Fai gaire, la publicacion d'un diccionari amazigh-catalan m'a regaudit fòrça, tant per la dignitat d'una lenga que la parli e qu'es la bessona de l'occitan, coma per la dau pòble auctoctòn d'un país ancestrau mieu, Argeria.
 
Dau mai passa lo temps, dau mai me senti argerian, e dau mai me senti argerian, dau mai Occitània me sembla una necessitat. Vesi d'efècte entre lo país pairau e lo país mairau doas fòrteis analogias.
 
Occitània siguèt victima de l'intolerància religiosa que provoquèt una guèrra d'invasion au còr de nòstra civilizacion. Argeria tanben, en un sens. La religion separèt prefondament lei comunautats, entre leis europèus pènegres generalament catolics, ai quaus finiguèron que se mesclèron lei josieus,  e lei musulmans, berbèrs e arabis. Delà la segregacion institucionala, umanament insuportabla, entre lei pènegres, plenament francés, e lei ''musulmans'' dei drechs inferiors, la religion empediguèt lei maridatges e per tant lei mestissatges qu'aurián pogut crear una nacion novèla, un pauc coma Alexandre lo Grand vouguèt per d'unions faire un mond novèu a l'encòp ellenic e pèrsa. Occitània seriá poguda èsser una nacion de coexisténcia pacifica dei cresenças sensa la Glèisa de Roma e lei barons francés, e Argeria tanben, sensa lo colonialisme de França.
 
Occitània e Argeria an un malastre comun, e aqueu malastre s'apèla França. Après leis invasions successivas de nòstre territòri, agueriam de patir la passion tota francesa per çò unifòrme: mesprètz deis lengas autras que la dau rei, puei de la ''Republica'', concentracion dau poder dins un ''centre'' de verai non centrau, seguida de politicas monarquicas puei ''republicanas'' per escafar çò desparier. Après pèrdre nòstra lenga, ja començam de pèrdre nòstre accent. Argeria, pr'amòr d'una populacion aràbia e berbèra dau fòrt espandiment demografic, escapèt de la volontat francesa d'uniformitat, mai si que patiguèt la rigidat d'aqueu mesme estat. Intransigents e arrogants, lei dirigents de França radicalizèron lo movement nacionau argerian e creèron un clima de violéncia que sa sola solucion siguèt l'independéncia rapida d'Argeria… e l'exili tant dins lo temps coma dins l'espaci dei pènegres coma mon paire. França èra pas en cò sieu en Argeria mai si que o èran toteis aqueleis òmes e fremas que non podián pus restar. L'autonomia èra mai justa e mens brutala puei qu'auriá permés de bastir de liames mai prefonds entre lei pòbles d'Argeria abans de decidir son avenir comun, mai aquela transicion mai doça èra devenguda impossibla en causa de la politica d'un estat segregacionista, en plena contradiccion amb sa pretension d'èsser la pàtria deis èssers umans.
 
Ai sovent vist mon paire a plorar quand li tornava lo remembre de son país perdut. En l'abraçant, compreniáu que França aviá fach son malaür personau e lo de son pòble qu'es tanben lo mieu, s'es verai que la pàtria es lo país de son paire. Jamai non poirai eissugar lei lagremas de mon paire, mai aquelei lagremas me dison qu'un pòble non pòt èsser liure en França. Per complicat que semble, lo camin mai digne es lo de l'independéncia.

Ende s’amusar drin, vaquí un petit poèma escrit dambe sonque vocalas “A”. Per chepic de coeréncia, totis los mots aquí son presents dens los diccionaris de gascon de Nicolau Rei-Bèthvéder, Per Noste e Atau que’s ditz. Podètz verificar suu siti deu Congrès. Me soi interdit lo mot “agacharà” a maugrat deus sons quate “A” fòrça temptaires. La tòca èra tanben de respectar la rima e lo ritme ende que sia bon cantar. A vòstes instruments!
 

La carnsalada
(fabla d’Armanhac)
 
La carnsalada grassa,
La hampa, la sabrassa,
A la brasa passada,
La gata l’a panada!
 
Manja pas, la rapaça,
Pas nada trava, traça,
Davara, sala blaga!
A la cava s’amaga.
 
La grana brava canha,
L’ahar, ah, la tacanha,
L’agrada pas, adara,
Va l’acaçar, amara.
 
“Caraca agaçanta,
M’as hartada, lassanta,
Chapa pas, camarada,
Saps plan, l’as pas pagada!”
 
La gata, cara canda,
Dança la sarabanda,
Parla pas a la canha,
Hala tà la campanha.
 
Canha, gata randada,
Marchan capvath la prada
La brava vaca passa,
Ara, parlan amassa.
 
La vaca: “A l’agaça,
A l’amna tan sagaça,
Balharatz carnsalada,
La qu’atz abans panada?
 
Cara a la vaca blanca
Vagant davath la branca
S’apatzan gata, canha,
La calma ja las ganha.
 
Acabada la ràbia
Fachada a la gàbia,
Partatjan dab l’agaça
La carnsalada grassa.
 
La pamparra arrasa
S’anaràn tà la casa.
Glapada agradabla …
 
Acabada la fabla!
 
 
 

Ua lenga qui s’esvaneish? (Letras d’òc, 2015) es una reflexion sens concession e d’una granda luciditat (es a dire fòrça pessimista) sus l’estat e l’avenir de la lenga occitana (“ua paraula viva que s’esvaneish pòc a pòc”, p. 8), dins la dralha dels tèxtes de Jan dau Melhau (Ma Lenga, vesètz aquí lo polit tèxte de Baptiste Chrétien) e d’Eric Fraj (Quin occitan per deman? Aquí dins sa primièra version occitana). Es escrit, dins un crane gascon (vertat que lo gascon es crane e fièr per definicion!), per lo Joan Eygun, que baileja las edicions Letras d’òc.
 
Sa soscadissa es nascuda de çò que li dison lo monde quora presenta los libres de son ostal d’edicion per las plaças e las carrièras, coma a Seta per exemple, en lengadocian (revirat aquí en gascon!): “dens la nosta familha, que s’i parlè patués mes l’occitan qu’ei la lenga de l’escòla, e sonque de l’escòla” (p. 7). Avèm totis ausit aquò, totis, e cada còp, nos sèm dich que lo trabalh d’un sègle a pas res cambiat. Lo temps es passat dins una emoragia continua de locutors que, per la màger part del temps an quitament jamai saput que parlavan quicòm mai qu’un patés. Ara, que totis pensam mai o mens que la messa es dicha e qu’aqueste còp, òc, las caròtas son cuèchas per de bon (almens per çò qu’es de tornar socializar largament la lenga), volèm almens ensajar de comprene cossí las causas an pogut virar aital.
 
 
Lenga d’escòla o pas de lenga a l’escòla?
 
La primièra (o darrièra per òrdre de temps?) constatacion que fa Eygun es qu’en efeit s’es delegat a una institucion, l’escòla (que siá publica o associativa), lo prètzfach de salvar la lenga. Mas l’escòla demora l’escòla, es a dire un luòc et un temps separats del demai de la vida sociala. Vertat, mas cal immediatament apondre que l’immensa majoritat dels pichons (virtual) occitans an pas agut, an pas et auràn pas l’occitan a l’escòla e aquò, çò me sembla, cambia fòrça lo vejaire negatiu que se podriá aver de l’accion militanta. La raretat de l’oferta escolara e lo fach que se parla aital pauc occitan en defòra de las escòlas occitanas son forçadament ligats, amai se pòt e se dèu far la critica de totis los qu’imaginan que l’institucion escolara podriá salvar una lenga que, elis mèmes, cercan quitament pas a aprene. Eygun, per exemple, constata la “caduda […] espectaclosa e tarribla” (p. 11) del nombre de candidats a l’espròva facultativa deu bachelierat entre las annadas 70 e uèi; aquò vòl dire, òc, que los liceans d’uèi ausisson pas mai l’occitan a l’ostal, mas tanben e subretot que l’escòla a pas fach lo trabalh qu’auriá pogut far, se i aviá aguda la volontat politica de zo far (vesètz la Còrsa, en compareson).
 
Lo fons del problema, çò me sembla, es pas una malastrosa diferéncia entre la lenga de l’escòla e la lenga de l’ostal (que deja, a l’ostal, lo mai sovent se parla pas mai dempuèi un bel briu): aquesta diferéncia existís tanben pel francés, que lo de la regenta es fòrça sovent diferent de la lenga de l’ostal e digus i trapa pas res a dire. Lo fons del problema es que l’occitan ensenhat a l’escòla, l’occitan d’ensenhament que jamai pòt èsser identic amb “la” varietat precisa istòrica del luòc, lo fach de balhar lo nom d’occitan a aquesta lenga d’ensenhament (e aital, fatalament e necessariament d’en far quicòm de diferent del patés que per definicion s’ensenha pas) e lo quite fach d’ensenhar l’occitan a l’escòla, tot aquò es totjorn pas reconegut coma un quicòm de normal, d’evident e de legitime.
 
