Los noms e adjectius que se terminan per ‑tor al masculin fan normalament lor femenin en ‑tritz. Aital o vòl la nòrma classica de l’occitan, fixada per Loís Alibèrt dempuèi 1935.
 
Se tracta de mots de formacion culta (o de formacion sabenta) que l’occitan a preses dirèctament al latin classic.
 
La terminason masculina ‑tor en occitan ven del latin ‑tor/‑torem (per èsser precís, en latin, ‑tor es lo cas nominatiu e ‑torem es lo cas acusatiu).
 
La terminason femenina ‑tritz en occitan ven del latin ‑trix/‑tricem (per èsser precís, en latin, ‑trix es lo cas nominatiu e ‑tricem es lo cas acusatiu).
 
Ansin tenèm las formas seguentas en bon occitan.
   
Dins los parlars que fan lo plural sensible, coma dins prètz > prèses, los femenins en ­‑tritz vòlon un plural en ‑trises: las actrises, las animatrises, las directrises...
 
Las formas femeninas en ­‑tritz pòdon conéisser de còps una segonda forma alternativa en ‑tora, qu’es acceptabla a doas condicions: 1º se deu limitar a qualques mots pauc nombroses; 2º cal que pro d’autras lengas romanicas espandiscan un tipe similar a ‑tora dins los mots correspondents.
   
Dins aquestas comparasons amb d’autras lengas romanicas, devèm pas utilizar lo catalan e l’espanhòl car aquelas doas lengas tendon a generalizar lo tipe ­‑tora e a abandonar lo tipe ‑tritz. De fach, lo catalan coneis ben un femenin ‑triu al costat de ‑tora e l’espanhòl a un tipe ‑triz al costat de ‑tora; mas es lo tipe ‑tora que senhoreja del costat iberic.
 
En occitan, donc, podèm ben acceptar qualques mots amb ‑tora. Per contra es incorrècte de voler generalizar sistematicament lo femenin ‑­tora e d’eradicar lo femenin normalizat ‑tritz. Qualques autors an agut militat per ‑tora e contra ‑tritz en s’imaginant que ‑tora seriá una terminason melhora dins lor dialècte. Pretendon impausar de pertot l’animatora*, la directora*, l’institutora*... Lor posicion es erronèa:
   
Lo tipe normalizat ‑tritz a reculat dins l’usatge popular de totes los dialèctes occitans. Perqué? Perque l’influéncia de la forma francesa ­‑trice tend a impausar en occitan popular lo francisme ‑triça* en luòc de ‑tritz: l’animatriça*, la directriça*, l’institutriça*... 

La vocala “O” nos assegura l’article definit mascle majoritari en occitan. Es confortable.


Lo lop voloc lo moton, o lo mot dolorós d’Oton

Sococ. Cor lo moton.
Lo lop ros, pro morron:
“Bonjorn, mon bon moton,
Totjorn com lo moflon,
Bontós, mostós, … gostós?”
Lo bon moton, tot doç:
“Non non, lo lop, soi moth.”
Lo lop, fosc: “Com lo poth.”
Lo lop trompós: son nom?
Gordon? Non. Donc: Oton.
Lo lop forçós corroc,
Lo moton sol voloc.
Cortbolhon? Non: poton!
Oh, com donc, lop toton?
Ponchon, sorrom-borrom,
Oh, rompoc lo condom!
Orror! Rostons: dolor,
Brolh, rojor, o long plor.
Lo moton: “Mon colhon,
Totjorn cons los lops son.”
Borromb pompós: l’ors blond!
Vos fot son poç oblong.
Lo lop gord com lo plom
Morbós com lo locom
Corroc, tot corb, donc on?
Totjorn lonh, lo bofon.
Los motons, tots los gnos,
Drollons, vops, potorós,
Vos foton lo mostolh
Lo sostrolh, lo mondolh.
Sho, sho, sho, lop hontós!
On cor, lo solombrós?

 


Leis òmes s’estancan près de l’intrada oèst d’Avinhon, per fin d’intrar dins lo bar que duerb sus la via principala, quita perifèria de la Comtat. Lai van cercar un pauc de calor e de conòrt, après aver esperat a la frontiera per poder penetrar en tèrra comtadina. Cau dire que leis autoritats comtadinas laissan dificilament passar lei francés, que mai d’un còp temptèron aquestei darriers trenta ans de reversar lo poder. Òm cònta que projectavan quitament de bastir un nòu departament, qu’aurián apelat Vauclusa. L’idèa es pron estranha, mai me preocupe gaire de tot aquò.
 
La Comtat es considerada per seis abitants, e per totei lei tèrras d’Occitània ocupadas per lei francés, coma un bastion de resisténcia. E deve dire que servir l’armada de la Comtat fuguèt quauquarren que me marquèt fòrt. Ma vida es aicí, de ben segur, mai ai besonh de veire l’autra part, coma se caliá que me conortèsse d’aquela bòna fortuna qu’aviáu, de non patir ges d’opression, e de parlar ma lenga l’esperit tranquil.
 
Aprenguère lo francés au collègi d’Avinhon, es una lenga interessanta. Es calcada sus nòstre tan car occitan e pron jove a dire lo verai. Es una lenga coma leis autras, vaquí tot.
 
Après aver esperat quauque temps, m’atale sus mon brave cavau, qu’escota fièrament. Montam sus lo Pònt Sant Beneset, qu’aperten despuei 1805 entierament a la Comtat, despuei que fuguèt tornat bastir per lei pichòtei mans comtadinas. Es nòstra nòva fiertat, e aquò permet tanben a l’ensems dau Comtat Venaicin de beneficiar dei talhas que rapòrta. Me siáu levat despuei lòngtemps mon bèu costum comtadin, e es amb mon laissatz-passar flame nòu que lei gardas dau pònt me permeton de passar.
 
Lòngtemps percorreguère amb mon bèu cavau lei pradas e lei monts d’Occitània. Traversère Lengadòc, passère lei monts crescuts de Cevena, i rescontrère d’òmes de la fervor tan sensibla, e d’autres tan valents. Me gandiguère puei en Auvèrnhe, ont l’èrba verda vos baila un sorire tan grand que lo soleu vos enveja. Passère per Lemosin, correguère lei bòscs e lei sendas floridas. Vegère d’òmes de genolhons, d’autres qu’òm mutilava per aver gausat s’adreiçar pas en francés a un simple gendarma.
 
Puei tornère montar, per delai aquelei contradas, per jónher lei tèrras planas e sens gaire d’aubres de mon país natau. La veritat es que non ai ges de remembrança d’aquelei tèrras e de son vent marin que me careça la cara. Una odor iodada s’installa e me quita pas mai, mentre que Liona, silenciós, sembla de s’i èstre acostumat.
 
Traversère de ben bèus vilatges sus la còsta, ont la pesca matinala noirissiá mei grandei fams. De pescadors que se planhon e parlan una lenga tan bèla, ressonanta a l’aurelha.
 
Puei, un jorn, m’arrestère au vilatge de mei davanciers. Ma maire me n’aviá bailat lo nom, pasmens ja l’ai oblidat. Es un vilatge claus e pasible a l’encòp. S’i vei la mar se breçar au luenh, e quora lo vent s’amaisa, sus lo cingle verge, se pòt ausir sei murmurs cridar au luenh. I a ren que quauqueis ostaus que s’apietosisson sus lo bòrd de la còla. Un pichòt ostau comunau vielhasson se complai en bot de linha, sembla desocupat. Chascun deis ostaus garda sei còntravents ben claus, e lo vilatge sembla mai desèrt que degun deis autrei vilatges de la còsta. Pasmens i a una glèisa que se distinguís fòrtament, quand òm cabussa son èstre dins la carriera granda.
 
Solet, lei correjas de mon bèu cavau en man, camine vèrs aquel edifici estranh dau cloquier d’una blancor absoluda. Bute la pòrta entrebadada, intre en laissant Liona defòra.
 
Au dintre, quauquei candelas venon esclarzir l’esplendor de l’edifici e de pinturas requistas se pausan a sei quatre caires. M’avance tranquillament vèrs l’autar dreiçat, m’assete simplament au primier reng. Cluque leis uelhs quauque temps, me repause e pense simplament.
 
Sabe pas mai vertadierament cu siáu nimai çò que vòle faire de ma vida. Siáu l’èstre trebolat que cèrca lo conòrt en se sabent vencut per de fòrças exterioras. Me’n cau trobar un solet camin, que me caudriá alora seguir.
 
Subran, una man s’esquilha sus mon espatla e dins un subresaut d’esglasi, me relève.
 
Un òme drech me regarda simplament. A leis uelhs clars, la pèu ternida e pòrta un abit de prèire. Me convida a m’assetar, me demanda çò que vene faire aquí, dins aquelei contradas descoloradas per lo temps e lei vents venguts de la mar.
D’un aire lent e desesperat, me diguèt simplament:

Sus aquelei mots, lo prèire, que semblava quauque pauc malaut, se levèt tot suau.


En tot reconfortant lo paure òme, sortiguère de l’edifici e tornère prene mon cavau. Alora, au grand galaup, tornère a la Comtat, la tèsta plena de pantais e d’interrogacions.

 
Qué vòl dire parlar una lenga? Qué significa aquesta possibilitat susprenenta? Cossí devèm comprene lo fenomèn de la lenga per que pòsca menar decòps de vidas sencèras de lucha consacrada e sa defensa e illustracion? Òm ditz sovent qu’una lenga es tanben una Weltanschauung (“vision/concepcion del mond”) e qu’es la “diversitat” de las Weltanschauungen e “l’enriquiment” cultural qu’aquesta diversitat rend possible, que nos permet de “s’obrir al mond” a travèrs l’usatge d’una lenga apresa o eretada.
 
Òr, en delà d’aqueste argumentari “multiculturalista”, lo de la “lenga-obèrtura-al-mond” que benlèu nos es plan familièr e espontanèu, se pausa encara la question de saber quin es lo rapòrt entre “lengatge” e “vision del mond” veire directament lo rapòrt que filosoficament se pòt definir entre “lenga” e “mond.” Cossí una lenga pòt èsser una “vision del mond”? Qué vòl dire “s’obrir” al mond, en qué una lenga permet de “s’obrir-al-mond”? De quin “mond” parlam, de quantes? L’argument “multiculturalista” (inspirat de la Weltansicht defenduda per Wilhelm von Humboldt³) que fa de la lenga una Weltanschauung presupausant atal qu’existiriá amb la pluralitat vertiginosa de las lengas, una pluralitat concurrenta de Weltanschauungen e d’un cèrt biais de monds diferents estructurats per çò que Humboldt sona una “forma de lenga” (Sprachform) que pausa atal lo problèma de la convivéncia e de la coexisténcia conflictuala d’aquestes monds.
 
Un dels objectius d’aqueste article es de nuançar aquesta posicion “multiculturalista” sus las relacions entre lenga e mond, que defend una mena de relativisme lingüistic (“tantes monds quantas formas de lengas”), o puslèu de tentar n’observar los limites en tot prepausar una autra via possibla per pensar una concepcion de la relacion entra lenga e mond que serve l’idèa d’un mond comun o d’una comuna preséncia⁴ non contradictòria amb la defensa e l’illustracion d’una lenga.
 
Quina pòt èsser la relacion entre lengatge e mond per qu’una lenga venga un objècte legitim de defensa sens que nos empache pr’aquò de defendre l’idèa d’un “mond comun”? Aquí son las grandas questions que, de segur, analisarai pas brica exaustivament, mas qu’una brèva enquèsta amb la filosofia e un aspècte de la literatura occitana del sègle XX nos permetriá benlèu d’esclairar.
 
 
La pròsa del mond
 
Coma l’indica la citacion de Heidegger qu’obrís nòstre prepaus, l’uman parla. Aquò vòl pas dire solament que l’uman es un “vivent que possedís lo lengatge”, un èsser que possediriá lo parlar, coma possediriá lo beure e lo manjar, mas ben puslèu que l’interrogacion se deu dirigir cap a la pensada que çò uman es mai que mai çò “possedit” per la paraula. Ja que la paraula es çò permetent a l’uman de venir a l’èsser, e qu’es justament aquí tota la question. En quin sens se pòt dire que l’uman es çò possedit pel lengatge? Cossí l’uman e lo mond venon a l’èsser per la paraula?
 
