benlèu una dei soletas que menavan a la tèrra. Leis autreis duberturas de la vila èran aquela dau pòrt oèst e puei aquela dau pòrt nòrd, mai menavan totei doas sus la mar. Lo mercadier me laissèt au centre de la vila, una immensa plaça que lei gents de la vila li disián tot simplament la plaça centrala. Sus aquela plaça rajava una sorsa qu’èra estada organizada en una polida fònt sus la quala tronavan diferents blasons en faiença sus cada canton de la fònt. I aviá ailà la bandiera còrsa, e son famós cap de moro, la bandiera occitana de sa crotz d’aur e de sang, la bandiera escocesa, la crotz basca, leis erminas bretonas, un magnific trisquèu e puèi finalament lei colors catalanas. Restava de cantons vueges, e sus lo dessús de la fònt flotava la bandiera de la Republica d’Aubèrt, emplit de roge, que portava en son centre un magnific leon d’aur e d’argent. Lo leon d’Aubèrt èra decorat d’una colana de porpra, color significativa e fòrça provocaira, que mostrava la riquesa de la vila e de la Republica, perque un solet grama de la color violeta costava l’equivalent de dos gramas d’aur.

Me cauguèt tres lòngueis oras per far lo torn de la vila. A cada passant que me semblava simpatic, demandave cortesament s’aviá pas vist passar una jove comtadina, o simplament una jove de l’accent dau Miegjorn ben prononciat, tot en fasent una descripcion fisica de la dròlla que fasiá ara batre mon còr de son èstre e de sa desparicion.

Tot en contunhant ma recèrca e mon interpelacion de passants, me gandiguère a l’oèst de la vila. Degun aviá pas vist aquela joventa que ne fasiáu la descripcion e maugrat lo fach qu’èra normal dins una vila tan poblada d’aver pas coneissença de totei lei personas que passavan per ailà, perdère pauc a cha pauc espèr. Dins ma petita tristesa, me demandave alara coma la vila d’Aubèrt podiá èstre tan rica e se permetre d’expausar sa riquesa e sa poissança a travèrs de sa bandiera. Èra probable qu’un jaç d’aur o d’una tota autra riquesa foguèt descobèrt sus plaça, mai lei tèrras luenchas non èran pas particularament reputadas per son jaç d’aur e America semblava una tèrra fòrça mai propícia a tot aquò. La vila dispausava de segur d’un grand ret, subretot merchand e aquò podiá explicar una partida de sa riquesa, e caliá egalament prene en còmpte lo fach que la vila èra de lònga dotada per lo pichòt pòble restat sus plaça, que li enviava òmes, sòus e ressorsas, e tot aquò au nas dei grands empèris. Èra benlèu d’ailà que veniá tota la riquesa de la Republica, mai restava de tot biais una granda partida de mistèri.

Arribave enfin au pòrt oèst de la vila e podiáu admirar de mai près leis illas nivolosas, maugrat que foguèsson a mai de dètz quilomètres de la còsta. Leis illas me semblèron tot d’un còp mens vuejas e m'avisave qu’èran abitadas, o aumens o aviáu supausat en vesent un cèrt nombre d’abitacions e mai una glèisa sus l’illa de drecha que li disián l’Illa dau Roland. L’illa centrala se devisissiá en doas pichòteis illas qu’èran fòrça mai pichòtas que leis autrei doas illas lateralas, mai semblavan protegidas per aquestei. I aviá tanben d'abitacions sus aquestei, se disián leis illas Ternay. L’illa mai a senèstra, e doncas mai a l’oèst èra l’illa de Croy, non i aviá que quauqueis abitacions a son pè, e sus lo flanc de son pueg èra l’immensa fortalesa visibla despuei l'ensemble de la poncha d’Aubèrt. Aquela fortalesa aviá pas per foncion primiera de defendre leis illas nivolosas, mai ben de gardar lei presoniers de la Republica d’Aubèrt. Lo mercadier m’aviá contat que sei grands presoniers èran dos generaus napoleonians, mai pereu un lòrd britanic que son rescat èra estat pagat per la corona britanica en persona. Aquò podiá egalament explicar una part de la riquesa de la vila.