Se podon partejar maitas analisis criticas d’aqueste libròt suls moviments occitans e occitanistas dempuèi lo Felibritge dusca a Calandreta, mas daissa tròp pensar que son responsables (sin que non copables!) de la mòrt de la lenga. Ièu, vòli aquí puslèu trabalhar a desculpabilizar dins l’ensemble lo moviment, simplament en tornant rampelar que sas (nombrosas) errors de metòde e d’estrategia representan pas grand causa en compareson amb las accions institucionalas contra l’usatge dels “pateses” e subretot en compareson amb la poissença dels models culturals d’exclusion de tot çò que fa rural, paísanas, e donca del “patés”. Es pas per astre que, ont s’ensenha, a l’escòla e a l’universitat, l’occitan demora largament desvalorizat (ai d’aurelhas per entendre e çò qu’ausissi sus l’occitan se gausariá dire per cap d’autra disciplina) pels autres ensenhaires et per fòrça monde. Se compren aital perqué de locutors (o ex-locutors) d’”occitan”, coma los quites ex-calandrons estudiats per Boyer en 2005 (vesètz la discussion aquí del libre de Boyer), fan la diferéncia entre lor lenga apresa a l’escòla e lo “patés”, e tanben perqué sovent, coma zo ditz Eygun, per fòrça ex-calandrons l’occitan es “un sovier de la petita escòla qui cau escóner o desbrembar tà poder passar a l’adolescéncia” (p. 13). Mas nòta tanben que podèm quitamen pas respondre a la question: “quants de locutors adultes e produseish l’ensenhament escolar de l’occitan?” (p. 15). Vertat qu’es pas solament la fauta de las institucions publicas que volon pas (subretot pas!) d’estatisticas seriosas, per çò qu’es almens de Calandreta, i a un refus evident de se confrontar a una realtat dificila, coma lo mòstran las reaccions de defensa instinctiva, sens cap d’autòcritica, a l’estudi de Boyer suls ex-calandrons.
 
 
Bestisièr occitanista
 
Coma d’autres (Felip Martel per exemple, justadament citat dins lo libre), Eygun participa a la critica salutaria dels mites occitanistas los mai damatjoses per la pratica mèma de la lenga (sens parlar de las derivas ideologicas del passat): en particulièr lo d’una Occitania eterna e d’una lenga blosa unificada de las originas. Doblida pas de mençonar lo racialisme fòl de Loís Alibert: (“La conquista gallesa canviet pas mai la raça occitana que la conquista francesa al segle XIII”), o quora escriu que lo Lengadoc foguèt “gandit pendent de longs sègles de las influéncias racicas e linguisticas vengudas del Nord”, aquò plan segur per justificar la superioritat del lengadocian (“lo lengadocian, protegit per una cinta ininterrompuda d’autres dialectes occitans e plaçat d’esquina contra un massís montanhós, es demorat a l’abric dels grands corrents de circulacion e a pogut defugir tota contaminacion”, tèxte totjorn present, sens cap d’avertiment critic, dins la reedicion per l’IEO de la Grammatica occitana!).
 
Levat lo racialisme, demora l’idèia d’una Occitania eterna, coma quora l’Enric Espieu, escrich dins son Istòria d’Occitania del 1970 (perqué Eygun cita aquí en francés, vist que lo libre èra paregut en occitan en 68?): “Quand Strabon parle de l’isthme gaulois, c’est à l’Occitanie qu’il pense d’abord”. O encara: “L’Occitanie existe, son existence et sa spécificité sont assurées depuis les origines de l’histoire jusqu’à nos jours” (mas per una critica mai contrastada d’aqueste libre, es de legir lo tèxte d’Eric Gonzales). O encara, podèm trobar dins un document de l’IEO aqueste polit rasonament circular: “L’Occitanie existe puisqu’elle a une histoire” (1979). Aquesta insisténcia per afortir l’existéncia d’Occitania, negada per totis, se compren mas es fòrça patetica: Occitania es un nom e la realtat de çò que designa es pas eterna mas cambiadissa e subretot patís d’un grèu deficit de legitimat istorica.
 
Tota aquesta mitologia de l’Occitania eterna (amb, puèi, l’afortiment de la mai granda puritat del lengadocian) servís subretot a justificar la tentacion recurenta d’unificar e de purifiar la lenga (veire sul sicut tanben lo libre de Fraj). Eygun cita los documents de la SEO d’Ismael Girard e d’Alibert que, a la fin de las annadas 30, se balhava la tòca d’estudiar “tots los parlars occitans en vista de depurar e unificar la lenga”, e Alibert, totjorn dins sa Gramatica escriu: “demora a netejar nòstra lenga dels gallicismes que se son substituïts al mots indigènas”.
 
 
Questions de qualitat
 
Aquò, entre autres, pòrta Eygun a criticar l’edicion de Jean l’an pres (1756 et 1765) en grafia normalizada per Patric Sauzet (1988), perqué, çò ditz, “l’engèni literari de Fabre qu’ei de jogar dab l’ibridacion deus lengagtes” (p. 37). Soi sensible a l’argument: la transposicion en grafia “classica” impausa de causir un còde completament occitan, ont l’autor jogava sul contacte diglossic entre francés e “patés”. Pr’aquò, parlar d’”òbra crestada”, de “negacion de l’òbra literària com reclam de la societat deu son temps” e de “negacion tanben de l’autor coma autor conscient de çò qu’escriu” (p. 38) me sembla fòrça exagerat: de tot temps lo prètzfach de modernizar la grafia dels tèxtes vielhs s’es impausat, justadement, entre autres, per apropriar un tèxte a un contèxte novel que pòt pas èsser per definicion lo de sa concepcion: aquí lo contexte dels legeires d’occitan d’uèi acostumats a la grafia alibertenca. Aquò empacha pas de far, a costat (o ara, trente ans aprèp, dins lo mème libre), una edicion filologica del tèxte, mas qu’exigís alavetz, çò me sembla, de nòtas e tot çò que cal per comprene (aquí es una limita de las polidas e utilas edicions de tèxtes ancians per Letra d’òc, generalament desprovesits d’aparelh critic). Per resumir d’un autre biais, nos fan mestièr d’apròchas e donca de formas d’edicion diversas de la literatura occitana e me sembla qu’avèm pas tròp leser de nos perdre en garolhas inutilas. Val mièlh se concentrar sus l’essencial: lo refus a l’encòp d’una unificacion e estandadizacion de la lenga sul model franchimand e de l’embarrament localista (cf. lo libre recent de Sèrgi Javaloyés, citat el tanben, Au nom de la lenga).
 
Eygun insistís fòrça sul problema de la marrida qualitat de la lenga escrita e parlada, de còps que i a, que va completament dins lo sens de Fraj (amb las mèmas criticas dels excès d’estandardizacion e de las insufiséncias de maites neòlocutors e d’unes mestres d’escòla). Soi d’acòrdi amb el per dire que “la temptacion d’un occitanisme postinlingüistic” (qu’es dejà una mena de realtat amb lo monde que se dison occitanistas sens jamai parlar la lenga) “qu’ei illusion dangerosa e boharòca” (p. 43), d’acòrdi tanben per dire que, a l’ora d’ara, podèm pas parlar d’unitat occitana en defòra d’una lenga que puèi es diversificada dins sos dialectes.
 
Per melhorar la qualitat de la lenga, balha, lo conselh, totjorn utile d’escotar – ont ne’n demora –, lo monde qu’an apresa la lenga al brèç[1]. Conselha tanben de legir “los bons autors occitans deu passat… tà popar dens las loas pròsas lenga autentica” (p. 41). Soi fòrça favorable a la lectura dels autors del passat, sens tròp saber çò qu’es un “bon autor”: “bon” per la fidelitat de son escrit al parlat, o “bon” per l’estile? “Bon” coma model d’escritura vòl pas dire “bon” per parlar! D’alhors, una lenga literaria, per definicion, pòt pas èsser “autentica”, al sens d’un rebat fidel del parlat; l’autenticitat de la lenga literaria es una ficcion produsida pel quite trabalh de literatura amb çò qu’implica d’apropriacion e de trasformacion personala de mai d’una varietat de parlar (mas vesètz aquí la critica de la nocion de “lenga autentica” per James Costa). La literatura es lo regne de l’artifici, pas de l’autentic, e es aquò la meravilha de la literatura!
 
De tot biais, lo destin de la lenga es pas determinat pel libre. Se demandar “se i a pas libes escriuts en occitan a casa, mes sonque a l’escòla, l’occitan e pòt estar sentit peus petits com ua lenga de la vita vitanta?”, aquò per ièu es pas la bona question. Non, l’occitan pòt solament venir una lenga de la vita vidanta, s’es parlat per de monde a l’entorn del dròlle en defòra de l’escòla, e aquesta defalhida fatala a pas res a veire amb la presença dels libres (quant de còps caldrà tornar dire qu’una lenga viva, viu pas – pas d’en primièr – dins los libres, mas sus las pòtas!). Lo problema màger de la subrevida de l’occitan al jorn d’uèi es lo defeit de lenga orala, la manca d’espacis de socialisacion de la lenga, es a dire de luòcs per la parlar, en defòra de las escòlas e en defòra d’internet, espaci vengut tant impòrtant, mas gaire sufisent.
 
 
 
Publicar l’occitan
 
Una autra critica interna de l’occitanisme que fa Eygun es la de l’”isla numerica”, coma “refugi paradisiac” (p. 21). Vertat que l’internet pòt èsser vist coma un “refugi” quora la lenga desapareis de tot autre luòc. Mas a pas cap de sens de parlar de “paraula virtuau”, coma zo fa Eygun, per çò que s’escriu, se mòstra e se ditz sus internet; es pas mai virtual d’escriure sus internet que dins de libres (la virtualitat de la publicacion en linha es una faula; publicar en linha es tant real que de zo far sus papièr!), e a encara mens de sens de parlar d’”embarrament gropusculari”, perqué la publicacion sus internet es uèi lo biais de publicar lo mai dubert que siá. Es puslèu la lectura de libres qu’es a venir, malurosament, “gropusculari”!
 