Dins un capítol important de son òbra Warheit und Methode⁵ (Vertat e Metòde) Hans-Georg Gadamer discutís la question de la relacion pausada per W. von Humboldt entre lenga e vision-concepcion del mond (Weltanschauung), e fa la remarca seguenta:
 
“La lenga se reduís pas a una de las facultats dont es equipat l’òme qu’es al mond, es sus ela que repausa, es dins ela que se mòstra lo fach que los òmes an un mond.”⁶
 
Dich autrament, lo lengatge, o puslèu la Sprachlihkeit (“lengatgeïtat” o “l’element lengatgièr”) es la constitucion originària de la présencia umana al mond. En referéncia a la pensada husserliana, òm poiriá dire: l’a priori universal de la correlacion es tanben e mai que mai “lengatgièr.” Mas qu’es aquò “l’a priori universal de la correlacion”?
 
Es la granda descobèrta, segon Husserl⁷, de la fenomenologia: la descobèrta que lo mond, tre son aparicion, se dona a priori, es a dire, anteriorament a tota experiéncia objectiva possibla, dins un ensemble de co-relacions amb de “mòdes subjectius”, dich autrament, qu’abans e en deçà de tota experiéncia objectiva possibla, existís un “teissut” de relacions e de co-relacions estructuralas entre lo “subjècte” e lo “mond”, units dins meteissa aparicion, una meteissa “carn”, un meteis “aparéisser”. Segon Gadamer doncas, l’origina de la manifestacion es la présencia correlacionala de “l’òme e del mond” e aquesta origina es d’en primièr e sempre “lengatgièra”:
 
“Non solament, çò ditz, lo mond es mond pas que dins la mesura ont s’exprimís dins una lenga, mas la lenga, ela, a sa vertadièra existéncia pas que dins lo fach que lo mond se presente (darstellt) en ela.”
 
Dins l’experiéncia de la “lengatgeïtat” del mond, Gadamer vòl atal nos iniciar a una interpretacion del fenomèn de la lenga que sortisca d’una concepcion excessivament abstracha e utilitarista ont la lenga seriá pas res mai qu’un esplech o un utís sonque “util” a de fonccions “comunicacionalas”, “tecnicas” o quitament “significantas.” Com o escriu Heidegger dins “Perqué de poètas?”⁸: ““La paraula es lo parçan (Bezirk), es a dire, la demòra (Haus) de l’èsser. L’esséncia de la lenga s’esgota pas dins la significacion; se bòrna pas a la semantica e al sigle.”
 
S’agís aicí ben puslèu de definir fenomenologicament lo lengatge coma un element fondamental de la nòstra experiéncia “primitiva” o “pre-comprensiva” del mond e mai del nòstre quite èsser-al-mond. La lenga seriá atal la portaira, la “clau” (per parlar mistralenc), del sens e de la valor de nòstra présencia al mond, tanplan coma del biais d’aparéisser del mond a nòstra compreneson e nòstras evaluacions. Quinas consequéncias per nòstra question iniciala, se lo mond “se dona” tre l’origina e sempre coma un mond “lengatgièr”? En qué aquò diferís de l’idèa d’una “lenga-vision del mond (Weltanschauung)” demèst de pluralitats de visions e de monds coexistents? Es la compreneson de çò que Gadamer sona de “perfils” (Abschattungen) lengatgièrs del mond que nos premet d’aquò far.
 
Dins una dralha fenomenologica, l’idèa d’un “perfil lengatgièr” del mond es plan diferenta de quicòm coma una “vision” o una concepcion purament “subjectiva” e relativa del mond, conception qu’un subjècte-locutor-spectator formariá a partir de sas possibilitats subjectivas, culturalas o “comunautàrias”. S’agís de dire aicí qu’es plan lo mond tot que se dona a nosautres, mas totjorn a partir d’un Abschattung lengagièr particular, puslèu que de dire que cada lenga definís una Weltanschauung a despart o quitament en conflicte amb las autras.
 
Aicí se tenta d’interpretar lo fenomèn del lengatge coma un element (coma ba se ditz per l’aiga o lo fuòc) de nòstras experiéncias del mond, element que nos envelopa e nos “possedís”, puslèu que coma un simple objècte tecnic dont òm seriá los proprietaris. Atal per un “fenomenològ” (passi sus las bèlas diferéncias entre los autors citats, senon n’aurem pas jamai acabat) la lenga e lo mond son tot en un, dins un meteis aparéisser e un meteis moviment, lo de la nòstra existéncia. E es la pensada d’aquesta unitat de moviment que fa encara question e demòra de mal comprene, puèi que sèm totjorn tentats de tornar introduire una dualitat (“l’òme E lo mond” “lo subjècte E l’objècte” “los mots E las causas”) per far de la lenga un simple objècte tecnic e significant (reduccion ça que la necessària per que la sciéncia lingüistica n’estudie lo foncionnament).
 
La fenomenologia vòl nos far comprene que los umans sèm pas “dins” lo mond coma un contengut dins un contenent, “equipats” per l’utís “lengatge” que fariam “servir” dins nòstre interès, mas ben al contrari es la tentativa de pensar las condicions d’“aparicion” del mond, “l’origina” del mond impensable sens “l’element” o lo “perfil” lengatgièr amb lo qual se dona a nosautres. Coma o escriu lo poèta Stefan George, comentat per Heidegger dins Encaminament vèrs la paraula:
 
 
 
L’uman parla, coma ba disiam en introduccion. En tot seguir aquesta fenomenologia del lengatge, l’uman possedís pas doncas lo lengatge coma un veícul de sa pensada o un esplech “util” a sa vida, ben puslèu, s’agís de comprene la lenga, la paraula coma aicesta dimension fondamentala de son èsser-uman, el qu’es l’èsser pensant pel qual “la lenga parla” (die Sprache spricht, çò ditz Heidegger), car segon Heidegger “l’advenir” del mond es impensable sens l’eveniment de la paraula. E qu’es la poesia se non la meditacion, lo cant que perpensa aqueste “eveniment”, pertocant nòstra apartenéncia concrèta e “lengatgièra” al mond?
 
 
Una quèsta de mots
 
Felip Gardy dins un libre consacrat a la “quèsta de mots” dins l’escritura occitana contemporanèa, remarca qu’aquesta escritura¹⁰ es marcada per una prigonda paradòxa: mentre que sa lenga s’esvanís de la vida sociala, cèrts autors (Max Roqueta, Robèrt Lafont, Bernat Manciet, e dirai, Felip Gardy el meteis) an decidit ça que la de n’explorar las riquesas e de’n far lor lenga d’expression e de recèrca poetica.
 
L’interrogacion filosofica sus çò qu’a motivat d’òmes e de femnas a causir la lenga occitana, causida que de segur semblèt absurda e mai vana a la majoritat de lors contemporanèus me sembla rejónher las meditacions fenomenologicas de Gadamer o de Heidegger al subjècte de l’èsser de la lenga e de sa relacion al mond.
 
Aicí òm pòt trapar una primièra dralha de reflexion: l’importància joslinhada per Felip Gardy del tèma de la mòrt, de la desparicion, de l’abséncia o de l’esvaniment, particularament dins tota l’òbra poetica de Max Roqueta (mas tanben per l’autor del Gojat de noveme). D’efièch, aqueste tèma de la mòrt e de la desparicion permet en fach a la literatura occitana contemporanèa, en delà de la situacion sociala particulara de la lenga ela meteissa, de perpensar d’una manièra originala, per dire, gaireben unica, l’importància que revestís lo lengatge dins l’experiéncia umana del mond, una experiéncia marcada sovent dins Max Roqueta per lo tèma de la nuòch ansi que lo fragil e menaçat mas pasmens poderós espaci de creacion e revelacion que permet la lutz, lo rai de la paraula poetica.
 
La prigonda paradòxa de l’escritura occitana de Max Roqueta notadament, tala coma comentada per Felip Gardy, e son interès màger a mon vejaire, es mai que mai que la lenga del poèta, una lenga que s’esvanís de la vida vidanta, en tot s’esvanir decèla atal son poder revelator, lo de desvelar l’essenciala correlacion lengatgièra que religa “l’òme e lo mond” e dont lo gèste poetic ne reculhís la traça.
 
Es vertadièrament, çò’m par, lo ponch mai fòrt e la bèltat d’aquesta escritura occitana, que fa de l’esvaniment del “perfil lengatgièr” del mond, consequent de la pèrda de l’us de la lenga dins la societat, l’escasença d’una paraula poetica dont la tòca es de reculhir per son cant aquela relacion essenciala entre lo mond e la paraula, entre la “tèrra” e “l’òme”, car son las paraulas que, coma çò escriu Max Roqueta, “estèlan la nuòch de las causas.”
 
Me sembla qu’òm pòt legir dins l’òbra fascinanta del poèta d’Argelièrs, unas meditacions prigondas qu’interrogan, se’s pòt dire, aqueste “perfil lengatgièr del mond” e lo poder de revelacion de la paraula, poder dont la descobèrta foguèt l’escasença de la naissença poetica del jove Max. D’efièch, dins un bèl omenatge a son mestre Josep-Sebastià Pons, Max Roqueta relata atal “lo levar de la poësia dins vida” e las condicions de sa naissença coma poeta occitan:
 
“La revelacion, per lo primièr còp de ma vida, de quauques vèrses de Mistral, espelits subran de la mementa de mon paire un jorn, - aviái aperaquí dotze ans-, que, jos los pins de son òrt m’ajuda a cargar, sus la barda de la sauma, un fais de correjòla (...) me recòrde encara, dins lo planh leugièr dau vent dins las brancas, lo levar de la poësia dins ma vida, d’una poësia non pas estrangièra coma la de l’escòla, mas nòstra, pastada dau sang de nòstre sang, d’aquela lenga de la carrièra e dau camin:
 
 
Tot aquel pan d’aur per un fais de correjòlas acampat per de conilhs!”¹¹
 
Cossí apareis lo “levar de la poësia” atal descrich per Max Roqueta? Al cors d’un trabalh quotidian en companhiá de son paire “jos los pins de son òrt”, per la “revelacion” de qualques vèrses mistralencs provocats¹² dins la “mementa” de son paire per las “correjòlas”, pichonas erbetas, qu’aicí venon l’occasion d’un desvelament de tot l’Abschattung lengatgièr del mond e dont la paraula poetica occitana (mistralenca) foguèt capabla de reculhir la realitat singulara. Ansi Felipe Gardy comenta aqueste passatge dins son estudi:
 
Dans la langue de chaque jour, parler des correjòlas, c’est mettre en scène l’herbe pour les lapins dans sa matérialité, ses couleurs, ses odeurs, et dire la place dans l’univers de cette herbe toute d’humilité. Mais cette magie du mot qu’il suffit de prononcer pour ouvrir à deux battants les portes de la réalité, encore fallait-il pouvoir en appréhender toute l’ampleur, tout le caractère miraculeux; et c’est alors qu’apparaît le poème de Mistral, dont les vers rendent clairs et définitifs les pouvoirs des correjòlas. ¹³
 
Es donc aquela experiéncia, permesa per la “revelacion” d’una correlacion essenciala entre la lenga occitana e una cèrta experiéncia lengatgièra del mond, la “d’una lenga pastada dau sang de nòstre sang, lenga de la carrièra e dau camin” qu’es a la sorça de tota una vida d’escritura e de recèrca poetica, lo trabalh d’aprigondiment d’aquel ligam e del mistèri d’aquel ligam:
 
La différence des langues, çò escriu Felip Gardy, l’occitan et le français en l’occurrence, explique bien sûr cette proximité presque fusionnelle. Mais elle est rapportée à une connaissance pratique, charnelle, de la présence des choses de la terre et du ciel.
 