D’aqueu temps que contunhave de demandar ais òmes presents sus lo pòrt s’avián pas vist mon amic, un pescador me tornèt espèr. Me diguèt qu’aviá vist una joineta femna que correspondiá a la descripcion que li aviáu fach, e que foguèt menada a la fortalesa de l’illa Croy per de còrses. D’aquel espèr, ieu sentiguère subretot un fòrt desgost per la vila que m’entornejava e per aqueleis òmes qu’avián potencialament raubat ma Clamença.

Subran, una votz se faguèt ausir darrier ieu e m’interpelèt:

— “Sénher Cavailhès, per òrdre dau Papa e dau Legat, vos prègui de vos arrestar”.

D’aqueu temps que virave per veire quau me podiá ben cridar au mieg d’aquela multitud, ieu qu’ère un perfiech desconegut. Puei me recordère dei dragons dau Comtat qu’aviáu vist a Aeria, e mon esperit se pausèt una bona centena de questions en l’espaci d’una segonda, avans d’apercebre davant ieu lei dos dragons dau Comtat, vestits de son unifòrme, que s’aprochavan de ieu.

Nacions fabricaas reciprocament sus las guerras

Son comemeraas las guerras còntra Alemanha, es lo remembre dal sacrifici dals òmes dins la flor de l’eatge mòrts per la pàtria.

Mas coma se fa que non se comemòre las guerras anterioras? Es una question de temps, las guerras de 1870 còntra Prússia, las guerras de 1792 en Comtat de Niça, ecc. son tròp vielhas benlèu.

Qual, dins nòstra societat aüra, es capable aüra d’escotar nòstra pena (e/ ò colèria) per lo malastre occitan (pèrdia de la lenga, de la cultura)?

Conoisho de monde que ploran per un can mòrt. Sèm tan luenhs de lor quotidian per que non ploresson la pèrdia de l’occitan (e dals occitanofòns mòrts)?

Es coma de l’utilisacion das minoritats dins l’argumentari das grandas nacions als accents imperialistas. Quora en França se manifestava per sostenir los dreches de l’òme e Tibet, en China se manifestava per Corsega e dire que França respecte degunament lo drech dal pòble còrso.

Mas per cu nos prènon, per de mariòtas o d’espaurugals? E ben òc, penso ben.

L’occitanisme, una soma d’individualitats?

Cadun a lo sieu prat carrat, se parla dals mòrts mas s’entrevista pauc de contemporanèus (levat d’unos artistas).

Una amiga occitanista me disiá: “Per un occitanista ancian que se’n va ont es la relèva? I es un problèma de relèva, causat per l’ego de monde al poler dins las estructuras e que vòlon ren adobar l’avenir en anar cercar d’autre monde que lor farián eventualament concurença”.

I es question d’oligarquisme dins lo mitan occitanista?

De mai d’unos parlèron de capitalisme subvencional en lo mitan occitanista. Centralizar las subvencions per far espelir sos projèctes e non los dals autres.

Trobam ocasionalament de dinastias d’occitanistas. Tant mièlhs, vòl dire qu’al mens, i es una cèrta transmission de valors militantas occitanistas.

Mas cal tanben laissar la plaça als deguns, als que son de monde que vènon d’un autre mitan social o cultural. Quantes còups entendèro dire: de còups fa pensar a una sècta... a causa dals còdes qu’observam dins lo grop.

Rómper ai murralhas

En 1991 a murralha de ferre s’escranca e a murralha de Berlin es prefondaia. Despí as annaias entre o blòc de l’est e de l’oèst es dreiçaia una murralha politica e fisica entre ben de païses. Alemanha es unificaia tot en gardant una predominança de l’aut tedesc sus lo bas tedesc (ò nederlandés).