Per çò qu’es de la qualitat de la lenga escrita sus internet, criticada per Eygun, vertat, es una autra istòria… mas es çò mème, fin finala, amb lo francés (vesètz la grafia de maites escambis sus de forum) e las autras lengas; lo biais d’escriure i es fòrça mai destibat, descomplexat, sovent aproximatiu, rapide, espontanèu: s’en pòt far la tièra dels defeits, òc, mas tanben la lista de las qualitats. E puèi es de notar tanben la baissa generala de la correccion de las publicacions papièr, de mai en mai fautivas elas tanben (parli pas de la edicions Letras d’òc, ont las decas son plan raras). De tot biais aquestes novels mòdes de comunicacion e de publicacion escrita son pas brica en oposicion amb lo libre papièr, e demora plan de trabalh per los far comunicar melhor (critica literaria occitana en linha d’un costat, d’un autre publicacion del patrimòni literari en linha, publicacion de libres occitans novels sus papier e dins lo meteis temps en linha, etc.). Puslèu d’anar dins aqueste sens, dins sa conclusion, l’autor, per defendre lo libre, opausa las “produccions escriutas” a “çò de numeric o d’audiovisuau” (p. 60), coma se lo “numeric” representava pas uèi la part màger de produccion (e de consomacion!) de tèxtes (totas lengas confondudas)!
 
 
D’eslogans
 
Zo ditz mai d’un còp dins son libròt, Eygun aima pas los eslogans occitanistas, que tròba contra performatius. Ironisa en primièr sus quicòm que pòt passar per anecdotic: los eslogans “tarribles e magnifics” que se legisson suls camisets e autras bonetas: “Farem tot petar”; “Perqué aprene l’american? Deman lo mond entièr parlarà occitan!”; “pòble armat! pòble respectat?”. En fach, son tres eslogans de la marca Macarel. Los dos primièrs son clarament umoristics e digus los pren pas al pè de la letra. Lo tresen es un eslogan d’independentistas catalanistas repres per la marca occitanista amb un punt interrogatiu qu cambia tot. “Per los qu’an pas paur de pausar las questions que desrengan” ditz la publicitat de Macarel. Pausar la question es pas i respondre, mas la question implica l’existéncia d’un “pòble” occitan que seriá pas respectat, e cal dire qu’aqueste pòble occitan (que seriá occitan e pas quicòm mai), vertat, es una ficcion (puèi un pòble es totojorn una ficcion, mas aquò es quicòm mai!). Mas lo monde podon dire çò que volon, urosament sèm pas totis d’accòrdi, e de tot biais sabi pas se sèm nombroses a nos interessar al sens prigond dels eslogans de camisets (vésètz aquí sus la CRIL de Lemòtges). Mas justadament, Eygun pausa sul sicut una question pertinenta: “serén… aqueras letras escriutas e portadas suus pitres un senhau tà compensar la hrèita de lenga viva dens la vita vitanta?” (p. 18). Vertat, en cò nòstre almens, l’escrit ven un simbòl de çò que se parla pas mai, un signe identitari destacat de la pratica de la lenga. Per la granda majoritat de la populacion es tot çò que demora de la lenga que se parlava cada jorn a l’ostal i a doas generacions: rares signes d’un escafament quasiment total: de panels bilingües, dos mots sus un camiset (mai que mai prononciats a la francesa o a l’espanhòla), la debuta benlèu del Se canta (totjorn amb una fauta tre lo primièr vers!)…
 
Mas Eygun critica tanben los eslogans de las annadas 70-80: “Occitan parla ta lenga”, “Que cau parlar gascon”, “Òmi d’òc, as dreit a la paraula, parla”…  Èran, çò ditz, d’”òrdis brutaus e pècs”. “Occitan, lenga nacionala”, çò ditz, èra e demora inadaptat a la realitat… (p. 9). Mas va mai lenh encara: “que cau constatar, malaja, que los eslogans de las annadas 1960-1970 tau’Occitania liura’ e son estats contraproductius cap e tot. De hèit, qu’an podut accelerar e favorizar la pèrda deu desir de lenga dens la maja part de la populacion. Error de comunicacion de las tarriblas dab consequéncias pesugas e duradissas” (p. 51). Contesti “cap e tot” aquesta constatacion acusaira. Non, es pas l’existéncia d’un corrent nacionalista o – lo mai sovent – cripto-nacionalista (fòrça minoritari) que faguèt perdre lo desir de lenga a la màger part del monde! Aquò s’es jamai vist en degun luòc del monde! Al contrari, se pòt generalament observar un ligam positiu entre las reivendicacions nacionalistas e los moviments de (re)conquesta de la dignitat lingüistica. E quora, coma es indubitablament lo cas en Occitania, lo monde volon pas del nacionalisme, vesi pas perqué la preséncia tant estequida d’un moviment nacionalista, d’un moviment tant flac que lo mai sovent gausava quitament pas dire son nom, auriá tuat lo desir de lenga! Las decisions politicas e los models ideologics, cultural e social qu’excludisson de parlar la lenga, que la fan paréisser coma un quicòm de bas e de despassat son sufisament nombroses per pas incriminar los eslogans de las annadas 70, escrichs sus un dezenat de trasformators electrics e d’abric-bus, e ara escafats!
 
Farai la mèma critica del refus rapide, sens aprigondiment, de la nocion de “colonisacion”, que ten mème pas compte de las distinccions faitas per Lafont entre lo colonialisme del defòra e lo del dedins. Per ièu la question se pausa totjorn de la formacion de la matriça coloniala dins los biaisses del poders central e de la elitas francimandas de se representar las províncias o regions e d’i portar un accion civilisatriça, tot en organizant lor expleitacion economica. E debèm aprofitar del moviment d’estudis pòst-colonial per estudiar la fabrica francesa d’aquesta matriça, politica, administrativa e culturala, del colonialisme.
 
 
Podèm pas escapar a la politica
 
Eygun escriu que “devem trobar hòrça e vigor dens los ligams qui podem bastir dab la societat, shens esperar tròp gran ajuda deu govèrn” (p. 42). Vertat, debèm pas, podèm pas mai esperar d’ajudas substancialas del govèrn francimand, que totjorn balhèt lo minimum de çò que podiá balhar; caldriá èsser los mai pecs dels pecs per i creire encara (amai se cal continuar, encara e encara a reivindicar). Per contre, cossí bastir de ligams amb la societat sens aver cap de legitimitat per zo far? Per exemple, per tornar prene lo punt de partença de la reflexion d’Eygun; se degun nos vòl pas creire quora disèm que non, i a pas d’un costat lo patés e de l’autre l’occitan, mas que se tracha de la mèma lenga? Quora afortissèm que, contrariament a çò que dison los politics, se fa quasiment pas res, al nivel public, per la lenga? Lo monde nos creson pas, perqué los que dison que se degalha deja pron d’argent pel patés son mai legitimes que non pas nosautres. Nos cal donca ganhar una legitimitat qu’avèm pas, perqué sèm continualament deligitimats, amai quora los elegits e administratius fan mina de reconeisser que l’ajuda es legitima, per exemple quora dison que fan deja tant per la lenga alara que fan pas res o que fan tot lo contrari. Tant que lor poder, lo poder centralista, demorerà legitime, aurèm pas cap de legitimat per far passar l’idèia de l’importància de mantener una viva pratica de nòstra lenga moribonda dins l’encastre d’un interes novel per la diversitat lingüistica e culturala. E donca podèm pas qu’espleitar las insufiséncias de legitimat del poder centralista per far passar l’idèia que las lengas minoradas son de bon parlar e de bon aprene. De tot biais, avèm quitament pas besonh de causir d’èsser dins una cultura d’oposicion, perqué i sèm del sol fach de parlar e d’escriure en occitan.
 
Dire que i a un consensus a l’entorn de l’ideologia nacionala dominanta a l’ora d’ara es fals, perqué lo consensus existís pas jamai en degun luòc, amai s’aquesta idèia nos balha d’excusas per renonciar a prepausar d’alternativas politicas mai favorablas a las lengas e culturas minoradas, e per nos replegar sus de reivendicacions estrechament culturalas. Es un constat necessari de dire que totas las alternativas politicas prepausadas dins l’istòria de l’occitanisme (lo catalanisme, lo cripto-nacionalisme, lo regionalisme autonomista, lo federalisme europenc, etc.) an fach quinquanela, mas l’error mai granda foguèt me pensi la de renonciar a tota critica politica e sociala, pr’aquò es necessariament implicada dins nòstras reivendicacions lingüisticas e culturalas. Es quitament pas una vertadièra causida: nos cal capitar a èsser vists coma una part d’una alternativa sociala e politica a la situacion d’uèi dominada pel nacionalisme (francés plan segur!), pel centralisme e per la justificacion del passat (e del present) colonial, al dedins coma al defòra, o crebar (coma fòrça e presença lingüistica e culturala) al pus lèu. Crebarèm de tot biais (es a dire sarèm condamnat al mutisme, o a parlar d’occitan sonque en francés coma los autres), mas almens amb la satisfaccion de pas èsser estats solament los servicials dels poders (politics, academics, culturals) que s’impausan entremièg la negacion de çò que sèm.