Se poiriá dire doncas que lo sentiment subran de “proximitat fusionala” que Felip Gardy comenta dins la naissença poetica del jove Max es interpretabla coma la descobèrta “carnala” d’aquela misteriosa “union” primitiva que liga “l’òme” e lo mond pel lengatge, “union” dont lo poder de revelacion aparten magistralament al cant del poèta.
 
Òm vei atal que dins l’òbra poetica de Max Roqueta s’agís pas solament d’interrogar coma Gadamer la Sprachlichkeit del mond, mas tanben de perpensar la nuòch e las tenèbras qu’advenon amb la pèrda sociala de la lenga, estant lo tèma de la mòrt e de la desparicion un tèma central de son estetica poetica, coma dins aiceste poèma, intitolat “las paraulas” (poèmes en francés):
 
 
En fenomenologia, la quita natura d’una causa es pas de cercar dins un qué substancial, mas puslèu dins un cossí modal. La question es pas: qu’es aquò? Mas cossí apareis aquò? Donc la question essenciala es: cossí apareis lo fenomèn de la lenga per que venga l’objècte d’un discors de defensa? Atal se vei que dins l’apròchi contemporanèu de l’escritura occitana, una fenomenologia de la lenga demòra pensabla jos una modalitat qu’es la de la traça, marca per excelléncia de la preséncia dins l’abséncia.
 
Es un tèma que s’ameritariá un tractament plan mai ample de segur, mas tocam aquí un ponch essencial se non fondamental de l’ontologia de Martin Heidegger¹⁴: l’esséncia del fenomèn es de se retirar, de se celar en tot aparéisser. Dins una autra formulacion: l’esséncia de l’èsser es de se celar dins sa manifestacion, de se velar dins son desvelament. Demòra a la paraula umana (poetica e filosofica) la possibilitat del “recuelh” d’aqueste “rai” de l’èsser que belugueja dins la nuòch.
 
Lo questionament heideggerian sus l’èsser nos mena a pensar que sa quita esséncia se manifèsta doncas per son abséncia, e daissa sa “traça” beluguejanta dins la lenga que lo poèta es benlèu sol capable de “reculhir” mai autenticament e de far brilhar amb la “lutz” de sa paraula. Mas la “lutz” del poèta es una lutz fragila, totjorn menaçada per l’abséncia, la mòrt e la desparicion, paraulas esvanidas “que sabon pas se quaucun las espèra” dins la “nuòch de las causas.”
 
Òm pensa alara a Mèstre Albarèda que, après aver pro-vocat (“fariá dansar lo diable!”) las fòrças de las tenèbras, luchat contra elas amb la magia de son art, s’esvanís dins la nèu e la nuòch de la desparicion.
 
 
Conclusion
 
De quina faiçon pòt èsser pensada fenomenologicament la relacion entre lengatge e mond per qu’una lenga venga un objècte legitim de defensa e d’illustracion pel trabalh de tota una vida, notadament d’una vida d’escrivan, mas tanben de militants o de quites ciutadans? Una lenga es pas exactament una “vision/concepcion del mond” (Weltanschauung) que justificariá de “multiplicar” puèi los monds e de defendre una mena de relativisme mòl (cadun dins son canton, son mond e sa lenga), ben puslèu, una lenga es abans tot un “perfil lengatgièr” del mond que las paraulas esclairan e fan venir a l’èsser, emai se demòra encara de ben comprene e perpensar aqueste “eveniment” remirable e benlèu misteriós.
 
Defendre una lenga poiriá doncas èsser defendre la possibilitat “d’irradiar” un perfil, una fàcia del mond al mejan de la paraula; e aqueste es pas un mond demièg d’autres qu’una “comunautat” particulara reivindicariá sonque per ela, mas es puslèu nòstre mond uman sencèr, lo nòstre mond comun que per la multiplicitat lengatgièra de sos perfils e de sas perspectivas, las paraulas pòdon illuminar dins la nuòch.
 
Pensatz benlèu, “fòrt plan, mas cossí passar d’aquelas pensadas fenomenologicas a una lucha sociala per la lenga”? O sabi pas. E cresi pas que la fenomenologia siá capabla de donar una responsa a aquesta question, e aquò rai.
 
Car en luòc de cercar “perqué ieu defendi ma lenga” per fin de justificar una defensa “comunautària”, un biais melhor de pausar lo problèma me semblariá puslèu èsser de se demandar: quina compreneson an (particularament en França) del fenomèn de la lenga per empachar lo mond de se dire dins (una de) sa(s) lenga(s)?
 
Per conclure, s’agissiá sonque de tentar explicar e mostrar, en tot presentar d’analisis fenomenologicas sus l’esséncia de la lenga, en resson amb qualques experiéncias eissidas de l’escritura occitana que, emai se “la lenga s’es perduda” o se sembla s’esvanir e se la “lutz” de las paraulas occitanas sembla desparéisser dins “la nuòch de las causas”, òm sap pas tot çò que pòt una lenga.
 
E de segur, lo darrièr mot al poèta:
 
 
 
 

---

1. Stefan GEORGE, Das Wort, “Deguna causa siá, là ont manca la paraula (das Wort “lo mot/la paraula”)” citat in Martin HEIDEGGER, Acheminement vers la parole, coll. TEL, Gallimard, París, 1959, p.213
 
2. Martin HEIDEGGER, ibidem, p.14
 
3. Wilhelm von HUMBOLDT, Sur le caractère national des langues. Essai sur le langage, Seuil, París, 2000
 
4. René CHAR, Commune Présence, Gallimard, 1998
 
5. Hans-Georg GADAMER, Vérité et Méthode. Les grandes lignes d’une herméneutique philosophique, ed. Seuil, París, 1996, pp.405-516
 
6. Vérité et méthode, ibid, p. 467
 
7. Edmund HUSSERL, Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die tanszendentale Phänomenologie, La Haye, Martinus Nijhoff, 1954, § 49; trad. fr. G. Granel: La crise des sciences européennes et la phénoménologie transcendantale, Paris, Gallimard, Tel, 1976, p. 188
 
8. Martin HEIDEGGER, “Pourquoi des poètes?” in Chemins qui ne mènent nulle part, Gallimard, TEL París, p.373
 
9. Stefan GEORGE, Das Wort, “La paraula/lo mot” ibid.
 
10. Philippe GARDY, L’écriture occitane contemporaine. Une quête de mots, l’Harmattan, 1996, París
 
11. Max ROQUETA, “Josep Sebastià Pons”, Òc, 223, Janvier-Mars, 1962, pp.28-30)
 
12. literalament pro-vocats, cf. Lo latin vocare: cridar, sonar
 
13. Philippe GARDY, ibid, pp.151-152 òm comprendrà per de rasons evidentas que volgui pas revirar del francés dins mon occitan pauròt la lenga de Felip Gardy.
 
14. Martin HEIDEGGER, “Qu’est-ce que la métaphysique?” <1929> in Questions I et II, Gallimard, TEL, París, 1968
 
15. Max ROQUETA, Lo maucòr de l’unicòrn, ed. Domens, Pesenàs, 2000, p.34

Un dels mieus primièrs sovenirs d’alfabetizacion en occitan lo tèni dintre lo metòd Assimil, lo publicat en 1975, escrit per l’Alan Novèl. Èri adolescent e tra dins la segonda leiçon assimilesca apreniái que l’occitan èra “la lenga de l’amor” e que “coma l’occitan es la lenga de l’amor, la parlar vos serà agradiu donc facil”. Soi segur que fòrça occitanistas d’uèi tanben se sovenon d’aquelas frasas.
 
E vertat es que dins lo mitan occitanista l’egalitat occitan = lenga de l’amor, o encara melhor occitan = lenga de l’Amor amb una A capitala es omnipresenta. Nosautres militants o afogats de la lenga nòstra coneissem l’apòrt de l’amor trobadoresc a la civilizacion occitana e europèa. Paucs occitans an legit pregondament los cants dels trobadors mas un bon fais sabon que l’idèa de l’amor tal coma la concevèm encara proven dels trobadors.
 
En mai d’aquò omnipresenta tanben es l’idèa que l’occitan es la lenga del còr e de las tripas, la lenga de la familha e per consequéncia, la lenga de l’amor. L’occitanofòn tendriá amb sa lenga una relacion sentimentala mai fòrta qu’amb lo francés. Aquò son de tèmas que s’exprimisson, que s’ausisson e se sentisson quand ensajam d’explicar çò que la lenga nòstra representa.
 
E pr’aquò, quand i pensam, quantes de nosautres occitans occitanofòns podem dire que coneissem l’amor en occitan? Quantes de nosautres tenem una vida amorosa viscuda en occitan? Quantes de nosautres avem agut l’escasença de cortejar un òme o una femna en occitan? Quantes de nosautres tenem la possibilitat d’anar furar en lenga nòstra de femnas o d’òmes que nos respondrián en lenga nòstra? Quantes de nosautres nos sèm faits sedusir per qualqu’un que se seriá exprimit en occitan? Amb quantes de partenaris avèm pogut far l’amor en occitan? Quantes de nosautres avem pogut dire en occitan los mots que los amants se dison dins los moments de passion carnala?
 
Paucs, plan paucs còp segur. Sul plan de la vida sexuala prendrem tres chifras. Començarem amb lo nombre de locutors d’occitan pro a l’aise per poder tenir convèrsa, çò es 110 000 personas. Puèi prendrem lo nombre mejan de partenaris sexuals dels occitans al cors de lor vida, çò es 10 personas (exactament 10,5 personas). E o compararem amb la populacion d’Occitània qu’es de 16 366 000 abitants. Los occitanofòns representan 0,67 % de la populacion occitana. Amb 10,50 partenaris sexuals los occitans tenon sonque 7,03% de possibilitats de far l’amor amb un occitanofòn dins lor vida. Tristament avèm 92,97 % de probabilitats de viure una vida amorosa e sexuala que la lenga nòstra ne serà absenta.
 
Los qu’an agut l’astre de viure l’amor occitan en vertat son de privilegiats. E pasmens quand i soscam, fa doas o tres generacions la vida amorosa e sexuala de nòstres aujòls se viviá dins la nòstra lenga millenària. Lo monde s’aimavan en occitan, se potonejavan, se calinhavan, fasián l’amor en òc. Aqueste pan de nòstra existéncia a desaparegut e en tot desaparéisser un brave tròç de nòstra umanitat occitana tanben se n’es anada.

La lenga de l’Amor çò dison? Plus beaucoup mon amour...

Fa dos meses las autoritats d’Hong Kong anonciavan qu’avián capturat aperaquí 4 tonas d’evòri d’elefant. Èra una de las capturas mai grandas que s’èran fachas dins la lucha contra lo trafec illegal e internacional d’evòri. Luènh d’èsser un fach positiu, fa mens d’un mes, aquelas meteissas autoritats tornavan anonciar la captura d’1,5 tona d’evòri d’elefant amb una valor de mercat d’1,36 milion de dolars. Las defensas d’elefant avián coma origina un pòrt de Tanzania.
 
Coma se pòt veire, las mesuras contra lo trafec illegal d’evòri son grandas e, de còps, eficaças. Mas una question que nos podèm pausar es: e ara qué? Pr’amor qu’aquesta situacion poiriá demorar plan d’annadas. E alavetz l’extincion de mamifèrs coma l’elefant o lo rinocèros serà un fach, trist mas real. Cossí se pòt arrestar doncas lo trafec illegal d’evòri internacional? E se pòt arrestar de verai?
 
 
De païses africans que i collabòran
 
Divèrses mèdias de tota la planeta alèrtan darrièrament qu’es malaisida la lucha contra aquel trafec illegal. De jornals coma National Geographic o de televisions coma la BBC an fach de reportatges ont se pòt mesurar fins a quin ponch las accions de las autoritats governamentalas africanas son eficaças o non e perqué.
 