M’en aviso dal temps d’un viatge en Russia en 1990, avio un desenal d’ans. Semblava una autra planèta. E semblava “èsser coma aquò”. Damb us mius parents, sèm abordats per d’ancians sordats de l’Armaia roja. Volion escambiar de blocas de cintas dambals simbèls sovietics (dalh, martel, espigas de blat e estèla) còntra nòstres de vestits. Quina majestuositat dal metro moscovita e quin contrasta damb aquelos sornes passatges sosterrans. De trambalans (tranvias) ont vesem de bravas gents dins o siu quotidian, nos gàrdian a mitat suspreses a mitat blasats.

Se passeavam sus lo flume, vesem o Cremlin, a famosa piaça roja. En formula “intorrist” sèm acompanhats per veire ce que cal veire ò non. Un jorn damb mon paire entram dins l’ascenseire per calar a a sala de recepcion de l’òste. Picam l’estança mas a maquina sembla s’enganar e arribam a un estança tota bianca, ren a veire damb as estanças que conoishiam. E d’ordinators e de maquinas estranhas. Belèu èra o nivèl administracion. Tancat entre dos nivèls de cambras. Espaurugant.

Descolonizacions europèas

Euròpa es conoissua per èstre lo breç d’estats de granda tradicion imperialista sus la planèta. Granda Bretanha, França, Espanha, ren que dins aquels tres païses avèm colonizat la mitat de terra entre Africa e America, e mai qualques tròces d’Asia.

L’Euròpa de l’èst se descolonizèt pauc de temps fa amb l’espetament de l’URSS qu’escondia l’imperialisme russe. Se’n seguiguèt la renaisséncia dals estats baltes. La separacion pacifica de Chequia e Eslovaquia. L’unificacion alemanda. Un renovèl per Polonha. La renaisséncia per Eslovènia, Macedònia mas de naisséncias dins la dolor per un pòble separat per de religions croatas, sèrbes e bosniacs. Mai tardi agueriam Monte Negro e mai quasi de facto Cossòvo.

Euròpa de l’oèst conoissèt ges de decolonizacion interiora. Se los estats perdèron los colonias extraeuropèas, signalam lo solet cas d’Irlanda que ganhèt son independéncia parciala-, ren boleguèt de mai.

Mas las tendéncias imperialistas son a provar de tornar.

En Euròpa de l’èst aüra continua amb Russia en Ucraïna. Senon, Bielorussia es quasi pro russa.

En Euròpa de l’oèst, avèm d’un costat los movements d’emancipacion catalans, escoceses e flamands. De l’autre de crispacions nacionaloimperialistas notablas en França e tradicionalas en Granda Bretanha que las idèas antieuropèas sèmblan de tornar trobar vam, per melhor gardar lor empèri europenc e lors interesses dins lo monde (via la francofonia o lo Commonwealth) e far obliar que París e Londras dèvon senhorear sempre sensa partatge.

Ostilitats devèrs l’occitan

Per parlar occitan dins lo quotidian, la solucion la mai aisia per lo monde es d’anar júnher un grop occitanista. Perqué dins la societat, es lo luec quasi segur per poler parlar la lenga. Mas far part de l’occitanisme (al sens larg, valent a dire que s’ocupa de lenga occitan en general) e tanben veire de garrolhas. E de garrolhas n’i a.

Coma dins tot grop uman, avèm las garrolhas per los egos dins las associacions, mas gelosias. Mai especialament en domèni occitan avèm las garrolhas sus la grafia.

Avèm lo monde que nos agacha de travèrs perqué fasèm los originals.

Avèm un nivèl ultim, es la garrolha politica.

E lo som son las atacas ad hominem. D’exemples n’avèm a baudre.