Dins la boita m’esperava la darrier numerὸ ( n° 116, març de 2016) de la revista Òc. Après aguer legit a la lèsta lo somari, siáu anat directament au tèxt de Felip Gardy, entitolat: “Simona Weil, l’idea d’una civilizacion occitana”. Levat que m’agrada fὸrça la prὸsa dau sénher Gardy, me siáu ronçat dins son comentari (narracion d’un sovenir mai exactament) dei dos tèxtes de Simona Weil, Le Génie d’Oc e l’Homme méditerranéen, estampats dins lei Cahiers du sud a la debuta de 1943, e que se podὸn retrobar ara ais edicions de l’éclat/éclats, sota lo títol l’inspiration occitane. Ben de segur lo simple remenbre d’aquestei linhas m’a totjorn esmougut, mai aquest cὸp siguèri rassegurat entre ieu per çὸ qu’es de ma relacion personala au mite. Subretot per aquela citacion de Robert Lafont que Felip Gardy nos balha a la fin de son article:
  Que seriá estat Robert Lafont sensa aqueu “ fuὸc que crama totjorn”? L’inspiracion occitana a ja porgit sa frucha, e pas dei mendres, me sembla. Simona Weil desvela lo caracter unic e quasi “miraculόs” d’aquela civilisacion d’Òc, e per aquὸ far s’apiela solament sus sa leitura de la cançon de la crosada. Verai que coma matéria d’estudi, un solet tèxt, e tant poderόs siguèsse, aquὸ es ben estequit per pretendre a un qunt que siegue de seriόs scientific. Dei bemὸls n’i a de segur, e lei quistaires de veritat, lei pausaires de questions, nos porgisson quand pὸdon un saupre nὸu. E pasmens setanta quinze ans après l’impression es sempre aquí, ponhenta, e dempuei, leis autors, lei cercaires an pas fach, fin finala, que d’afortir mai la sentida fulguranta de la filosὸfa.
 
 Alora, benlèu que per restar prudent,auriáu de dire qu’aqueu parçan d’Occitània intrava simplament de reculons dins la feudalitat. Benlèu, mai lo mite es aquí, e qunt que ne siegue, sensa aqueu fuὸc que crama totjorn, un neolocutor coma ieu, coma podriá resistir, coma podriá s’afanar a la lenga, coma podriá se tὸrcer l’esperit per pensar lo mai sovent  en Occitan dins sa vida de cada jorn, fins au moment de son premier pantaï dins la lenga, que lo laissa estabosit lo matin au revelh? Totei causas desrasonablas dins nὸstre monde, non foncionalas diriáu, mai que contuniatz de faire maugrat tot. Verai que d’unei vivon lo mite sensa passar per l’Occitan, logicament aquὸ empacha pas, mai per ieu la lenga li es intimament mesclada, e per tot dire, sensa ela, lo país existiriá plus. Aquὸ a doas consequéncias; leis revendicacions socio-politicas e linguisticas se pὸdon pas desseparar, lo trabuc estent de privilegiar mai l’una que l’autra. Lei mites son fὸrarasons de tot biais, son pas racionaus, e de mon ponch de vista es pas nèci d’anar cada 16 de març a Montsegur, que lo nὸstre de mite ne vau ben d’autres. Quant n’i a dei neolocutors ( de pichὸt entendiá ja  parlar d’aquelei que tènon la lenga dau breç, serián-ti donc immortaus?) que son vengut a la lenga per nὸstra “civilisacion d’Òc”?
 
Vos ne prègui; me levetz pas lo mite, que n’acabarai jamai de l’estirar ai quatre cantons de ma desrason per ne suçar tota lei mesolhas vivas! Aquí mon inspiracion occitana.

Dempuei una desena de jorns, los salariats de la Cooperl a Lamballe (Bretanha) era en chauma. Una chauma per las condicions de trabalh dins quela cooperativa, qu’es una de la mai importanta de França dins lo domeni de la produccion porcina. Una chauma onte seràn rejonchs per los foncionaris daus servicis veterinaris (los que verifian lo respecte de las reglas d’igiena) per solidaritat. Una chauma que pausa tota la problematica de la crisi agricòla actuala: la quincanela dau modele productivista.
 
Bretanha es un concentrat de las meschantas consequéncias de queu biais de produire: sanitàrias e ecologicas, emb pollucion mai qu’importanta de l’aiga, socialas emb las quincanelas daus paisans e la precaritat daus obriers de l’agroalimentari. Pertant degun vòu veire l’origina vertadiera dau problema e contunham d’essaiar de sauvar un sistema moribond. Çò que necessita de pas mai respectar lo dògma economic de la liura concurréncia au niveu europeu e mondiau, en balhar d’argent public au sector. Efectivament, dins la logica neoliberala, quela industria deuriá disparéisser de Bretanha.
 
Lo principi d’ajudar l’economia emb de l’argent public me geina pas. Per contra, favorizar un modele polluidor, que produtz de la noiridura de meschanta qualitat que serà exportada, quò m’interessa pas. La solucion unica per sortir de la crisi ecologica e sociala que vesem en Bretanha es de reorganizar completament lo sector economic vers de las produccions de qualitat per un consomacion mai locala. Quò demanda un coratge politic dau beu, un coratge qu’avem pas.
 
 

La França lingüistica
 
Per convencion, lo tèrme Estat designa lo govèrn d’un territòri reconegut internacionalament. La nacion es un ensem de personas amb de caracteristicas culturalas comunas mai o mens definidas subre un espaci geografic mai o mens delimitat. Atal un estat pòt èsser constituit de mantunas nacions coma la Soïssa o una nacion pòt èsser compartida entre mai d’un estat tal coma la nacion alemanda. En teoria, un estat nacion es un estat que s’identifica amb una nacion. Ça que la, fòrça estats se dison estat-nacion mentre que son en realitat multinacionals.
 
 
Diagnostic lingüistic de França
 
Lo francés es la lenga oficiala unica de l’estat francés. Al sègle XIX, l’estat francés utilizèt la lenga francesa coma un vector d’unitat nacionala subre las divèrsas nacions que compartissián lo territòri, Argeria compresa. L’educacion universala foguèt e es encara un espleit per impausar lo francés a tota la populacion de l’estat. Uèi, l’estat francés contunha d’utilizar sos espleits juridics, mediatics e economics per impausar lo francés coma lenga unica de tota la populacion e la nacionalitat francesa coma sentiment nacional unic.
 
Ara França se ditz estat-nacion amb un discors oficial ont lo territòri administratiu coincidiriá amb l’apertenença culturala e lingüistica. Atal, la majoritat dels franceses se sentirián d’una sola nacionalitat e parlarián sonque lo francés escolar.
 
Mas las realitats umanas son plan mai complèxas que los discors oficials. Se pòt compartir mai d’unas caracteristicas culturalas subre d’espacis geografics diferents. Atal en Val d’Aran, los Araneses convivon legalament dins 3 apertenenças lingüisticas occitana-aranesa, castilhana e catalana.
 
La majoritat dels franceses se sentisson de nacionalitat francesa amb un sentiment mai o mens fòrt de cultura regionala eretada de l’istòria del territòri ont vivon e una cultura europèa en bastison, e per d’unes d’autras nacionalitats degudas a un reire originari d’un autre país. Atal un sentiment de nacionalitat occitana, bretona, còrsa... perdura e un sentiment de nacionalitat europèa naisson al costat de la nacionalitat francesa.
 
Al nivèl juridic, França s’inscriu dins una dinamica de societat, e mai europèa e mondiala d’aprefondiment dels dreits individuals e collectius. Los dreits universals e subretot europèus intran en concurréncia amb lo dreit europèu al punt que lo conselh constitucional, lo parlament e lo senat batalhejan per impedir la ratificacion de la Carta Europèa de las Lengas Regionalas o Minoritàrias. Al nivèl individual, los dreits de cada persona subre sa sexualitat, son biais de viure, de se maridar o de morir s’afortisson fàcia al conservatisme de las leis francesas. Es al nom d’aqueles dreits individuals dels parents que las escòlas Calandreta pòdon practicar l’educacion en immersion.
 
Al nivèl economic, l’estat francés foguèt bastit coma un mercat unic integrat per la destruccion dels mercats economics regionals e imposicion d’una moneda d’estat unica, lo franc. Mas ara, l’estat francés centralizat pèrd lo contraròtle absolut de l’economia francesa al profièit d’Euròpa e de la mondializacion. E mai, lo franc non existís pas mai e França es integrada dins un mercat economic e financièr europèu e mai mondial. Malgrat l’article 2 de la constitucion francesa, l’anglés dels afars s’impausa dins las multinacionalas presentas en França.
 
Al nivèl administratiu, assistissèm al nivèl europèu e mondial a la pujada de la poténcia economica de las metropòlis talas coma Londres, Amsterdam, Milan, Barcelona... o de territòris dits regionals coma l’Euroregion Saar-Lor-Lux (Sarra-Lorena- Luxemborg e mai Wallonia), Bavièra, Lombardia, Escòcia , Catalonha... Lors capacitats financièras lor permeton de s’autonomizar fàcia als lors estats. A una escala mendre, las regions administrativas e las aglomeracions francesas començan de concebre de politicas pròprias que non sián planificadas per l’administracion centrala. Es atal, qu’en defòra de l’administracion centrala francesa, de politicas linguisticas se meton en plaça per d’autras lengas territorialas que lo francés.
 
Al nivèl demografic, los escambis intèrnes de populacion organizats per l’Estat francés son en concurréncia amb los escambis individuals a l’interior d’Euròpa e mai del monde. De mai en mai de franceses sabon parlar una autra lenga que lo francés e acaban per aver un sentiment d’apertenença nacionala mai complèxe que la sola nacionalitat francesa.
 
Al nivèl mediatic, l’informacion non s’arrèsta pas mai a la frontièra de l’estat francés. París non es pas mai lo referent unic.
 
Es dins aquelas condicions que los franceses començan de concebre una convivéncia multilingüistica e benlèu multinacionalas. Aquò permet mantuns scenaris possibles per la lenga occitana.

Es lo buòu estofat de Roergue e del sud d’Auvèrnhe. Confidor ven de confir, que vòl dire’còire doçament, mitonar’, e es en realitat lo nom del recipient qu’òm emplega per lo cosinar, una ola en fonda ont se confison pauc a cha pauc los ingredients; lo fricòt pòrta aquel nom per metonimia. Los estofats, dins una brava partida d’Euròpa, s’aprèstan amb de vin negre, que deu èsser un vin de taula del gra moderat mas agradiu al cèl de la boca, un vin marrit val pas tanpauc per cosinar, e fariam plan de ne metre un de bon se volèm pas gastar lo fricòt. Coma per totes los estofats, lo confidor es plat de fèsta e sòl sortir a taula de quora en quora.
 