Cèrts païses africans que luchan contra la venda d’evòri illegal an confirmat que las capturas son tan nautas que, fin finala, las devon tornar vendre pr’amor que lor cal l’argent. Son de païses amb d’economias pauras. E, e mai se se pòt comprene lor necessitat, es mai de mal comprene las consequéncias finalas de tot aquò. Pr’amor que, uèi lo jorn, e caldriá aver ja una autoritat mondiala amb d’argent per comprar l’evòri capturat e per lo destruire? Senon, aver tantas capturas es fin finala una ajuda al comèrci internacional d’evòri —uèi enebit—.
 
 
Las autoritats fan d’accions pauc rasonablas
 
En 2015 foguèron capturadas aperaquí 40 tonas de defensas d’evòri e aquela chifra es la mai granda dempuèi 2007. Lo solet pòrt d’Hong Kong a ja 12 tonas de capturas dont 2500 defensas d’elefant e 33 banas de rinocèros en fòrça bon estat.
 
D’autres païses coma Malàisia, Tailàndia o Vietnam tanben an pogut confiscar un nombre elevat de defensas d’evòri d’elefant. E va solet que totas aquelas capturas son una temptacion fòrça granda per las autoritats d’aqueles païses a causa de lor nauta valor economica. S’aquel evòri torna al mercat negre, las accions que las organizacions internacionalas fan contra aquel trafec illegal seràn un pauc mai que res.
 
E, malgrat que i aja tanben de païses africans coma Gabon o Kenya qu’an cremat divèrsas capturas d’evòri, o fan pas totes. Va solet qu’aquelas accions an lo sosten d’associacions coma lo WWF. En mai d’aquò, demandan mai d’informacion per luchar contra lo trafec illegal d’evòri.
 
Mas tot aquò, son solament d’accions petitas, fòrça petitas. Las autoritats internacionalas d’ajuda a la fauna mondiala alèrtan que, uèi lo jorn, un elefant es caçat cada 14 minutas. Aquò vòl dire mai de 100 000 elefants en 2015 e que, se l’elefant de la savana es en perilh real d’extincion, l’elefant de selva encara o es mai. Aquel darrièr ja deu èsser considerat coma força près de l’extincion. Las chifras serián de 50 000 elefants de selva e benlèu d’aperaquí 400 000 elefants de savana.
 
La lucha es venguda una lucha contra lo temps. De païses coma Tanzania, qu’avián 110 000 elefants en 2009, ara solament n’an 43 000 a causa de la caça furtiva. L’istòria d’aquela lucha es tanben una lucha contra lo temps: entre 1979 e 1989 la populacion mondiala d’elefants a descrescut d’1,3 milion a 600 000 animals. Aquel an foguèt enebit lo comèrci d’evòri d’elefant. En 1997 se permetèt un autre còp al nivèl domestic. Puèi, lo prètz del quilograma d’evòri s’arrestèt pas de créisser: 120 dolars per quilograma en 2002, puèi 750 en 2010, mas 2 100 en 2014.
 
L’elefant de selva a patit mai encara que l’elefant de savana. A declinat dins a un 65% dempuèi 1979 e a perdut lo 75% del sieu abitat original. L’elefant de savana, totun, aviá tornat créisser dempuèi 2009 mas aquel an los masèls tornèron créisser. En Sambura, en Kenya, mai del 22% de la populacion d’elefants d’aquela region foguèron illegalament mòrts en solament quatre ans.
 
Se pòt pas dire pus clar. Solament avèm de cinc a dètz ans per salvar de mamifèrs africans coma l’elefant. Per salvar d’animals coma lo rinocèros encara mens. Cal prene de decisions e o cal far ara. Senon, benlèu l’an 2025 serà l’an que la Tèrra veirà cossí morís lo darrièr elefant de la planeta. Benlèu abans. L’alèrta es ara mai seriosa que jamai pr’amor que uèi lo perilh d’extincion es ja totalament real. 

Veni de recebre dins ma boita d’e-mail una publicitat per lo darrier trabalh editoriau de Sèrgi Viaule. Es una traduccion vèrs l’occitan d’un libre originau en francés d’Hamid Zanaz. Son títol es L’androna islamica. Un còp de mai siáu trist de veire Sèrgi Viaule pèrdre son temps dins son obsession irracionala còntra l’islam. Abans Viaule èra un amic. Ara desparla de lònga e me fa paur. Es terrible. Avèm criticat sevèrament, fa gaire, son evolucion catastrofica.
 
Viaule s’engana completament d’analisi: confond lamentablament l’islam e lo fanatisme quand, en realitat, lei musulmans son en granda majoritat de gents normalas que refusan lo fanatisme.
 
Mon opinion de lingüista tanben me buta a condemnar lei posicions de Viaule. Dempuei vint ans qu’ensenhi la lenga occitana, vesi d’escolans d’originas divèrsas e de religions divèrsas. Regularament, cada annada, coneissi entretant d’escolans musulmans qu’aprenon l’occitan e que lo defendon de maniera volontària. N’ai coneguts que son anats ai manifestacions “Anem Òc”. Ne coneissi que trabalhan uei dins l’ensenhament de l’occitan. Lei fachs observables son clars: i a d’occitanistas musulmans, islam e occitan se pòdon combinar. Es pas un vòt bufèc, es pas un pantais umanista, es una realitat que vesi cada an. Totei lei professors d’occitan pòdon fornir de testimoniatges coma lo mieu.
 
L’autor dau libre que Viaule a revirat es Hamid Zanaz. Lo sit Amazon lo presenta coma un argerian que critica l’islam. Aquò sembla fòrça interessant en teoria. Defendi lo drech absolut de criticar tota religion o d’aderir a una religion. Ara pasmens, me pausi de questions. Coneissi pas pron Zanaz per lo criticar, per còntra leis “amics” de Zanaz marcan mau... D’efiech, Zanaz es sostengut per de grops de marrida reputacion coma Riposte Laïque e Boulevard Voltaire que son coneguts per seis idèas retrogradas:
   
Lo libre de Zanaz comença per un prefaci de Michel Onfray, que Viaule a traduch en occitan ^[1]. Onfray es un òme mediatic e superficiau que lei vertadiers filosòfs lo reconeisson pas. Fa una critica simplista e grossiera de l’islam. Viaule, que se pretend “occitanista”, serà content de saber qu’Onfray es un enemic primari de la lenga occitana.
 
L’ostau d’edicion que publica Zanaz en occitan s’apèla “Les Éditions des Régionalismes”; tanben pren lo nom de “PRNG Éditions” o “Princi Negre” o “Princi Néguer”. Lo patron d’aquela entrepresa es Eric Chaplain. E aquí, de nòu, parlam de gents qu’an pas una granda elevacion intellectuala.
   
Es pas logic qu’un autor coma Sèrgi Viaule, que se pretend “occitanista” e que se crei “nacionalista occitan”, faga l’elògi permanent d’un editor que trabalha per la destruccion de l’occitan.
 
Sèrgi Viaule se compòrta pas mai coma un patriòta ni coma un umanista. Un vertadier nacionalista occitan, s’es un escrivan exigent, s’es coerent, deu defendre totei sei compatriòtas occitans —dont leis occitans musulmans—. Deu defendre leis idèas umanistas de Fontan e Lafont. Deu defendre la qualitat de sa lenga. Deu defendre una politica d’edicion coerenta dins sa lenga.
 
 
 
____________
^[1] Viaule utiliza lo francisme la prefàcia* au femenin. En occitan de bòna qualitat se ditz lo prefaci au masculin.
^[2] Un article mieu, publicat dins Jornalet, se traduguèt en francés dins un libre collectiu amb mon autorizacion. Mai aquel article mieu, malaürosament, l’editèron dins leis “Éditions des Régionalismes”, i metèron d’errors de tipografia e l’illustrèron amb una carta plena d’errors que veniá pas de ieu... Ara, es ren qu’una anecdòta, i a d’autors qu’an subit de causas ben piégers.

Vaquí la fin de la seria! Dambe aqueste vocala meslèu rara, sèm caduts dens un vocabulari drin especializat, mes qu’existís totun. Un “busurt hurruch” se pòt revirar per “un sorbièr sauvatge”. Lo hustput es tanben una planta. Un hurdun es un bonet (de caperan).
 
Un bon exercici ende’s botar la boca en “cuu de galina”.
 
Sus un tuc, l'usufrut d'un tum 
(Churuluc d’urubú)
 
Gurs. Junh. Un hum muc hug d’un putz.
Lunh, un cuc unglut d’un tusc nutz.
Sus just un cunh d’un tumulus,
Un brum, crum trum d’un cumulus.
 
Busurt hurruch , futur fufú,
Un hus, hustput, futur tutú.
Hust, hruts, busc, brucs, un musc nud pud.
Chut, d’un hurrup bulh un flus crud.
 
Un pur duc rus, dus Turcs bruns muts
Un scútum blu, hurduns puntuts,
Un tust brut prutz, un truc crud punh
Fut, Rus! D’un gus, un rusc, un punh!
 
Cuunud, curt, hug un Rus.
Cursus nul d’un Brutus.
 
 

Quala es l’amira del combat?
 
Los opausants a una vertadièra descentralizacion coneisseràn lèu una novèla victòria! La dels noms de las regions.
 
Ara qu’an ganhat la batalha del retalhatge son a metre la zizania entre nosautres a prepaus del nom de la region mai centrala d’Occitania. E òm vei que lo comitat de sabis qu’èra encargat de far de proposicions a pas prepausat res de satisfasent. S’es acontentat de prepausar de noms que pòdon pas metre l’occitanisme d’acòrd.
 
E finalament òm sap çò qu’arribarà. Òm ditz per rire que lo fotbòl es un jòc que se fa amb 22 jogaires sul terrenh e qu’a la fin es l’Alemanha que ganha. La descentralizacion en França es un pauc parièr. Es un jòc que fa coma se participavan los estatjants de las regions mas a la fin, es totjorn l’Estat central que ganha.
 
Aquelas “consultacions” sul nom de las regions riscan de mal virar. Pel moment son los catalanistas que son contrariats; e los compreni plan. Volián una region a despart e lo resultat es que riscan d’èstre escafats.
 
Puèi son tanben contrariats los autres occitans que vòlon pas que lo nom d’Occitania sol, siá captat per una sola partida del territòri. E pensi coma eles. Occitània es mai que la region centrala. Un adjectiu seriá necessari. Mas quand òm analiza la situacion, finalament la discussion se fa a l’entorn d’una region qu’avèm pas volguda e risca de s’acabar amb un nom que volèm pas e que nos opausarà.
 
S’aquò es pas une situacion que mòstra la perversitat del centralisme me demandi çò que nos cal! E sul nom que nos poiràn donar i aurà pas a trantalhar: serem tots de colhonats!
 
La luta per un nom seriá francament interessanta foguèsse per ua region (o puslèu per de regions ) qu’auriam poscut aprovar dins lor retalhatge e qu’aurián un pauc de poder. Es pas lo cas. La reforma es pas satisfasenta sus aqueles dos punts. Volèm batejar de territòris mal formats, sens cap de poder politic e budgetari.
 
Nos demòra lo nom per nos poder carpinhar! I a de monde qu’espèran pas qu’aquò per se trufar un còp de mai d’aqueles provincials qu’an un esperit plan estret. E mancaràn pas de dire que son eles que trencan perqué arribam pas a nos entendre. E soi pas luenh de pensar qu’una bona partida de nòstres capulats regionals qu’an “lors malhums a París”, coma dison, son complicis (e benlèu organizators) de tota aquela confusion.
 
E vos parli pas de las batalhas que se veson pas dins lo gran public entre les administracions regionalas que se baton per saber qual manjarà l’autre e qual comandarà dins tal o tal sector. Qual aurà las amassadas plenièras, ont se faràn las amassadas de comission, etc…
 
E nosautres auriam lo temps de nos dividir per saber se cal apelar una region “Occitanie” ou “Occitanie centrale” o encara “Occitanie-Roussillon” o “Terre d’oc”?
 