Avèm l’impression que l’objectiu ambient en França es que la publicitat e l’accion per l’occitan sigue invisibla o estigmatizaa. Per exemple, per s’afirmar coma occitan sembla de còups dificil. D’aquí lo cèrcle viciós que lo monde se sente gaire occitan, òc, de segur. Ne’n conoisson pauc lo nom.

A Sèrgi, amic de Sant Estève

A tu l’amic qu’ai conoissut e crosat sovent per astre, damont, en prats per siar lo fen, a far d’òbras sus los chamins de la comuna, a balar per lo festin dal vilar. Te dedico aquel tèxt, que dins tos quarantenals d’ans, nos quitères tròup d’ora.

Cada còup que si veiam, se parlaviam qu’en occitan. Tu, avies aprés la lenga nòstra de naissença, al país de Tiniá que lo monde parla ancara un pauc l’occitan gavòt.

Cada còup de gentilesa, per parlar a io —qualqu’un d’un pauc estrangier que ven per las vacanças o las fèstas—, totjorn aculhent, totjorn a pilhar de nòvas e al plaser d’eschambiar. Parlar de la vita, aicí, de causas que te fan de ben e sentir a ta plaça.

Avies subretot l’enveia de parlar occitan. Era un sentiment de fiertat per la lenga, natural e fòrt.

Benlèu sabètz que lo latin classic e lo grèc ancian an cadun de pronóncias dichas restituidas? Segon las òbras dels gramaticians, compreses los de l'Antiquitat, es possible de saber, mai o mens, cossí prononciavan respectivament Ciceron son latin o Platon son grèc. En tèrras francesas, ça que la, sonque es generalizada la del latin, mas amb de francizacions que fan en particular pèrdre l'accent tonic e la diferéncia de longor de las sillabas; quand ensenhi lo grèc, assagi de seguir las convencions de la pronóncia restituida e de rompre aital amb l'òrra tendéncia de prononciar au e eu coma se foguèsson las vocalas francesas de château e peureux.

D'unes poirián trobar van de voler reviscolar de lengas sortidas de l'usatge normal dempuèi de longs sègles. La glèisa romana pronóncia ara son latin amb l'accent italian, e lo grèc modèrne ten un sistèma fonologic tras que desparièr del de son estat antic. O respècti pasmens e o entendi coma una reaccion a una realitat: lo latin classic e lo grèc ancian son ara de lengas del silenci. Se legisson, se traduson, mas quasi jamai se parlan pas.

Òr, vòli pas que l'occitan siá el tanben una lenga del silenci. Aquí ont vivi, fòra de l'ostal e de las leiçons de provençal que doni dins mon collègi, l'occitan es per ieu una lenga del silenci. O es quand vos escrivi aquesta nuèch mentre que m'agradariá mai de parlar amb vosautres. O es quand me recòrdi que l'occitan a pas jamai fach partida de mon entorn pròche o luenchenc durant mon enfança e mon adolescéncia. O es quand corregissi d'articles de Jornalet sens que degun me parle en occitan a mon costat. O es quand vau per carrièras, ont ausissi sonque lo francés, e de còps l'arabi o l'amazigh. O es quand constati que los panèls d'intrada de ma vilòta son muts: i es escrich en grafia de Romanilha Pèiro Lato, mas quasi degun sap pas çò que dison ni perque o dison. Son pas pus de mots occitans, son de letras mudas.

Al fons, volèm de verai que la lenga nòstra emplisca tornarmai nòstras carrièras e nòstres ostals? Encara uèi fòrça occitanistas discutissèm de grafia, de signes escriches, mas desmembram que sens la paraula viva, aquestes signes escriches son letras mudas, son letras mòrtas. Dins los diccionaris occitans, ont son las transcripcions foneticas indispensablas a tota lenga que se vòlga pas del silenci? Lors autors nos farián aital la confession que val pas la pena de las marcar? Qu'es pas util de prononciar exactament una lenga se l'escrivèm e la legissèm abans de la parlar e de l'ausir?