 
Confidor
 
Ingredients: 1’2 kg de carn de buòu (espatla, nose, còl, peitrina), 200 g de carnsalada (en lescas), 3 cebas, d’alhs, farina, vin negre, aigardent, ferigola, laurièr, òli, pebre e sal.
 
Preparacion: d’en primièr coparem la carn en cairats (de dos travèrses de det) e, en en acabant, abocinarem la carnsalada. Aprèp pelarem las cebas e tres o quatre grans d’alh e o coparem tot menut. Quand tot serà prèst, botarem un rajòl d’òli dins una ola de fèrre e la daissarem sul fuòc, puslèu doç. Quand l’òli serà caud, i botarem la carn e la carnsalada e o saurengarem. Remenarem pauc a cha pauc amb lo culhièr de fusta e, quora serà un pauc rossit, i apondrem la ceba e los alhs. Remenarem adès-adès, i botarem un culhierat de farina, virarem e revirarem tot aquò, i apondrem un veironet d’aiguardent, o cobrirem de vin e i donarem mai de fuòc. Salarem e pebrarem, i apondrem qualques brins de ferigola e un parelh de fuèlhas de laurièr e, lo bolh pres, rebaissarem la flama e daissarem còire a fuòc fòrça doç, amb l’ola cobèrta (de quora en quora i apondrem d’aiga cauda, se cal). Al cap de tres o quatre oras, quand la carn serà plan cuècha, tirarem del fuòc e servirem.
 
Variantas: i podèm apondre un parelh de carròtas, una branca d’api o de rametas de jolverd. D’unes o aprèstan amb de lard o amb de burre. Nos podèm esparnhar la farina.

La reparticion dels diftongs uò e uè (ue) sembla un copacap. Se volèm que l’occitan se cultive amb de varietats regionalas clarament identificablas, es necessari de donar qualques indicacions esquematicas.
 
En occitan primitiu i aviá pas de diftong uò ni ue, i aviá sonque la vocala simpla ò. Vèrs lo sègle XII, ò tendèt a evolucionar vèrs los diftongs uò o uè (ue) quand se trobava davant certans sons.
 
Ne resulta una reparticion en occitan contemporanèu qu’es fòrça complicada e que vària bravament a l’interior de totes los dialèctes. En simplificant lo tablèu, trobariam mai o mens la reparticion seguenta.
 
 
En lengadocian
 
Lo dialècte lengadocian coneis basicament uè [ɥɛ] en general mas uò [ɥɔ] davant c, g, u. Per exemple la fuèlha, la nuèch (la nuèit), lo luòc, lo fuòc, l’uòu. Lo diftong uò trantalha entre la pronóncia conservatritz [ɥɔ] (‘uò’), qu’es encara presenta dins qualques encontradas, e la pronóncia evolucionada [jɔ] (‘yò’).
 
Dintre lo lengadocian, lo sosdialècte montpelhierenc generaliza lo tipe uò prononciat [jɔ] (‘yò’): la fuòlha, la nuòch, lo luòc, lo fuòc, l’uòu.
 
Lo sosdialècte lengadocian meridional tend a simplificar lo diftong uè en li donant lo son de la vocala simpla [ɛ] (‘è’), mas l’ortografia deu escriure uè: fuèlha, nuèit se pronóncian [ˈfɛʎɔ, ˈnɛjt]. Tanben trobam de conservacions de ò coma dins lo lòc, lo fòc (per lo luòc, lo fuòc). En Lengadòc del sud, lo venerable cantador conegut coma “Mans de Breish”, en realitat a un nom que correspond a Mans de Bruèis dins l’ortografia, car uè i equival a [ɛ] e bruèis se pronóncia donc [ˈbrɛjʃ] (‘brèish’). E amb aquesta ortografia bruèis, lo sens de l’escais es pus clar e pus comprensible per un public alfabetizat en occitan.
 
 
En provençal, niçard, vivaroalpenc, auvernhat e lemosin
 
Los dialèctes provençal (niçard comprés), vivaroalpenc, auvernhat e lemosin coneisson las coexisténcias de uò e ue.
 
En provençal estandard e dins lo sosdialècte rodanenc, i a una reparticion un pauc similara al lengadocian general: la fuelha, la nuech, lo luòc, lo fuòc, l’uòu. Lo diftong ue se pronóncia [ɥe] (‘ue’) o eventualament [œ], [jœ] (‘yœ’). Lo diftong uò se pronóncia [jɔ] (‘yò’).
 
Dins lo sosdialècte provençal maritim, qu’es pus a l’èst, e tanben en niçard, tendèm a trobar solament lo diftong ue: la fuelha, la nuech, lo luec, lo fuec... Mas en niçard trobam tanben las formas conservatrises l’òu e lo bòu (per l’uòu e lo buòu).
 
Lo vivaroalpenc, l’auvernhat e lo lemosin an de reparticions fòrça variablas de ue e uò. Lo diftong ue se pronóncia majoritàriament [œ], mas [ɥe] es pas impossible dins certans parlars e mai rèsta important en vivaroalpenc. Lo diftong uò se pronóncia encara [ɥɔ] (‘uò’) de manièra fòrça conservatritz dins una granda partida de l’auvernhat e del vivaroalpenc, mas tanben i trobam [jɔ] (‘yò’); lo lemosin, el, generaliza uò prononciat [jɔ]. En auvernhat trobam tanben qualques mots qu’an gardat la vocala ultraconservatritz ò coma dins lònh (per luenh).
 
Aquestes exemples indican que la nocion de “conservatisme” fonetic es fòrça relativa. L’auvernhat, que sovent lo veson coma un dialècte evolucionat, en realitat es capable d’èsser pontualament fòrça tradicionalista per prononciar ò e uò...
 
 
En gascon
 
Lo gascon coneis la generalizacion del diftong ue e tend a ignorar lo tipe uò: la huelha, la nueit, lo huec... Mas ditz de manièra conservatritz lo lòc (per lo luòc). Lo diftong ue se pronóncia [we].
 
Certans parlars gascons coneisson d’evolucions pus originalas: ue i pòt passar a la vocala simpla u coma dins lo huc (per lo huec).
 
 
Estandardizacion
 
En resumit, l’occitan estandard (e pluricentric, amb de variacions regionalas moderadas) pòt seleccionar las formas seguentas.
   
 
 
 
 
 
 

Solide, la letra “E” auherís pas tantas possibilitats en occitan com la “A”. per astre, balha la possibilitat d’utilizar los articles “le” o “eth”, mes aqueste dusau es mès coerents dambe lo vocabulari gascon.
 
Eth presep
(Verset menerbés)
 
En deceme, eth presep
Es eth Sénher que recep,
Eth nenet replet e sent.
Mélher mes, mes en·hredent.
 
Gent de fe, brecs e cresents,
Eths servents e eths regents,
Que receben eth secret,
Venguen véser eth nenet.
 
Shens desdenh e shens renec,
Ende vénguer shens entec
Se dehenen deth vent hred
Es exemple, eth que cred.
 
Mercés, Sénher, end’eths bens
En eth presep eth encens,
Bren, hen, céser e perrecs,
Péber, segle e persecs.
 
Mentre que, eths mescredents,
Eths eretges, eths dements,
Se venderén eths lebrets
Ende trencs de vederets.
 
Es eth temps plen deth regrelh
E eth segle deth desvelh
Eths nenets se tenen drets
Eths cresents se tenen chets.

Avèm ja parlat aicí de la reforma dau collègi amagestraa per lo ministèri, sens consultacion excessiva dels personaus. Veire: La reforma dau collègi e las lengas regionalas, lo retorn o encara: Reforma dels collègis, mesa a mòrt de las lengas regionalas
 
Au cuer d’aquela “reforma”, la mesa en plaça d’EPI (ensenhaments practics interdisciplinaris, doas oras presas suu totau de las oras normalas; son tanben previstes d’AP, (acompanhament personalizat), censat permetre d’ajuar los escolans en dificultat.
 

Una primièra version de la reforma un pauc melhorada en fin de junh mas…
 
Dins sa premiera version, aquela reforma escafava tot simplament l’ensenhament opcionau de l’occitan en collègi en 6^ena, d’abòrd que los EPI començan qu’en 5^ena. Tot çò qu’èra laissat a la lenga regionala èra la possibilitat de la LV2, en concurréncia directa doncas amb las lengas vivas estrangieras: una possibilitat pas tan sovent mesa a profiech.
 
Lo legeire atentiu se soven que la FELCO aviam protestat, e que nòstra protestacion avia menat lo ministèri a nos rescontrar, amb la FLAREP per las autras lengas, car es clar que poèm pas far sensa una coordinacion minimala amb lors ensenhaires e mai amb las associacions de parents d’escolans. Lo Ministèri avian assajat de nos rassegurar e a la fin finala avian surtit una circulària, lo 30 de junh, qu’afortissia que lo sistèma anterior, un ensenhament opcionau tre la 6^ena, e un ensenhament de disciplina non linguistica en occitan per assegurar la continuitat amb las classas bilingues dau primari, tot aquò sota la forma de las oras de complement previstas per la reforma en liame amb los famoses EPI, mas aquí èra pus necite que foguèsson liaas… Comprenga qu pòt… La FELCO avèm d’alhors publicada sus nòstre sit la dicha circulària amb nòstras remarcas.
 