Avètz benlèu remarcat que i a pas una sola proposicion de nom en lenga occitana. Metre lo nom del país sus la mapa del monde dins una lenga qu’es pas la del país en question, es una causa que me pausa problèma.
 
Per dire la vertat e ma prioritat, se me caliá causir entre “Occitanie” e un nom en lenga occitana coma “Pirenèus-Lengadòc” seriá lèu fait per ieu: seriá lo segond.
 
La batalha es, de mon punt de vista, de saber se los conselhs regionals prepausaràn, demandaràn, que lo conselh d’Estat prenga en compte los noms dins doas versionso tres segon los cas. Dins lo sondatge a prepaus de la region ont demòri ai prepausat “Aquitània” e non pas “Aquitaine”. De metre lo nom en occitan sembla pas malastrosament a l’òrdre del jorn E, ça que la seriá aquò la vertadièra (r)evolucion. La nos prepausan pas; e o faràn pas.
 
Vos parlariái plan de las discussions sul nom que portaràn los estatjants de las regions novèlas mas francament d’ausir parlar d’aquò n’ai lo sadol. En occitan per designar los que demòran dins un lòc, la màger part deu temps dison “los de …” seguit del nom del lòc.
 
Finalament vesi pas perqué sus la question del nom i auriá una decision dita democratica quand per la question de retalhar las regions se son passats de nòstre punt de vista. Crenti fòrça que las decisons sián ja presas. Donc se devèm perdre, al mens poiriam metre en primièr dins nòstra lista de principis que los noms de nòstras regions se digan tanben oficialament DINS LOR LENGA .
 
 
 
 

---

Article publicat lo 10 d’abril passat sus david-grosclaude.com

Cada an, mon associacion “Agenés Tèrra Occitana”, que ne soi lo secretari, prepausa al public doas caminadas bilingüas dins l’encastre de la Quinzena Occitana, una dins lo campestre e una a Agen. Ongan aviam causit de partir de Pujòls, a rasis de Vilanuèva, lo dissabte per una caminada de 7,5 kms. Bon, nos acontentam pas de caminar totben que faga partida dels animators d’un club, “los caminaires d’Agenés”. Amb mon amic Joan-Luc Granet, productor de frucha de Madalhan, nos arrestam sovent per analizar e far descobrir als caminaires, d’abòrd en lenga nòstra, lo paisatge e son evolucion, l’arquitectura, la toponimia, la populacion e son cambiament per l’encausa de la guèrra, las ondadas d’immigracion que seguiguèron, lo cambiament climatic, l’aiga (la tematica de la Quinzena ongan) ec.
 
Aqueste còp, auriam preferit, solide, un solelh generós quitament se dempuèi lo platèu aviam una polida vista de Vilanuèva d’Òut e de la valada d’Òut. En lòc d’aquò, lo grop de 23 personas aguèt pendent tota la caminada una pluèja fina, de pujadas bèlas e de davaladas e plan sovent de fanga. Rai que geinèt pas lo mond qu’èran contents de marchar pas nècis. Degun s’espatarrèt pas.
 
Aviam previst una taulejada dins un restaurant italo-sarde de Pujòls a 1 ora e i arribèrem a l’ora dicha. Nos congostèrem d’un repais de tria (l’osso bucco èra subrebon) asagat de bon vin italian. Érem totes de plan bona umor e cantèrem “l’immortèla” e lo “se canta” d’un biais talament afogat que lo patron nos benastruguèt. Pendent lo repais, las discutidas èran animadas e quitament politicas per explicar a los qu’èran pas al fial perque los catalans se volián desseparar d’Espanha. E n’i aguèt tres o quatre de nosautres per cantar “l’estaca”.
 
La visita guidada de Pujòls que seguiguèt foguèt facha per una guida del país que malastrosament parlava pas occitan mas qu’èra sensibilizada. L’anam ajudar dins l’avenir.
 
Fin finala una jornada plan capitada e un trabalh de sensibilizacion de terren plan util completat per la distribucion de la brocadura de l’IEO, “occitan qu’es aquò”.
 
Lo dimenge 10 d’abrial, aviam concebut una caminada urbana, naturalament sul tèma de l’aiga e mai precisament Garona e son afluent la Massa d’Agen. Comencèrem amb un grop de 60 personas pel Gravèr e son istòria, que a l’origina èra un isclòt enrodat per Garona amb sa bracièra, lo Descairat. D’aquí partiguèrem jos un solelh bèl cap a la palanca. Contèri son istòria coma la del riu del temps qu’èra percorregut per de milierats de batèus cada an, del temps que Jansemin per anar a París prenguèt la batèu de vapor d’Agen a Bordèu, en occitan, amb mon amic l’istorian Jean-Marie Catrou e atraversèrem lo riu per arribar a La Passa d’Agen. Jean-Marie nos menèt a un ostal resclusièr per nos parlar de la vida de Garona, nos mostrar la marca de l’aigat gigant de 1875 que destrusiguèt tot. Puèi anguèrem al cementèri de Monbusc veire las tombas decoradas dels mèstres de batèus o de capòts que los gabarrièrs, eles, los esperava la fòssa comuna. L’estapa seguenta èra lo joièl d’Agen, lo pont canal. Parlèri del canal e de l’arribada del camin de fèrre en 1856 que tuèt son activitat de carreg de merças. Del pont, podiam veire la Massa que raja de devath la tèrra. Autres còps, l’aiga de la Massa èra utilizada per la minotariá de Barsalon e lo molin de Sant Caprasi e tanben per la tanariá e la bugada! Quand tot s’arrestèt dins las annadas 1950, la Massa en vila pudissiá e èra plena de mosquilhs. Fa que foguèt recobèrta e raja en granda partida jos la vila. La darrièra estapa foguèt la recepcion a la comuna d’Agen dins la sala dels illustres jos l’agach de Jansemin dont lo retrach costeja lo de  son “amic”, Silvan Dumon. Una elegida plan simpatica, Dòna Castanh diguèt qualques mots de benvenguda. Per quant a io, faguèri una dicha improvisada en occitan per saludar los caminaires en tant qu’encargat de l’occitan a la comuna d’Agen. Alavètz èra temps de prene lo veire de l’amistat. Cal dire que la comuna servis sonca de chucs de fruta d’Agenés, plan qualitadoses d’alhors. Lo mond èran encantats de lor passejada garonesa. E per nautres, es una bona escasença de nos confrontar al terren e de semenar de granas dins los esperits que grelharàn un jorn per l’emancipacion de la nacion occitana.

La tragedia de Fukushima nos aprenguet quauquaren de plan important: los país modernes emb una tecnologia de las developadas pòden coneisser daus accidents nuclears daus greus. En França, ont l’industria de l’atòme es mai qu’importanta, sem preparar a un tal eveniment?
 
Quò es pas l’avís de Jean-Claude Delalonde, president de l’ANCCLI - Associacion nacionala daus comitats e comissions localas d’informacion - un grop de ciutadans mobilizats per la seguretat nucleara  a l’entorn de de las centralas. “Sus lo papier, tot sembla ben. Dins los fachs, ne sem plan loenh.” En feurier 2014, un Plan Nacionau fuguet establit mas auei es totjorn pas mes en applicacion dins los Plans Particulars d’Intervencion gerit per los prefectes.
 
L’ANCCLI comandet una enquesta basada sus los criteris d’analisi internacionaus daus plans d’urgéncia. Revela que França es pas bona dins queu domeni. Aitau, lo dimensionament daus territòris concernits son tròp feble. 5 km per l’evacuacion e 10 per la proteccion quand las preconizacions van de 80 a 100 km. L’obstacle per las autoritats es lo nombre de gens: un milion a 30 km de Fessenheim e 1,2 a l’entorn de Bugey. E puei p’una simulacion son estadas fachas, coma se pòt far dins d’autres país. Sens parlar de las tres centralas frontalieras (Fessenheim rasís Alemanha, Chooz rasís Belgica e Kettenuewen - Cattenom en francés - rasís Luxemborg) que necessitariàn una cooperacion interestatala qu’avem pas.
 
Adonc, nos fau esperar que François Hollande mancarà pas per un còp de paraula. “Anam barrar Fessenheim”, çò disset dijòus. “Quò es a partir de 2019, e serà a EDF, apres l’Autoritat de seguretat nucleara de nos dire qualas son las centralas de barrar.” Lo govern deu balhar sa fuelha de rota sus lo nuclear davant lo 1er de julhet, per realizar l’objectiu de la lei sus la transicion energetica dau mes d’aost passat. Prevei 50% de nuclear en 2025 contra 75% auei. Çò que seriá una avançada importanta. Serà pertant pas sufisenta per qu’aiam pus quela espasa de Damòcles nucleara au dessus de nòstras testas.
 
 

Grop de Convèrsa en aranés, un projècte que ja a començat a caminar
 
Ça’m par qu’entà apréner a esquiar, non i a pas pro de liéger un manuau o guardar un vidèo, que cau cauçar-se es esquís e esguitlar-se pala enjós. Talaments entà apréner a parlar ua lengua e artenher-ne un cèrt domeni non n’i a cap pro de participar en un cors, ath delà, que te cau practicar; parlar, parlar e parlar.
 
Aquerò qu’ei çò que mos auem prepausat un grop d’alumnes d’occitan/aranés dera UdL, Universitat de Lhèida. Auem constituït eth “Grop de convèrsa” d’occitan/aranés dera UdL, un projècte entà parlar, parlar e parlar en aranés.
 
 
Objectiu
 
Er objectiu d’aguest grop qu’ei de practicar era lengua de manèra informau laguens d’un grop de convèrsa amiat per un dinamizador nadiu non professionau. Ath delà, de tant en tant qu’auem prevista era participacion de quauque convidat aranés nadiu entà auer era oportunitat de blagar damb persones de dehòra der encastre academic.
 
Damb era practica orau, en dubèrt, intensiva, biais taula redona e sense professors que hèsquen un seguiment didactic, pretenem qu’es participants perdegam era pòur de parlar, guanhegam autoconfidança e la trasladegam dehòra dera sala d’estudi.
 
 
Descripcion
 
Que hèm ua session d’apuprètz ua ora  e mieja per semana, damb un nombre redusit d’assistents per session pr’amor qu’ei çò mès semblable ara realitat e permet ua frequéncia d’intervencions individuaus mès grana. Era activitat qu’ei gratuïta e ei dubèrta a quinsevolhe que sigue interessat en practicar era lengua.
 
 
Metodologia
 
Es sessions deth grop de convèrsa comencen tanlèu qu’acabe era classa “oficiau” deth Cors d’Aranés, atau que profitam de qu’es alumnes auem encara fòrça presents es aspèctes teorics dera lengua entà practicar.
 
En çò que tanh ara metodologia, pendent es reünions de grop establim ua interaccion orau tamb uns patrons de convèrsa ath torn de quin tèma que sigue. Totun sajam d’evitar ahèrs problematics coma era politica o eth sèxe. En çò que tanh ara politica qu’ac hèm entà qu’era convèrsa no se vire en un debat ideologic emocionau intens que bensè mos amortarie eth tèma linguistic.En cas deth sèxe que non ne parlam pr’amor deth redusit lexic disponible sus era matèria.
 
Tanlèu que trauessam eth lumedan dera pòrta dera sala d’estudi qu’entram en “territòri occitan” e a compdar d’alavetz que non ei permetut er emplec de cap auta lengua que non sigue er aranés. Bric.  Aguest requisit qu’a prumèra vista pòt semblar de facila aplicacion, ena practica non n’ei pas guaire, pr’amor qu’es participants mos coneishem damb anterioritat ena nòsta lengua mairau.
 
Era lengua en que te comuniques iniciauments tamb quauquarrés que coneishes per prumèr còp semble determinanta entara comunicacion futura. Atau, eth prumèr còp que te coneishes tamb quauquarrés, semble establir-se ua sòrta de  troquelatge lingüistic en cervèth que condicionarà era comunicacion e perdurarà en futur. Fòrça soent qu’escotam a cobles o matrimònis parlar entre eri en ua lengua, aquera ena que se coneisheren, mès que viren a d’auta lengua quan se dirigissen as sòns hilhs. Aquieu qu’as era importància de promòir er emplec der aranés enes prumèrs estadis der itinerari formatiu, tè.
 