Son doas lengas del silenci, lo latin, puèi lo grèc, que m'an menat a l'amor dels mots, mas los mots los vòli pas coma letras mudas e mòrtas, los desiri vius.

La flausona

Ingredients de la pasta sucrada (per 1 pastisson): 250 g de farina tendra, mièg veirat d’òli d’oliva (o 100 g de burre), 1 uòu, 50 g de sucre e un pecic de sal.

Ingredients de la flausona: 1 kg de brossat de feda, 6 uòus, 1 culhierat de farina, 300 g de sucre, 3 culhierats d’aiganafa e de raspaduras de citron o d’irange.

Preparacion: per far la pasta sucrada barrejarem los ingredients e los pastarem amb las mans, fins que n’ajam tirat una massa consistenta; se cal, i apondrem un pauc mai d’aiga o de farina. En acabant l’aplanarem amb un bestortièr, i farem una forma circulara e la metrem sus un plat, o sus un autre recipient que pòsca anar al forn. Puèi après, farem la pasta de la flausona: ne barrejarem los ingredients e ensajarem que rèste puslèu ferma. En seguida la botarem al dessús de la pasta sucrada e i farem mai de nautor al centre qu’als costats, en forma de mièja bòla leugièrament aplanada. Fin finala o enfornarem, a fuòc moderat (180º). Al cap d’aperaquí trenta minutas, quand serà daurada un pauc per dessús, la tirarem del fuòc e la daissarem refregir.

Variantas: la pasta sucrada pòt téner un rajolat d’aiganafa. Segon los luòcs, fan los pastissons mai grands o mai pichons. Se pòdon far sens pasta sucrada, en los metent simplament sus un plat onchat amb d’òli. D’unes tanben i meton la pasta sucrada dins un mòtle de pastissariá; s’emplegam un mòtle bèl, nos va sortir una còca, e s’emplegam de mòtles pichons farem de racions individualas. Se los fasèm pichons, podèm botar lo forn mai fòrt e los en tirar abans. La pasta de la flausona pòt portar mièg veirat de lach o un pecic de sal; en Larzac d’unes i apondon de rametas d’angelica confida; per qualques luòcs i meton qualque bocin de pèl d’irange confit; en Santafrican d’unes i meton las raspaduras de citron dins lo farç. Dins lo nòrd del Segalar, lo País de Montbasens e lo Causse Comtal l’aprèstan amb de formatge tendre.

Dins lo Causse Comtal, lo Causse de Severac e lo Larzac i a una version, pas tant abituala coma l’anteriora, que s’aprèsta dins un mòtle de bòrds basses e se farcís amb de crèma. La costuma es de la perfumar amb d’aiganafa. D’unes, abans d’i escampar la crèma, meton sus la pasta sucrada qualques noses de burre.

En Espinosa s’esparnhan las raspaduras e i apondon un pecic de sal. La costuma es de recobrir de pasta sucrada un mòtle de bòrds basses e d’i escampar la pasta de la flausona pel dessús (es una còca plana).

Dins lo Causse de Severac tanben ne fan de saladas, amb de patanas bolhidas, e son alavetz de flausonas de trufas. Fan una sòrta de purèa amb las patanas e un rajolat de lach, i apondon lo meteis pes de toma d’un parelh de jorns (pòt èsser de vaca, de cabra o de feda), o salon, o pebran, o barrejan, o meton sus una còca redonda de pasta trencada (o pasta de pan), o pintan amb de mujòl d’uòu batut e o enfornan. D’unes i apondon un uòu o un pauc de burre; d’autres i dauran una ceba trissada e una lesca de carnsalada. En aquel cas lo pastisson es mai aplanat. Per qualques luòcs la fan cobèrta, ponchada per dessús amb una forqueta.

***

Flaons (Morella)

Ingredients del panòli (per una dotzena de pastissons): 600 g de farina tendra, 1 veirat d’òli d’oliva, 1 veirat d’aigardent anisat e 50 g de sucre.