Veètz ben lo problèma: lo 30 de junh, es un pauc tard, ni per las quauquas avançadas obtengudas per la mobilizacion. Pron chaps d’establiment an doncas eissubliat de liéger aqueu tèxt, e a la rentraa, quand los ensenhaires d’occitan los venian veire amb lo tèxt, fasian coma s’existava pas.
 

La FELCO enquistaira
 
La FELCO aviam lançat una premiera enquesta, en octòbre passat, dins nòstres CREOs, per saber la rentraa justament coma se passava. E aquelas darrieras setmanas, quora arribavan las dotacions oràrias dins los establiments, n’avèm lançat una segonda, qu’es en linha sus nòstre sit. Anam assajar de resumir aquí çò que los collègas nos an fach saber.
 
Premier problèma, aquí en tot cas ont l’ensenhament de l’òc es mantengut, la question dels oraris. Lo sistèma anterior preveia 2 oras d’occitan en 5^ena, e 3 en 4^ena e 3^ena. Lo sistèma novèu redusís aquò a una ora e doas, respectivament… Anatz puèi ensenhar una lenga en una ora per setmana…
 
Un autre problèma aüra: quau paga las oras? en sabent que per far d’economias (seriá pas la tòca vertadiera, in fine, de la “reforma”?), las oras accordaas a un collègi dins la Dotacion Globala Orària (en francés DGH) devon èsser partejadas entre totas las matèrias. Çò que permetia a l’occitan d’escapar a aquò, èran, dins mantuna acadèmia, d’oras especificas, donaas per lo rectorat. Aquí, çò que començam de veire, au moment que son arribaas, en genier febrier, las DGH, es que dins de cases (Tolosa o Bordeus) aquelas oras a priori son mantengùas, non pas qu’a Montpelhier per exemple, son reduchas, e que per las acadèmias a l’est de Ròse l’i a pas grand causa en fora de promesas, levat benlèu en Bocas de Ròse, ont chau tenir d’a ment lo segut dels centres renforçats dau primari (de las acadèmias dau nòrd, ne’n parlo manco pas). Sens eissubliar los cases ont un chap d’establiment pòt, au nom de la qualitat dau servici, utilizar aquelas oras especificas per d’autras materias, jutjaas mai prioritàrias. E lo ministèri refusa d’afichar clarament qu’aquelas oras son fachas per las lengas regionalas (per de dire de se pas retrobar de chara amb las bramaissas dels ensenhaires d’alemand, de latin, grec, etc, elos tanben menaçats per la “reforma”).
 
E los famoses EPI, faches per menar los ensenhaires a l’interdisciplinaritat, coma s’o sabian pas far dempuèi de temps? En realitat, es una faussa dubertura: la temptacion dels chaps d’establiment, dins de cases que l’i a, es d’impausar d’EPI associant de matèrias obligatòrias, mas ont los ensenhaires riscan de se trobar en sota-servici. E coma l’occitan fai pas partia d’aquelas matèrias obligatòrias, son cas es ansin lèu reglat. De tot biais, per dintrar dins un EPI, chau trobar de partenaris dins d’autras disciplinas, e montar un projecte, çò que demanda de temps e d’òbra; e quand sias sus tres o quatre establiments, coma fas per impausar ta preséncia au mond que son suu sit de lonja?
 

Una autonomia laissada al terrenh o de nòvas feodalitats?
 
Per o dire clar: tot depende de la capacitat o de l’envea dau chap d’establiment o de sos superiors, inspectors, rectors, de manténer un ensenhament de l’occitan, e tot depende dels means que li son semostes: doas empachas grèvas.
 
En gròs, es lo regne dau rapòrt de fòrça amb l’administracion, de la concurréncia amb los collègas de las autras matèrias menaçaas. Ansin un ensenhament d’istòria-geografia en occitan dins un establiment s’es vist suprimit au profiech d’une classa bilangue francés / espanhòu…
 
Siam aquí dins una situacion qu’es la dau radèu de la Medusa, amb d’icebergs en suplement a gratis. Sovent se parla d’”escòla jacobina”: dins la realitat de las causas, la chalria puslèu definir coma feudala: amb “l’autonomia” dels establiments, en gròs, la risca es que chascun faça çò que vòl.
 
Aquí fai sofracha un vertadier encastre nacionau, e demandam doncas au ministèri coma als rectors d’agir clarament per servar la plaça de las lengas regionalas.
 
N’i a que nos van dire, o sabo, qu’es se metre dins la man de l’Estat. Non. Es li demandar de far aplicar onestament sos pròpres tèxtes. Es pas parier.
 
Se pòt ansin compréner çò que fai lo quotidian de nòstres collègas, compelits de menar a l’un còp lor ensenhament, e de lo defendre, localament, contra las temptativas o tentacions de reduccion, per pas dire d’eliminacion tranquilla de lor ensenhament. La mobilizacion es aquí indispensabla, e la FELCO amb sos CREOs l’i trabalhan.
 
Una causa en passant: la FELCO venèm d’apréner (lo 17 de març) que se tendria lo 18 un rescontre a Endaia (País Basco) sus las lengas regionalas e lor estatut. Se demandam coma vai que siam pas estats assabentats mai d’ora, e tot simplament, conviats a portar nòstra experiéncia. N’i a que pensan que l’ensenhament public es pas concernat? O qu’a pas ren de ben interessant de dire? Es pas ansin que farem avançar la causa de la lenga d’òc a l’escòla, dins totas las escòlas.
 
Diso aquò, diso ren.
 
 

Coneissètz de segur las paraulas del Boièr:
   
D’unes, vesent dins las paraulas un cant pro-catar, parlaràn de la paura femna sens consolament e, mai que mai, d’aquela famosa lauseta magra. L’aucèl del matin, simbòl de l’alba e de l’esperança, que monta cap al cèl al primièr rai de solelh, la vaquí tanben que malauteja, tota magrinèla, e que pòt pas anar dançar amb aquels rais ensolelhats coma l’i vesiá faire dins son imaginacion encantarèla lo trobador Bernat de Ventadorn, de la cima de la torre la mai nauta del castèl, aval en Lemosin.
 
S’èra catara, la brava femna, se vei pas perqué manjariá de carn d’aucèl… Los camins de la simbolica son d’unes còps plan complicats!
 
Mas, dins un libre del Musèu de Roergue, paregut en 1983, jos la pluma de Jean Delmas, Autour de la table - recettes traditionnelles du Rouergue, trapam la recèpta de… la lauseta balhada pel sénher Laurens, de Rodés:
   
De qué devenir cabra, non?

L’Union Europèa: I Esser o i èsser pas?
 
Lo 23 de junh de 2016 los electors angleses, escoceses, galleses e nòrd-irlandeses respondràn a la crida del primièr ministre de dreita David Cameron de se prononciar per referendum per tal de determinar se vòlon manténer o non lo Reialme Unit de Granda Bretanha dins l’Union Europèa. Es çò qu’en anglés se ditz Britain exit demingat en Brexit.
 
Lo problèma es pas vertadièrament nòu. Se lo Reialme Unit aderiguèt a la Comunautat Economica Europèa en 1973, dos ans apuèi en 1975, un primièr referendum sul medish tèma foguèt organizat pel govern d’esquèrra de l’epòca. La resulta foguèt de las claras, 67% dels votants diguèron de òc al manteniment de l’adesion.
 
Per Granda Bretanha, Euròpa es sonque un airal de liure escambi e res de mai. La bastison d’una estructura politica federala o confederala l’interessa pas. Dona d’aire d’aver un pè dedins e un pè defòra.
 
En Granda Bretanha coma dins totes los estats de l’Union Europèa, de mai en mai, la vertadièra trencadura politica es pas entre la Dreita e/o l’Esquèrra, mas entre lo manteniment o non de la sobeiranetat plena emai entièra dels estats sòcis.
 
Dempuèi 1957, cap d’estat s’es pas retirat de l’Union Europèa o de sas apelacions anterioras. Fins al Tractat de Lisbona en 2009, èra quitament pas previst qu’un estat-sòci se’n poguèsse retirar volontariament. Fin finala, l’article 50 d’aqueste tractat prevei aquesta eventualitat.
 
Lo referendum del 23 de junh de 2016 apelat Brexit, serà l’expression del dreit dels pòbles de s’autò-determinar.
 
Se lo non a Euròpa gasanha, aquò aurà de consequéncias internas pel govèrn de Londras. Sembla segur que los escoceses votaràn massissament pel manteniment dins l’U.E. e qu’en seguida tornaràn demandar l’organizacion d’un referendum sul tèma de l’independéncia de lor país.
 
Lo non britanic a Euròpa, podria aver de consequéncias en çò d’ancians estats associats a la Granda Bretanha e mai particularament dins l’estat francés. Del Front Nacional fins al Partit d’Esquèrra en tot passar per Debout la France o los Chevenementistas, tot lo corrènt sobeiranista, ultrà nacionalista e franchouillard se trobariá legitimat.
 
Lor victòria eventuala seriá una catastròfa pels pòbles non franceses de la Republica Francesa  e las organisacions politicas d’aqueles pòbles.
 
Occitans e autres, caldrà pas comptar sus un govèrn coma aqueste per nos balhar lo dreit de causir lo nòstre destin.

Aguesta darrèra setmana, era CUP-CC, presentèc era sua prepausa de huelha de rota entath procès constituent qu’a de portar a catalans e aranesi enquiara nauèra Republica de Catalonha e Aran, en un camin que cèrque un cambi de modèl econòmic e sociau, damb er objectiu d’arrecuperar totes es soberainetats (energetica, culturau, economica, des hemnes, territoriau...).
 