Entà superar aguest troquelatge lingüistic, que començam es reünions deth grop de convèrsa damb era lectura per part des participants de quauqui tèxtes en aranés.  Pendent aguestes lectures no s’interromp ath lector, mès que se corregís era prononciacion ara fin. Es tèxtes des que mos en servim  son de ua dificultat creishenta entà arténher ua gradacion en aprendissatge. Dempús, mos hicam de plen ena convèrsa.
 
 
Tèmes de convèrsa
 
Tant qu’es participants utilizaram çò d’aprenut, enes nòstes convèrses de relacion sociau, tocam tèmes dera vida vidanta entà qu’artenhegam  correccion e soplesa expresiva ena  nòsta lengua. Suenham eth lexic e era correccion gramaticau, e mès tanben era prononciacion —sustot des “e”, “o” e “u” pera sua importància expressiva— era entonación e eth ritme.
 
Tanben i calam entath sòn emplec expressions fòrça especifiques dera nòsta lengua qu’encara qu’an dificila traduccion, mo’n servim en bèth parçan dera Val: a truca de..., anin-anan..., ara qu’eth solei ges per Arres..., ça’m par..., , chapar..., chauar..., chucar..., de man en man..., e bensè!, ebé ma hilha!, ebé òc!, en pagalha..., hartèra..., moria!, ne ta sèra ne ta aubarda..., nham donc..., no te’n hèsques!, òc ma hè!, quan es grapauds auràn plumes..., sai cap..., sense chuc ne moth..., tier-se eth braguèr..., tiò bèn!, eca… e encara bèri brestècs que no auem besonh de reprodusir acieu.
 
Entà facilitar era practica damb toti es tempsi verbaus, parlam de tèmes deth passat (darrères vacances, episòdis dera istòria, etc…), deth present (notícies escuelhudes ar edart en periodics^[1] e deth futur (plans entath pròplèu viatge, eth cambiament climatic, etc…) e entà practicar damb totes es persones parlam d’un madeish (jo), der entorn (tu, eth), deth mon (nosati, vosati, eri).
 
Coma pas podie èster d’auta manèra un tèma de convèrsa recorrent qu’ei era Val d’Aran, quan mès hescam a conéisher eth nòste país, mès interès en apréner era sua lengua suscitaram. Calam enes patrons de convèrsa aspèctes istorics, culturaus, des nòstes tradicions que definissen se qui èm e coma èm es que parlam er aranés. Fomentar era consciéncia de hèr part deth concèpte “Occitània” refortilhe era decision d’apréner era nòsta lengua. Entà soslinhar era consciéncia d’apertenença aranesa disposam d’elements fisics: mapa politic damb es sies Terçons ,es pòbles e es lòcs, mapa fisic tamb es arrieus, es lacs e es montanhes, calendari en aranés des Hemnes de Les, CDs tamb musica en aranés^[2], escut d’Aran en perfil, utilizacion d’arrepèrveris en cada sason^[3].
 
Damb aguestes estrategies sajam de qu’es participants superegam era inseguretat expresiva e ena realización no parlegam com es blecassuts. Acabam es sessions damb era realizacion toti amassa de quauque exercici des prepausadi enes desparièrs “Quadèrns d’Exercicis”. Coma materiau de lectura e consulta utilizam eth recomanat enes “Corsi d’Aranés” deth Conselh Generau d’Aran e d’auti.^[4]
 
 
Futur
 
Peth moment era experiéncia iniciau d’aguest projècte que resulte utila e plan avalorada pes assistents, per çò que mos prepausam era sua contunhitat mès enlà deth calendari deth Cors Academic. Depenerà deth nombre d’assistents que i sigam. En aguesti moments ei redusit, encara que per çò madeish permet ua mès grana freqüéncia ena interaccion entre es participants.
 
Insistim en çò de redusit deth grop, donques qu’era experiéncia de convèrsa se trasladarà dempús ara vida reau ena qu’es grops son tanben redusidi.
 
Cau arregraïr eth supòrt qu’eth grop de convèrsa a arrecebut per part de Jornalet e der Institut de Lengües dera Escòla des Lengües dera UdL. Eth prumèr qu’a hèt difusion deth nòste projècte e er aute que mos facilite era sala d’estudi entath desvolopament des sessions^[5], e tanben era comunicacion damb es escolans e era difusion des nòstes activitats.
 
Entre sessions, era sala academica se ven ua sala d’estudi virtuau e mos permet contunhar interactuant, en aranés, segur, a trauès d’eth “Campus Virtuau” e deth grop de Whatsapp ”Aranés B2”.
 
S’as interès en participar en grop de convèrsa que te pòdes comunicar tamb nosati en següent formulari de contacte.
 
Demoram tamb aguesta experiéncia contribuïr a qu’era nòsta polida lengua se parle des de aguesta riba deth Estanh Long de Vilamòs enquiar auta riba dera “Mar Grana”.


 
Ja auem començat a blagar.


 
Qu’en parlaram.
 
 
 
 

---

 
[1] Articles en aranés deth Diari Digital Jornalet e deth suplement “AUÉ” deth Diari Segre.
 
[2] CD Era Soca de Nadau© d’”Es Paums” –(P)2016 Es Paums – D.L.:B 8615-2016, editat per Institut d’Estudis Ilerdencs-2015.
 
[3] Arrepervèris – Pagès editors – 1992.
 
[4] Materiau de lectura e consulta:
   
 
[5]. Aula 0.012 deth CCCT-”Centre de Cultures i Cooperació Transfronterera”(Campus de Cappont), Carrer Jaume II, 67.-LLEIDA(25001).

Es una sopa de peis tipica de Tolon e environs, en Provença. S’aprèsta en tot barrejar las verduras de l’òrt (bledas, espinarcs) amb de sardas o d’anchòias e, a respècte del bolhabaissa, es una sopa fòrça mai discreta, mas aquò vòl pas dire que pòsca pas resultar que siá tan bona o melhora qu’aquela. Coma pel bolhabaissa, i a la costuma de manjar d’en primièr la sopa amb las verduras e, en acabant, lo peis, acompanhat, s’aquò nos agrada, per un culhierat de rovilh, qu’es un alhòli plan fòrt, que dins sa composicion i dintra un tròç de pebrina, qu’es çò que li balha la color de rovilh e una sabor plan picanta e descabestrada. Frederic Mistral mençona la sopa dins Calendau:
   
 
Reverset
 
Ingredients: 1 kg de peis (variat o pas: de sardas, anchòias, jòls, cabòts, bòga), 250 g de bledas, 250 g d’espinarcs, 150 g de pan un pauc dur, òli e sal.
 
Preparacion: abans tot lavarem bledas e espinarcs e los coparem menut e puèi estriparem lo peis. Alavetz metrem d’aiga dins una ola e la daissarem sul fuòc. I apondrem las bledas e los espinarcs e, lo bolh pres, los enfonzarem dins l’aiga amb l’ajuda d’un culhièr gròs (se per cas ne salhisson). Salarem, daissarem bolhir a fuòc doç e, al cap d’aperaquí 15 minutas, i apondrem lo peis e i farem montar lo fuòc. En tornant levar lo bolh, rebaissarem la flama e daissarem a fuòc doç un autre còp. Mentretant, lescarem lo pan e lo metrem dins la sopièra (o dins las escudèlas). Quora farà 10 minutas que bolhirà lo peis, i apondrem un rajòl d’òli e atudarem lo fuòc. Fin finala, ne tirarem lo peis e versarem lo bolhon e los legums dins la sopièra. D’en primièr servirem la sopa e, d’en segond, lo peis.
 
Variantas: i podèm apondre un ponhat de fuèlhas d’agreta, un sautat de ceba e tomata (amb d’alhs), qualques rametas de jolverd, qualques brins de ferigola, una fuèlha de laurièr, una rameta de fenolh o una esposcadeta de pebre. Podèm acompanhar lo peis amb un pauc de rovilh.

Republican occitan, concedissi a la Republica francesa, que combati, la nocion de laïcitat. Me pensi tres qu’important que l’estat, al servici dels ciutadans e ciutadanas de totas las cresenças e non-cresenças, demòstre una neutralitat religiosa, e que per tant i aja pas pus de religion oficiala que crèe una inegalitat entre las gents en foncion de lor fe. Es una condicion necessària a l’exercici de la libertat.
 
Totun, la recuperacion del principi de laïcitat per l’extrèma drecha me sembla de ne mostrar los limits. En particular quand la laïcitat deven un argument per atacar una religion especifica, l’islam.
 
Fa qualques jorns, durant un viatge escolar imprevist a Barcelona, m’espantèt un debat afogat entre doas collègas mieunas: “Val mai aver una filha lesbiana o musulmana?”. En mai d’un questionament sul nivèl intellectual e moral dels professors de l’Educacion nacionala francesa, me venguèt en cap lo sentiment que nòstra societat evoluciona clarament vers l’intolerància, quins que semblen d’èsser los progrèsses aparents de l’acceptacion dels autres. Qualque temps puèi, legiguèri sus las rets socialas un occitanista que disiá, en francés, que calia fòrabandir de l’espaci public tot signe public d’apertenéncia a una religion, e que preniá per buta especiala l’islam.
 
De mai en mai me demandi: “Perqué voler interdire tota expression publica d’una religion?”. En qué gèina ma libertat individuala qu’un ciutadan o qu’una ciutadana manifèste en public çò que crei? Soi crestian evangelic, o escondi pas jamai: ma libertat d’èsser seguidor de Crist es de verai menaçada s’una persona se declara, dins l’espaci comun de la societat, musulmana, catolica, bodista, josieva, agnostica o atèa? Ai drech de voler enebir al musulman de se senhalar coma es? En cas qu’o volguèsse, que demostrariái ieu?
 
Pretendèm de voler instaurar una patz sociala en interdisent a las cresenças una expression publica. Remembre de las epòcas guerrièras provocadas per las religions? Possible, e desconeissi pas que las religions son sovent liberticidas. Mas quina patz sociala realizi se comenci d’entrepachar la libertat dels autres? De ieu me sembla que destapi mon intolerància fondamentala. Destapi qu’accèpti pas que l’autre siá desparièr de ieu. E puslèu que de me cambiar a ieu meteis, preferissi d’ensajar de cambiar los autres.
 
Per tant, a la laïcitat que pòt abandonar la neutralitat e se transformar en laïcisme antireligiós, e que de còps d’unes la fan servir per se desencusar de lor òdi contra una comunautat, preferissi la nocion de libertat de consciéncia. Aquesta implica lo respècte e lo dialòg per que poscam coexistir e que recuòle l’ignorància. 

Lo mot archipèla a una istòria originala.
 
Au començament èra un nom pròpri en lenga grèga que designava la Mar Egèa. Lo nom grèc pus tradicionau de la mar, dempuei l’Edat Antica, èra to Aigaĩon Pélagos (το Αἰγαῖον Πέλαγος), çò que significa exactament “lo pèugue d’Egèu, l’auta mar d’Egèu”, en remembrança d’un rei mitologic. Aqueu nom grèc es vengut en occitan la Mar Egèa.
 
A l’epòca de l’Emperi Bizantin —qu’èra l’empèri grèc de l’Edat Mejana—, l’usatge de la lenga grèga desvolopèt un segond nom per aquela mar, to Archipélagos (το Ἀρχιπέλαγος), çò que significa exactament “lo pèugue principau, l’auta mar principala”.
 
La Grècia bizantina e medievala teniá de relacions intensas amb leis estats maritims italians coma Venècia e Gènoa. Au sègle XIV, lo nom grèc to Archipélagos s’adaptèt a l’italian o benlèu, pus probablament, au nòrd-italian de Venècia o de Gènoa, sota la forma Arcipèlago, amb l’accent tonic sus ‑pè-.
 