Ingredients del farç: 400 g de brossat de feda (o de feda e cabra), 250 g d’amètlas mòltas, 3 uòus, 250 g de sucre e un pecic de canèla.

Preparacion: per far lo panòli dissolverem prèviament lo sucre dins una escudèla, amb l’òli e l’aigardent, i apondrem en acabant la farina e o pastarem energicament amb las mans fins que, al cap de qualques minutas, ne tirem una massa ferma e consistenta; se cal, i apondrem un pauc mai d’aigardent o de farina. En acabant farem la pasta en porcions parièras (de la grandor d’un uòu) e, amb un bestortièr, las aplanarem fins qu’obtengam de coquetas redondas e primas, d’un pauc mai de mièg palm de diamètre. En seguida separarem las glàrias, las batrem en nèu e las reservarem. Prendrem puèi una escudèla, i batrem los mujòls (amb lo sucre), n’amicalharem lo brossat pel dessús, i apondrem l’amètla e la canèla, o batrem tot e, fin finala, i apondrem las glàrias e o tornarem remenar pauc a cha pauc. Quand la pasta serà prèsta, i botarem un culhierat per dessús de cada còca, a un costat; quand totas auràn lo lor monteton de farçum las plegarem pel mièg, en forma de mièja luna, e ne jonherem los costats de la corba en tot los far venir de peciguets qu’i balharan la semblança de rigòt. Fin finala enfarinarem un plat, los metrem dessús, los ensucrarem leugièrament e los enfornarem, a fuòc fòrt (200º). Al cap d’aperaquí vint minutas, quand seràn leugièrament daurats per dessús, los tirarem del forn e los daissarem refregir.

Variantas: d’unes fan lo panòli amb de mistèla en luòga d’aigardent; lo podèm far tanben amb doas parts d’òli per una d’aiga; s’i pòt apondre un uòu. Lo farçum pòt conténer de raspaduras de citron. Los podèm pintar per dessús amb un uòu batut e los emposcar amb de sucre e una espocada de canèla, abans de los enfornar.

Un estandard web apelat RSS permet de s’abonar a las actualitats d’un site Internet. Gaireben totes los blògs e sites amb un espaci per las novetats ne prepausan. Es tan generalizat que cada malhum social ne prepausa tanben. Es un biais de sègre un site Internet sens aver a i accedir.

FreshRSS es una aplicacion web per gerir los flux RSS. Vos permet d’èsser avisat quand i a de contengut novèl suls sites que consultatz. Podètz ajustar d’etiquetas, de categorias e de filtres.

Tot es fach per simplificar la gestion dels flux, amb FreshRSS podètz sègre l’actualitat d’un site. Aissí optimizatz vòstra velha Internet. Amb lo sistèma de favorits òm pòt facilament tornar trobar un article que vos agradèt.

Çò complicat serà de montar vòstra instància FreshRSS. S’avètz pas de competéncias en gestion de servidor web, podètz trobar un albergador web que fornís FreshRSS. Per mos ensages utilizèri: https://urss.delire.party mas podètz ne trobar un autre.

Ara la lenga occitana: arribèt lo 22 de decembre de 2018 amb la version 1.13.0.

Es pas perfiècha mas trabalhi a la milhorar pauc a pauc, avètz aquí lo ligam cap a la farga logiciala: https://github.com/FreshRSS/FreshRSS

Soi tornat a Jerusalèm.

Aquò poderé estar la purmèra frasa d’una cançon, d’un poèma o lo títol d’un roman. En hèit, soi anat participar a un encontre esperanto a Aqaba en Jordania sus tèma de la patz dens l’Orient mejan. Èra pas que lo quatau còp que’m trobavi en Israèl e, a cada viatge, ne sortissi dambe una impression diferenta.