Ua explicacion prèvia entà compréner era prepausa. Hè quauqui mesi qu’èm en rodatge en Parlament, aprovèrem era declaracion deth 9 de noveme e eth sòn annexe sociau, es ponéncies conjontes des 3 leis de desconnexion s’an format, era Comission d’estudi deth procès constituent a aprovat eth sòn plan de trabalh e era gent, en carrèr, a fòrça desir de parlar d’aguest procés, de començar a méter hiu ena agulha. Cau organitzar eth debat e era participacion.
 
Es principis basics que definissen eth modèl son ben simples:
  Un esquèma pròpri de procès constituent, damb diuèrses fases serie:
   
Eth Forum sociau Constituent serà deliberatiu, prepausatiu e a er objectiu de restacar çò qu’aquiu se decidisque damb es principis basics dera Constitucion a trauèrs deth referendum multiple. Era participacion s’a de restacar entà que sigue era gent qui decidisque quin model de societat volem. Entre era política de burèus e era de basa populara, aciu cercam era dusau.
 
Començam damb debats de preparacion, que seràn tematics e descentralizadi, entà arribar ath long e larg deth país e poder parlar de quin element que sigue deth modèl de societat que volem. Seràn espacis paritaris, damb mesures entà encoratjar era participacion des hemnes, aqueres que tot soent participen mens. Pr’amor qu’era Republica serà tanben feminista o non serà. Era idèa ei debàter ath torn des 7 encastres tematics qu’a d’includir ua Constitucion:
   
Aciu se parlarà deth modèl sanitari, educatiu, de se volem armada o non en volem, dera relacion entre Catalonha e Aran, de s’eth dret dera abitança ei per dessús des beneficis des banques o non, de tantes e tantes causes qu’aué mos chepiquen. Ei donques ua oportunitat unica de gésser a participar en un debat qu’ac vò cambiar tot, que vò definir es bases d’un nauèth país, mès sociau, mès liure.
 
Se parle de configurar ua plataforma ciutadana entà amiar a tèrme aguesta fasa, que sigue capabla d’amassar eth maximal nombre de movements sociaus e entitats possibles, entà agranir era basa, entà includir en aguest debat constituent ad aqueri que non son necessàriaments independentistes, mès que vòlen transformar era societat actuau. Aguesta ei era oportunitat qu’auem, cambiar un mond que non mos agrade.
 
Aguesta plataforma a d’èster jos es parapluèges des institucions, èster arreconeishuda e acceptada entà hèr inalienable eth procès participatiu e deliberatiu ara fasa constituenta.
 
Eth FSC s’amiarà a tèrme en un moment concrèt, e amassarà representants dera societat civiu organizada. Ei atau coma es ciutadans definiràn concèptes e decidiràn ath marge des institucions. Es prepauses que gesquen entà cada encastre tematic se someteràn a referendum multiple.
 
Era Assemblada constituenta s’active damb es eleccions constituentes, ues eleccions autonomiques convencionaus transformades en constituentes. Se se guanhen, qu’ei ua declaracions unilaterau d’independéncia de facto, donques pensi pas qu’eth govern espanhòu auferisque eth referèndum demanat, de hèt, era correlacion de forces politiques en congrès de deputats ac hè impossible deth tot.
 
Comprenem aguesta Assemblada Constituenta coma organ sobiran, non sometut a cap de lei precedenta ne a cap de tribunau. Aurà eth mandat de hèr ua prepausa de Constitucion qu’includisque eth mandat ciutadan gescut deth referendum multiple, coma principis basics.
 
Fin finau, era prepausa de Constitucion se someterà a referendum ciutadan entà èster ratificada per toti es ciutadans d’aguest país.
 
Eth camin ei definit, er enjòc ei qu’era gent veigue qu’açò non tracte solament era independéncia, mès bastir amassa un cambi de besonh ena nòsta societat, e hè’c des de baish, des deth debat ciutadan. Oportunitat unica entà qu’era política gèsque des burèus e toti mos la hésquem nòsta. 

L’administracion reiala
 
A costat de las institucions de la Tèrra, lo poder central èra representat per un governador, ajudat per un jutge-assessor e una “administracion”, presenta dins los terçons e los lòcs a travèrs los bailes generals e locals.
 
 
Lo governador
 
Lo “districte” de la Val d’Aran, independent de la ret de las vegariás catalanas, èra jos l’autoritat del castelan de Castèth Leon qu’aviá títol de governador, representant politic del rei, capitan e cap militar de la Val. Lo títol de castelan de Castèth Leon èra fins a 1564 dins las mans del comte de Ribagòrça que i renoncièt en favor del rei Felip II: d’ara enlà, lo rei nomenèt los governadors de la val e li caldrà porgir çò que cal per mantenir una garnison militara, ja que Castèth Leon, residéncia del governador, èra tanben una fortalesa, element clau de defensa de la val. Lo cargue de governador èra triennal mas mai d’un demorèron mai de temps en foncion. De 1610 a 1720, un quinzenat de governadors se succediguèron e l’aranés Rafael de Subirà demorèt un trentenat d’ans, de las annadas 1650 a las annadas 1680, çò que li permetèt d’installar un poder fòrt, autoritari.
 
A la sieu arribada, caliá que lo novèl governador jurès d’observar e aparar los privilègis e las libertats de la Val e tanben las Constitucions catalanas e los Usatges de Barcelona. Una part dels araneses obtenguèt en 1595 una senténcia del tribunal de la Reial Audiència de Barcelona que disiá que caliá que los oficièrs reials de la val (governador e jutge) foguèsson catalans; aquesta senténcia foguèt confirmada per las Corts de Barcelona de 1599. Mas calguèt esperar la guèrra dels Segadors (annadas 1640-1650) per que catalans - e un aranés - accediguèsson al cargue de governador ja que, en realitat, una autra fraccion dels araneses (un autre clan) demandèt que los governadors foguèsson aragoneses e ribagorçans.
 
Cada tres ans, l’administracion del governador èra jutjada per una taula de justícia de tres jutges, causits pel rei demest las personas qu’avián lor nom dins la borsa de sindic general.
 
Lo governador recebiá un tractament acordat pel rei de 250-300 ducats e percebiá lo galin deth rei o galin de blat, impòst de 10 litres de grans pagat al rei per las familhas de la val, a l’excepcion de qualques lòcs.
 
Lo governador aviá un ròtle judiciari e de manten de l’òrdre; rendiá la justícia amb l’ajuda d’un jutge e de sos jutjaments se’n podiá far apellacion a la Reial Audiència de Barcelona.
 
Lo jutge ordinari, foncionari reial, agissiá coma assessor del governador de la val. L’existéncia d’un jutge en Aran data, almens, de la fin del sègle XIII. S’encargava de las causas civilas e criminalas e teniá audiéncia dins lo sieu ostal a Vielha (i a pas de vertadièr tribunal) e lo divendres a la fortalesa de Castèth Leon per la gent del Baish Aran. Caliá que lo jutge foguès originari de la Corona d’Aragon e caliá que foguès doctor en dreits civil e canonic; èra pagat, al còp, pel governador e lo Conselh general. Nomenat per tres ans (teoricament de nominacion reiala mas en realitat causit pel Conselh general), coma tot foncionari reial li caliá jurar los privilegis en arribant e, a la fin, èsser jutjat per una taula de justícia de tres jutges causits pel governador.
 
Lo governador e lo jutge èra ajudats dins lor tasca pel notari del tribunal reial e per un o mai d’un procuraires. Dins los terçons e las comunitats, los bailes e lors lòctenents los representan. Lo notari del tribunal reial èra un escrivan, proprietari del sieu cargue. Notava e autentificava las decisions e senténcias del governador e del jutge e conservava los actes dels jutjaments. Fins a la prumièra mitat del sègle XVII, la familha Brugaròl possedissiá aquesta escrivania reiala. Dins los cap-lòcs de terçon, los bailes rendiá la justícia e perseguián los deutors de las universitats, representavan lo governador e aplicavan las decisions. Dins lo naut Aran, la familha de la Moga tenguèt dins las sieus mans la bailia.
 
 
L’organizacion eclesiastica dins la Val d’Aran
 
La Val d’Aran dependiá per la jurisdiccion espirituala de l’avescat de Comenge abans d’èsser restacada a la Seu d’Urgell en 1802. L’avesque èra representat per son oficial eclesiastic amb títol d’archidiacre d’Aran causit entre los prèires de la Val. Lo clergat èra pro nombrós ja que, en 1613, se comptavan 117 beneficis, 116 per 26 parròquias e 3 annèxas en 1642 e en 1718 i aviá 159 capelans siá 5-6 % de la populacion. I a dos archiprèires en Aran, a Gessa pel naut Aran e a Les. Totis los testimònis s’acòrdan per dire que lo clergat èra pro miserós e pauc instruït. L’Aran gaudissiá de privilègis de tal biais que caliá qu’un prèire foguès nascut dins la val; quand se moriá un rector de parròquia, la comunitat del lòc presentava dos o tres prèires entremièg los quals l’avesque causissiá lo rector novèl. En realitat, la val èra rebèlla a l’autoritat episcopala que los privilègis eclesiastics araneses èran nombroses; atal, son pauques los còps qu’un avesque visitèt la val. Lo dèime el meteis se demorava dins la val, partit entre rectors e capelans: la diocèsi recebiá pas cap de moneda de l’Aran
 
A costat del plan nombrós clergat secular, existissiá a las pòrtas de Vielha, lo convent de Nòsta Senhora de Mijaran, de l’òrdre dels Agustins, dependent de la província agustiniana d’Aragon; pauques monges l’ocupavan ja que, al sègle XVII, n’i aviá 3 o 4. La comunitat, plan redusida, èra dirigida per un prior que joguèt un ròtle important dins l’acceptacion de las Ordinaciones reialas en 1616.
 
Lo clergat, en particular lo clergat secular, representava en Aran la preséncia d’un poder exterior, lo de la Glèisa dins lo contèxt del desvolopament, en França, de la Glèisa gallicana, fòrça ligada a la monarquia.
 