Tanben lo nom s’adaptèt en catalan tre lo sègle XIV sota la forma l’Arcepèleg [Arcepèlech], benlèu après passar per lo filtre italian o nòrd-italian. La forma catalana modèrna es l’Arxipèlag. L’aparicion precòça en catalan es normala car lei catalans èran fòrça presents en Grècia bizantina au sègle XIV. I laissèron un remembre terrible de mercenaris incontrarotlables e violents.
 
Es de mau saupre quand lo mot arribèt exactament en occitan. N’avèm una traça au començament dau sègle XVII sota la forma l’Archipèla dins lo recuelh de Glaudi Brueis, Lo jardin dei musas provençalas, en 1628. Lo personatge de Carlin i estigmatiza Paulina en disent aquò:
   
Aquesta citacion de Brueis —“e tu, vai-te’n a l’Archipèla”— la retrobam dins lo diccionari de Mistral (qu’escriu “Vai-t’en à l’Archipèlo”). Lo Mèstre de Malhana la presenta coma una expression generala e actuala per maudire quauqu’un.
 
Dins aquesteis usatges, l’Archipèla es encara un nom de luòc, es la Mar Egèa.
 
Mai un autre sens, pus recent, s’es impausat en grèc, en italian, en catalan, en occitan e dins ben d’autrei lengas. Bòrd que la Mar Egèa es plena d’illas, l’Archipèla a designat non solament aquela mar, mai tanben seis illas innombrablas. E fin finala n’es sortit un nom comun, l’archipèla, que significa “ensemble d’illas mai o mens agropadas”. L’evolucion vèrs aqueu sens data benlèu de la fin dau sègle XV o dau sègle XVI. 
 
Lo diccionari occitan de Loís Alibèrt, publicat en 1966, a difusat la forma un archipèl* que sembla pas d’aver gaire de tradicion fòrta en lenga nòstra. Es versemblablament un francisme. Alibèrt èra mòrt en 1959 e sa conhada, persona incompetenta, obliguèt a editar lo diccionari de maniera postuma en i apondent ela fòrça errors.
 
L’usatge niçard coneis un archipèlago, mai es una forma tròp italiana —en italian dison arcipèlago—. S’aluenha de l’adaptacion abituala qu’es puslèu un archipèla.
 
Lo Conseu de la Lenga Occitana (CLO) conselha d’utilizar la forma un archipèla, coma Mistral.

Aquò se sentissèva dempuèi un momentòt, vaquí qu’ara es vertat: l’Emmanuel Macron gaha la volada de son costat en politica dambe son movement En Marche.
 
Solide, es un movement que’s vòu “ni d’esquèrra ni de dreta”, que’s vòu modèrne e que’s vòu dobert a totis. Discòrs ausit dejà cent còps, mes perqué es dangerós?
 
Quitament se lo ministre s’es enganat a son avantatge en mesclar, segon lo Canard Enchaîné, lo nombre de clics sus sa pagina e lo nombre d’adesions, son movement sembla atractiu. Ni de d’esquèrra, ni de dreta, que vòu hèr politica diferentament, aquò quicòm que sedusís fòrça monde destimborlat per la situacion actuala, sustot que l’Emmanuel a bona cara e sembla plan brave.
 
Tocam deu dit ací lo problèma màger de la democracia representativa. Politicians que’s volon aplasurar lo public semenan au vent bonas paraulas ende’us hèr vénguer. Totis an encara en memòria lo “Mon adversari, es la finança” deu François Hollande, “Lo deute de l’estat francés de cap a sas lengas regionalas” d’un Jack Lang que hascoc par jamès ren lavetz qu’estoc ministre de la Cultura o de l’Educacion pro longtemps, o tanben lo “Se cau preparar a tota eventualitat” d’un Chirac davant las fòrças armadas, lavetz qu’avèva dejà decidit d’i anar pas (a la guèrra en Irak).
 
Emmanuel Macron, doncas, dens aquesta tradicion, lança formulas simpaticòtas sens d’evocar lo mendre projècte de lei precís. Sèm ací meslèu dens un casting politic que non pas dens un debat de fons. La resulta pòt estar que, fin finala, unas personas poscan votar en contra de lors idèias pròpias.
 
Mes lo dangèr vertadièr es pas aquiu. Se ditz qu’es un “ex banquièr d’ahars”. Lo diable s’entuta dens los detalhs, ac sabètz. Aqueste petit mot “ex” pòt hè créser qu’a deishat tota activitat dens lo maine de la finança. Cau remembrar qu’a ganhat 2.000.000 euros mercés a la crompa de Nestlé peu grop Pfizer lavetz qu’èra gerent de la banca Rothschild.
 
Soi pas segur que la banca aja deishat càder l’ahar Macron un còp que vasoc secretari de l’Elisèu (puèi ministre). Soi pas solide que l’Emmanuel aja botat son quasernat d’adreças a la bedoceta e aja trencat tota relacion dambe son “ancian” mitan.
 
L’istòria de la banca Rothschild muisha que lor tactica, dempuèi lo sègle XVI, es de’s ténguer au ras deus poders de mès d’un país ende’us influenciar a lor favor.
 
En 1973, lo president Pompidor hascoc votar a l’entorn de Nadau la lei que creèc lo deute sobiran, es a díser lo hèit que l’Estat manlève a … la banca Rothschild (entre d’autes) e torne dambe interés. Estoc la debuta deu problèma de deute sens de fin que pesa sus l’economia e que poderam pas jamès pagar.
 
Jòrdi Pompidor (en francés: Georges Pompidou) èra tanben un “ex” emplegat de la banca Rothschild.
 
Cau saber tanben que, ende’s lançar solet en politica hòra partits, atz besonh de sostengs, sustot financièrs. Caloc pas au petit Emmanuel fòrça imaginacion ende trobar dens son quasernet d’adreças (qu’a pas botat a la bedoceta, ne soi segur) lo sòus necessaris a sa promocion personala e aus interèsses privats de la banca internacionala.
 
Lo vèrme seré un còp de mès dens lo frut?

‘Quò’s benlèu inutile de rapelar l’omnipreséncia deu pin (Pinus pinaster) dens les Lanas de Gasconha...^[1] Mès fau tanplan mencionar duas causas. D’abòrd, les Montanhas de la Tèsta e de Biscarròsse son los lòcs d’origina deus pins de les Lanas, ont creishèvan espontanèiament. I tròban de pins pluricentenaris –çò que s’i escai briga dens lo massiu de produccion, vist que lo cicle silvigenetic deu pin despassa pas mièi-siègle– e los famós pins-botelha resultant d’un gematge ancian. Coma cantèt Eliette Dupouy: T’aimi tant mon país / Damb ta lana de pins... D’auta part, los pinadars^[2] son un element estructurant deu paisatge en Entre-duas-Mars: resultan d’un boscament au XIXe siègle de les tèrras doças, que son les tèrras les pus praubas au cim de les tucas. Antau, flòcan los tarrèirs e contrastan demb les vinhas e los auts tipes de bòscs; son d’excellents endrets per la caça a la paloma e l’amassa deus ceps, e an donc un quite ròtle sociò-economic! Dens l’onomastica, lo pin a balhat lo patronime gascon Dupin e tot un patòc de toponimes, dont le Pin Grolet, dont nos damàndam se seré pas lo “pin graulèir”, sinonime bordalés deu “pin croquèir” o “pin corbèir”, pin isolat ont s’apausan los Corvidèus^[3].
 
Lo tenmarin (Tamarix gallica) e lo ledonèir (Arbutus unedo) son tots dus emblematics de la costèira landesa. Lo prumèir es tipic deu litorau per sa resisténcia au vent e a la sau; lo segond viu naturalament dens los vielhs piquèirs –les montanhas, coma disen– mès, causa interessanta, se retròba au mitan de la vegetacion termofila sus los roquèirs deu Libornés^[4], etc., e bien segur dens los jardins! Demb les ledonas (deu latin unedo), au XIXe siègle, hasèvan lo ledonat, un beuratge alcolisat tipic deu  Bassin d’Arcaishon mès coneishut un pauc a Bordèu.
 
Lo castanhèir (Castanea sativa) es una esséncia d’origina mediterranèia mès naturalisada desempui fòrt fòrt longtemps (= arqueofita). D’aqueth aubre a tot hèser, utilisan los fruits –importants dens la cultura rurala de les regions a sòu acide ont viu, coma Lemosin, Ardecha, Corsega,... o Vasadés e Gravas–, lo bòi, apui les quitas hulhas per perfumar lo chibichó. D’aqueth hormatge, Bernard Vigneau (Lexique du gascon parlé dans le Bazadais, 1879) escriu: “Fromage de lait de chèvre, enveloppé de feuilles de châtaignier, qu’on a laissé fermenter sous le fumier. Ce fromage, qui a une odeur et une saveur très accentuées, était le fromage favori d’Henri IV.” Generalament cultivat devath la fòrma de matas, existís tanben coma aubre de franc-pè o empeutat: de bròis especimèns se vesen pròishe deu centre de Pessac, o mèi a Lengon, ont un vergèir de castanhèirs empeutats de 400 a 500 ans es classat au titre deus sites naturaus (véser les supèrbas fòtos presas per l’expèrt forestièr Jacques Hazera). Los castanhèirs balhèren son nom a l’estadi de rugbi vasadés de Castanhòlas, e son a l’origina deus patronimes gascons Castaing (Castanh), Castagnet (Castanhet), Castandet, Castanet...
 
L’olom (Ulmus minor) diu èster pres en compte dens lo patrimòni naturau au mème titre que lo haian o quasi. La rason: s’es comun a l’estat juvenile –dens l’estrata arbustiva, donc–, es rare a l’atge adulte, perce qu’una malausia fongica apareishuda en 1919, la grafiòsi, destrui son hulhatge. Los rares adultes arribats ad un atge pro avançat son en bona santat perque son isolats: aquò’s lo cas de l’olom de Sent Avit de Solatge, plantat au primtemps de 1848 coma aubre de la libertat, dens un lòc haut au centre deu vilatge, o deus tres oloms de Malagar; n’i’n avèva un a la gara de Lengon mès estut trencat i a quauquas annadas. Lo poèta gascon garonés Fernand Masson (1872-1948) escrivut un poèma sus l’olom de Menaut, a Cerons; pòdetz lo lugir achí. E vam pas tanpauc hèser passar per malha l’olom de Biscarròsse, que seré estat plantat en 1340. La legenda conta qu’autorn de 1450, una juna hemna estut acusada a faus d’auger trompat son òme; condamnada ad èster expausada nusa devath l’aubre de la justícia (l’olom, donc), se n’en morit de vergonha; dempui aquò, a cada primtemps, una corona blanca apareishèva sus lo tronc de l’aubre en signe d’innocéncia; malurosament, l’olom, qu’èra lo pus vielh de França, es mòrt i a quauquas annadas –mès a de descendents. Una comuna de Gironda pòrta un nom sinonime d’ormièra: Omet (deu latin ulmetum).
 
Lo leugèir o surrèir (Quercus suber), en Aquitània, es principalament localisat dens lo Maransin –ont es indigène– e lo Neraqués, mès tanben dens lo Gèrs, dens lo bòsc de la Colona a Sent Martin de l’Èrm e au Maine Pommier a la Gòrça. Exixtís un quite lòc dit le Surrey a Sent Miquèu de Castèthnau. Mès es plantat isolat un pauc pertot en Gironda coma a Montagodin^[5] o mème en pòplament (castèth Faugars a Gabarnac), e’quò’s amusant de saber que l’estacion la pus septentrionala de l’aira de reparticion deu leugèir –cranh lo frid e l’ombra– es la de la Gòrça (Mès). La subericultura es anciana en Maransin e en Neraqués, los dus pòles istorics de produccion: lo leuge servèva per hèser de bocets, de bornacs e de hilats de pesca. Mès’quò’s una industria que declinèt inexorablament: en 1830, un ivèrn frid destruïsut fòrça leugèirs en Neraqués, e demb l’essòr deu pin, la subericultura dispareishut dens les annadas 1950 maugrat l’aumentacion de la damanda. Lo diccionari de Bernard Vigneau, pas tan lunh deu Neraqués, balha quauques mòts ligats a l’expleitacion deu leuge: raspilh (podra produïta per lo raspatge de la crosta deu leuge), surra (agland deu surrèir), surreda (bòsc de surrèirs), canoar (vèrbe transitiu, tirar la pèth deus surrèirs), canon (prumèira pèth tirada deu surrèir). Mès parlam de l’avenir, perque lo leugèir n’en a un: se tròba que presèrva lo pin contra de ravatjaires coma les canilhas...
 