Vos vòli purmèr rassegurar, aquò’s pas un tèxte de propaganda sionista, coneishi plan los problèmas qu’encontran los Palestinians de Gaza e de Cisjordania (non pas los de Nazaret o Betlèm per contra) e sabi plan que la responsabilitat n’incombís màgerment a l’Estat ebrèu e a sa politica imperialista. Es pas d’aquò que volerí parlar aquí.

L’impression qu’avoc aqueste còp es la d’un país fòrtament cosmopolita, en contra de çò que podèm pensar, dambe una uniformitat etnica de la quala sèm fòrça luènh. Nòsta ostalaria a Tel Aviv se trobava dens un barri d’immigrats, màgerment Negres de Somalia e d’Etiopia, ont l’amaric èra present sus las afichas e las ensenhas de botigas quasi exclusivament. Calèva cercar ende trobar un mot d’ebrèu, a despart deus noms de carrèras.

Am trobat d’autes barris on èra l’indonesian que senhorejava.

E justament, las placas deus noms de carrèras son en tres lengas. Cau saber qu’Israèl a tres lengas oficialas, que son l’ebrèu modèrne, l’arabe literari e l’anglés. Sèm dejà luenh deu monolinguisme francés.

Mès un fenomèn s’es recentament accentuat, es lo de l’immigracion russofòna. Sustot per causas economicas, una part bèra de populacion de Russia mes tanben d’Ucraïna es venguda en Israèl dens las annadas passadas. Son pas totis jusius e daubuns m’an parlat de vilatges au miei deu país dambe una glèisa ortodòxa au lòc d’una sinagòga. Lor preséncia es mès qu’evidenta.

Un vielh esperantista que coneishi dempuèi longtemps de Kiev me condèc son “alia”, a la demanda de sa hilha que desirava un avénguer mès bon ende sons dròlles. Cau díser que lo salari de basa en Ucraïna atenh pas uèi lo dia que los 60 euros per mes ...

S’es doncas retrobat a Tel Aviv e le caloc aprénguer l’ebrèu. Me digoc qu’èra tròp vielh ende s’i escàder e deishèc l’ahar. Per çò de la vita vitanta, reconeishoc que l’usatge deu rus l’èra pro e que fòrça monde parlava pas que dens aquesta lenga.

Vertat que vesoi aficas electoralas de Netanyahu en rus. La situacion es tala qu’ara, los escritèus navèths son en 4 lengas (véser imatge), çò que vòu díser 4 alfabets diferents!

Quan arribatz a Jerusalèm, sabètz pas totjorn se cau mercejar un vendeire per “todà” en ebrèu o “shúkran” en arabe, mès sovent un “spassiba” pòt anar se l’emplegada es saura. Se que non, podètz tanben díser “thanks”, que l’anglés es pas considerat coma lenga estrangièra per aquiu.

Tot aqueste polit monde trabalhan amassa, viven a costat los uns deus autes, se parlan o s’ignoran, a còps se maridan entre eths. Tot se guasta sovent puèi, mercés aus politicians, que son, eths, per contra, una raça a despart de l’umanitat...

La lenga còrsa, lenga privilegiada?

Los flausons (III)

Ochanta o quatre vints: la question dels nombres de basa 20

Ende qué servissen los editorialistas?

Fin de petròli?

Lo rei de Patagonia

Letra als espanhòls

Lo futur de l’occitan estandard, lo futur de la comunicacion en occitan

Shlomo Sand: calabrun de l’istòria

Secaressa, Occitània dal sud primiera concernia

L’elefant de Milanović

L'Occitània e l'occitanisme que ne pantaisi

Actitud, un mot amb una istòria especiala

Carnaval de Tolosa

Cronicas dei tèrras luenchas (17)

Qualques pensiers (extraches dal Quasèrn de pensiers personals)

Occitan, lenga del silenci?

Los flausons (IV)

FreshRSS: gestion d’actualitat

Israèl plurilingüe