Lo casse verd (Quercus ilex) es coma lo precedent una esséncia relictuala deu Xerotermic, mès supòrta los sòus calcaris au contrari deu leugèir. Corona los roquèirs calcaris e s’estampla sus los piquèirs (Hortin...), mès n’i’n a un pauc pertot: per exemple un fòrt bèth especimèn a Palhet que capèra la rota de Bordèu e balha son nom au jornau municipau e ad una avinguda!
 
Lo pin franc o pin mètge (Pinus pinea), tanben pin empèut en Vasadés, pertant d’origina mediterranèia, èra un mercaire sociau fòrt en quauques lòcs, çò que transparei dens sos quites noms. (En Provença, l’aubre estent espontanèu, n’a pas aqueth prestige, et son nom hèi referéncia a sos fruits: pin pinhon, pin pinhièr.) En Shalòssa, èra plantat per sinhalar les fòrt ancianas “maisons capcasalèras”, apartenent a de roturièrs proprietaris de tèrras francas, dependent pas de nat senhor, çò qu’explica lo nom “pin franc”. “Mètge” vèn deu latin domesticus que significa l’apartenéncia en d’un ostau, un maine. En Peitiu e Charantas, la tradicion vòu qu’ensenhi un ostau protestant: los colportaires que vendèvan de Biblas balhèvan tanben de pinhons per que los protestants sinhalin lur ostau. L’aubre vivent sonque dinc a 200 ans, los pins actuaus serén estats plantats après la Revolucion coma aubres de la libertat (de culte) retrobada. En Bordalés, lo retròbam davant de grands maines e castèths, donc sembla qu’èsti simplament un mercaire sociau, un mercaire de proprietat, o a còps un element decoratiu, shens origina forçadament anciana. Per l’anecdòta, lo pin franc de l’escòla d’Usèsta estut samiat per mon praube papè i a una quarantena d’annadas.
 
Vau fenir per lo casse (Quercus robur, Q. petraea). Aubre omnipresent en Euròpa, es pertant gaire emblematic dens lo Bassin aquitan, ont i a mèi de garrolhas, de carpolèiras e de pinadars que non pas de grandas futèias de casses. Per contra, es coneishut au mens per un de sons usatges: la fabricacion de barricas, una activitat importanta dens les Gravas –saludi mons aujons!  A Vilandraut, la legenda vòu que lo grand casse qu’èra a l’entrada deu vilatge^[6] èra lo pus vielh de França; normau, les gents d’un lòc, loriosas de lur aubre majestuós e n’augent pas leser d’anar véser alhurs, lo considèran atau, çò qu’es renforçat per la tradicion populària. Eric Roulet menciona tanben lo casse de Cantalaudèth, a Lengoiran, devath loquau los amorós vinèvan hèser candeletas... una activitat qu’a mème dishat una tralha dens la toponimia: lo Casse dey Galant a Guilhac!
 
Nicole Laporte, poetessa gascona deu Vasadés –e per alhurs collaboratriça deu Sarmonèir–, dens Mon país, amaina les principalas esséncias de son vesiat:
   
 
Resumit:
 
— Ròtle de produccion a granda escala: pin, castanhèir, briule, noguèir, robièir, leugèir.
— Ròtle de produccion a petita escala: cerigèir, castanhèir, noguèir, ledonèir.
— Mercaires sociaus: cèdre, pin franc, palmièr.
— Ròtle paisatgèir: platana, tenmarin, ledonèir, pin, ciprés., leugèir, briule...
— Ròtle legendari: olom (Biscarròsse).
— Ròtle istoric: olom (aubre de la libertat), pin franc (protestantisme), palmièr (2d introduït en França).
— Aut ròtle simbolic: ciprés (pagament d’una taxa), palmièr (neishença d’un dròlle).
— Ròtle patrimoniau: haian, leugèir, castanhèir (localament), pin (pins-botelha).
 
 
 
 

---

 
[1] Per ríser: mon mèste d’estagi, ingenior de recèrca a l’INRA especialista de la seuga, disèva que lo pin landés es de blat d’Espanha en aubre!
 
[2] Se ditz tanben pinhadar, piadar, pinèira...
 
[3] LARTIGUE Ph., 2015. - Toponymie de la commune de Biscarrosse, inédit, 73 p.
 
[4] Au costat de Viburnum tinus, V. lantana, Rhamnus alaternus, Laurus nobilis... L’imbricacion, dens aqueths lòcs, d’esséncias relictualas de la periòda xerotermica, d’esséncias subespontanèias e d’esséncias a larja distribucion, seré ad estudiar.
 
[5] Plantat a 50 mètres deu meridian de Greenwich i a mèi de 200 ans, a una circonferéncia de 5,80 mètres. Un proprietari aperat Gabourin avèva un vailet qu’avèva portat de Sent Justin (pròishe Recohòrt) un leugèir; volut pas que lo plantèssi sus la proprietat donc se retrobèt sus lo bòrd deu camin. L’aubre servèva d’eishent per los mainatges pas braves, e tanben de lòc de rendetz-vos. https://krapooarboricole.wordpress.com/2009/02/17/chene-liege-montagoudin-gironde.
 
[6] Classat en 1938, mès abatut en 2008, vos dishi imaginar la polemica. Lo pus vielh casse de França seré en realitat a Allouville e auré 6 siègles de mèi...
 
[7] Per lugir lo poèma empenat. 

Lo 8 d’abrial passat se debanèt una matinada de trabalh volguda per lo Conse de Tolosa e tota consacrada a la potencialitat culturala occitana al servici de l’identitat tolosenca.
 
La decision municipala de crear en 2014 un Plan Convivéncia (coma se’n farguèt un a Madrid tre 2005) s’apièja fins ara sus dos eveniments:
  A la debuta de 2016, lo Cónse volguèt l’inscripcion de la Convivéncia dins lo Projècte Educatiu de Tolosa en direccion dels mainatges. Aquel acte fondador testimonia, per el, d’una “volontat mai globala de pausar la creativitat culturala e sociala a nivèl de l’innovacion tecnologica e economica” (letra als elegits del 21/03/16). Per aquò far, me demandèron, lo 8 d’abrial, de presentar als elegits e als administratius (una setantena de decidèires) la conferéncia Los Orients d’Occitània-Convivéncia amb l’idèa de fargar pron lèu una mission Convivéncia adaptada.
 
Doas operacions emblematicas son estadas programadas:
   
Nos trapam aquí dins la contunhetat d’un pretzfach menat à Tolosa, dempuèi d’annadas: amb La Maison des racines du monde e son festenal Racines, l’Ostal d’Occitània e Convergéncia occitana, la Fondacion Occitània, Radio Occitània dobèrta a las culturas autras, Escambiar e lo Foròm des Langues, lo Festenal Occitània de Tolosa, la quinzenada de conferéncias sul tèma dels Orients d’Occitània (gaireben 600 intervencions publicas al dintre d’Occitània e a l’estrangièr) e tantas autras associacions. Sens doblidar lo ròtle màger dels ensenhaires de las Calandretas e de l’Educacion nacionala.
 
Tant val dire que lo nom de la novèla region encluent òc, lenga d’òc o Occitània serà lo benvengut. 

Scenaris per l’occitan
 
A partir de la realitat lingüistica d’Occitània, podèm establir 4 scenaris dins una prospectiva d’us social de l’occitan.
 
 
1. lo monolingüisme francés
 
Aqueste scenari es lo manten de la situacion actuala de la lenga occitana se non i a pas d’evolucion politica dels dreits lingüistics en França.
 
L’estat francés contunha d’utilizar sos espleits juridics, mediatics e economics per impausar lo francés coma lenga unica de tota la populacion. Los mèdias contunhan d’espandir la nacionalitat francesa coma sentiment nacional unic. Supausa qu’Euròpa se tanca dins una Euròpa dels estats o se desintègra e non pòt pas mai promòure un modèl confederal ont totas las lengas europèas serián a egalitat.
 
La societat francesa enfortís son nacionalisme e la majoritat dels franceses refutan l’idèa d’us public d’una autra lenga que lo francés. Sèm tanben dins las perspectivas d’un monde subrepoblat e de subreconsum ont las guèrras e las migracions se generalizarián e aumentarián las tendéncias al replegament nacional.
 
Plan segur dins aquel contèxt, los occitanistas an pauc d’espaci politic per promòure una politica lingüistica favorabla a l’occitan. Mas subretot, aquel scenari seriá la resulta d’una incapacitat dels occitanistas de bastir una perspectiva acceptabla per lo mai grand nombre d’occitans, subretot per los qu’an pauc de consciéncia occitana.
 
 
2. lo bilingüisme occitan minoritari
 
Es lo scenari ont 30% al mens de la populacion parla l’occitan cada jorn dins de con tèxtes de monolingüisme occitan e tornan assegurar la transmission familhala.
 
Aqueste scenari supausa una evolucion dels dreits lingüistics en França amb una legislacion comparabla a la d’Espanha en favor de l’occitan d’Aran.
 
Las lengas minorizadas de França devenon oficiala al costat del francés dins lor espaci territorial. L’estat francés càmbia sos espleits juridics e mediatics per autorizar l’us public de l’occitan. Una part dels occitans coneisson e parlan a l’encòp occitan e francés. Un sentiment nacional occitan coexistís a costat de la nacionalitat francesa. Euròpa progrèssa vèrs una confederacion ont las regions e las lengas europèas son respectadas per los estats.
 
La societat francesa assumís sa realitat multinacionala e multilingüistica. La majoritat dels franceses acceptan l’idèa d’us public d’una autra lenga que lo francés. Una educacion a las lengas de França es generalizada. L’educacion es regionalizada e l’occitan s’ ensenha dins un modèl equivalent a lo dels basques, ont se pòt causir pertot una educacion amb un gra mai o mens fòrt d’immersion en occitan.
 
Aqueste scenari supausa un enfortiment de la tendéncia d’obertura a las autras culturas del monde de la populacion francesa tant coma dels autres país d’Euròpa o d’una mediterranèa pacificada ont l’idèa de tolerància religiosa, nacionala e etnica s’impausariá.
 
Plan segur, dins aqueste contèxt favorable, aqueste scenari es possible sonque se los occitanistas s’organizan per trobar l’espaci politic per promòure una politica lingüistica favorabla a l’occitan. Cal que lo petit nuclèu actual s’espandisca sufisentament per constituir una fòrça politica que pòsca negociar de politicas lingüisticas per l’occitan.
 
 
3. lo bilingüisme occitan majoritari
 
Es lo scenari ont la populacion parla majoritàriament occitan cada jorn mas accedís en francés als servicis de nivèl estatal. Una minoritat viu dins un espaci francofòn. Es la situacion actuala de Catalonha, Euskadi, del Sud Tiròl en Itàlia o las islas Äland en Finlàndia.
 
Aqueste scenari supausa una evolucion dels dreits lingüistics e politics en França comparabla a las autonomias Catalana o Basca en Espanha, o del Sud Tiròl en Itàlia, e una adesion d’una majoritat dels occitans a aqueste projècte lingüistic e cultural occitan.
 
 
4. lo monolingüisme occitan
 
Aqueste scenari supausa una evolucion dels dreits lingüistics e politics en França vèrs un modèl confederal tal coma Quebèc, Flandra e Soïssa romanda o mai, vèrs una independéncia d’Occitània. Supausa l’adesion o d’una granda part de la populacion occitana a l’independentisme.