Lo territòri aranés dependiá de mai d’una autoritat que i avián lors representants, mentre que la val aviá las sieus institucions pròprias ditas de la Tèrra. D’autra part, dins sa màger part, ignorava lo regim senhorial, encara plan pesant en çò dels sieus vesins de Palhars, per exemple. Sola la baronia de Les èra un remembre de l’epòca feudala: lo rei èra, per consequent, lo sol senhor sus mai de 96 % de la superficia de la val. I entreteniá una administracion que lo representant principal n’èra lo governador politic e militar. De cara a el, lo Conselh general de la Val d’Aran encarnava un poder local qu’èra l’emanacion de las comunitats aranesas. Es dins las relacions d’aquestas doas estructuras de poders que se joguèt lo destin de la Val d’Aran. Mas la situacion es plan mai complèxa ja que lo governador, el meteis, dependiá de dos vice-reis en foncion de sas atribucions (Catalonha e Aragon), e que d’autra part, mantunes centres avián lor representacion en Aran: lo rei, plan segur, mas tanben l’avesque de Comenge e encara la Deputacion del General de Catalonha. La Deputacion administrava la collècta dels dreits de passatge sus las mercandisas. Aquesta admistracion barcelonesa i possedissiá un deputat local e tres collectaires (taulers) dins tres vilas de las importantas activitats comercialas: Salardú, Vielha, Bossòst. Tanplan se pòt pas desbrembar la baronia de Les, sol vestigi de las senhorias medievalas que fasiá escapar aquesta vila del Baish Aran a l’autoritat dirècta del rei e l’exclusiá del Conselh general. D’aquel “escampilhament”, la val tirava una cèrta fòrça e una autonomia abans l’onda centralizatritz dels sègles XVIII e XIX.

La consonanta “I” es la mès mauaisida, que balha pas nat article. Utilizèi pas l’article plurau provençau “li” per chepic de coeréncia.
 

Ni chic ni mic
 
Dins nids, incivic, m’i hiqui!
Mingi, brindi, i picniqui!
“Sii princi” liric, disi
Crimis cinics minimizi.
 
Viri, cridi, limits tiri,
D’indistints bitnics m’inspiri.
Piris illicits inviti
Bikinis idillics giti.
 
Dins vicis intims m’impliqui
Intimidi, mistifiqui,
Quin circ! D’instint, schillings risqui
M’i quilhi, djinns biblics nhisqui.
 
Drin liric, i citi Plini,
Sibilin, m’indisciplini,
Brilhi, pinti, fili, pissi
Hissi, quilhi dit indici.
 
Chtimis, hindis, drin imiti
Pidgin, yiddish, m’i limiti
Triptics drin cirillics guinhi
Indicis mistics i pinhi.
 
Principis fints: ni chic ni mic
Ni inibit, ni drin critic
Ni nin mitic, ni ric pipin
Chimi, vibri, vivi, … fin!

Fa bèl temps ja que la contèsta raja suls malhums socials sus la denominacion de las nòvas regions sortidas de la lei francesa de reforma de las regions del 16 de genièr de 2015.
 
E al país, la contèsta mai bèla se trapa al nivèl de la fusion Miègjorn-Pirenèus e Lengadòc-Rosselhon, entre los partesans de sonar aquela region “Occitània”, amb la volontat que se pòt entendre de veire enfin lo nom d’Occitània aparéisser sus las mapas oficialas, e los (per pas amagar res, soi d’aqueles) que considèran qu’Occitània es una entitat mai bèla, que la faire dintrar dins lo diccionari amb coma definicion “Nom balhat a la fusion de las regions Miègjorn-Pirenèus e Lengadòc-Rosselhon” seriá un fracàs.
 
Cal pas veire dins aquela segonda posicion una volontat de veire escafada la nocion d’Occitània: pensi tot simplament (e soi pas lo sol) qu’Occitània a d’aparéisser dins aquel contèxte, amb un qualificatiu (Centrala, del Sud, Còr d’Occitània…), per valorizar lo trabalh de tria dels companhs que de Bearn a las Valadas en passant per Provença, e d’Auvèrnhe a Aran en passant per Lemosin e Dalfinat, luchan per la subrevida de la lenga.
 
Passarai sus las contèstas, mai o mens dins l’esperit “Paratge, Convivéncia e Cortesia” e sus lo nombre grand de peticions que se crosèron entre los tenents d’“Occitània” e los d’”Occitania mai quicòm”... encara que.
 
Encara que, una peticion qu’arribèt suls malhums socials aquestes darrièrs jorns me tustèt dins l’uèlh: una peticion adreiçada a Dòna Carole Delga, presidenta de region, als saberuts del “Conselh del nom” nomenat per la region per soscar a aquel nom e als sòcis del Conselh d’Estat e de Govèrn.
 
Titolada “Languedoc-Roussillon-Midi-Pyrénées: les jeunes se mobilisent pour le nom de leur région!”, aquela peticion es cosignada per la Joventut Mondina e “l’Union Jeunes de Provence et du Languedoc pour la défense de nos traditions”.
 
Alavetz, tant coneissi la Joventut Mondina, tant l’autra associacion m’èra desconeguda (e o èra tanben de qualques amics provençaus als quals demandèri) e coma, en bon jornalista, soi curiós… ben soi anat furgar.
 
Bon, trapèri aisidament sul malhum d’informacions sus aquela associacion, que lucha per la subrevida de la tauromaquia e de las tradicions provençalas.
 
En furgant un bocin mai (sabètz, los jornalistas, sèm coma los singlars que cèrcan las trufas: o niflam tot), tombèri sus la pagina Facebook de lor president, Corentin Carpentier, e aquí… ò suspresa!
 
La seuna fòto de perfil nos mòstra l’òme en plena presa de paraula sul tèma “Une jeunesse qui oublie son passé est une jeunesse qui n’a pas d’avenir”... a la protèsta del 24 d’octobre.… adobada en Arle pel Couleitièu Prouvènço, collectiu conegut per militar pel fach que “Provença es pas Occitània”.
 
Òm pòt doncas comprene aisidament ont es l’interès d’aquela associacion de veire Occitània se resumir a la fusion de las regions LR e MP, per fin de poder díser: “Vesètz? Aicí es Provença, Occitània es al costat.”
 
Melhor encara: òm pòt legir un comentari del Jean-Pierre Richard, president del Couletièu Prouvènço que ditz “Plus que jamais nous allons continuer “Gardaren Prouvènço”, seul rempart face à tous ceux qui veulent “coloniser” la culture provençale, à ceux qui sont en passe de tuer la langue provençale.”
 
Alavetz, per èsser clar, vòli pas getar la pèira a la Joventut Mondina (quitament se per aquela istòria de nom soi pas d’acòrdi amb eles, la contèsta es una part essenciala de la democracia e fa avançar tot lo monde), me demandi tot simplament se aqueles joves (benlèu per amistats personalas, benlèu per afinitat politica… o sabi pas) se daissèron enganar e benlèu manipular per de monde qu’aprofechèron lor volontat de marcar Occitània dins los atlasses.
 
Convidi, d’alhors, lo monde de la Joventut Mondina a exercir plenament lo lor dreit de responsa per far lum sus tot aquò, e coma soi òme d’encoratjar los escambis entre las diferentas partidas d’Occitània, lor conselhi, se vòlon trabalhar amb Provença, de se virar puslèu, lo còp que ven, cap a l’Ostau dau País Marselhés, al Collectiu Tapenade, a Fem, a Prouvençau Lengo Vivo o encara a Aquò d’Aquí, que dempuèi d’annadas fan un trabalh de tria per ajudar al desvolopament de l’occitan en Provença. 

L’autre ser anèri al teatre. I anèri non pas per anar véser un autor classic coma Sofòcle, Shakespear, Molière, Goldoni o Chekhov. Nimai soi pas anat véser la pèça dins un teatre a l’italiana dels sègle XVIIIen o XIXen. Soi simplament anat a la sala de la Fèsta comunala de l’Isla d’Albigés. Ges de mondanitat quand vau al teatre.
 
Aquel ser de febrièr de 2016, aquò’s la tropa amatora de “Los de Ganobre” que jogavan lor pèça “Per una manada d’argent”. Fasiá temps qu’èri pas anar véser jogar de comediants. Cal dire qu’i vau a la condicion exprèssa que l’espectacle siá balhat en lenga nòstra e exclusivament en lenga nòstra. Fa temps de fugissi los espectacles teatrals ont d’unas companhias se plason a montar de pèças perpetuant la diglossia. Pèças dins las qualas sovent los personatges qu’an lo polit ròtle parlan en francés e los niais s’exprimisson en occitan. Malurosament, d’aquesta còlas teatralas ne demòra encara. A l’Isla d’Albigés l’espectacle èra anonciat en bona lenga nòstra e i anèri. E mai foguèri pas completament decebut.
 
Aquela tropa de “Los de Ganobre”, es plan solide, coma son nom o pòrta, de Ganobre. Se tracha d’un vilatjòt dels Monts de La Cauna. Un endrech ont la lenga es encara viva. Viva coma l’es encara dins la val de Tarn se me’n referissi al public nombrós vengut assistir a la representacion. D’efièch, cent cinquanta personas èran presentas dins la sala. Aquesta èra gaireben plena. Soi estat agradablament susprés de constatar que i age encara tant de mond capable de seguir un espectacle dins la lenga. Fin finala n’i aviá aitant que fa trenta o quaranta ans. Malgrat que lo nombre de locutors demesiguèsse un pauc mai cada an, i a efectivament de qué èsser estonat de se mainar que las gents se desplançan encara pel teatre occitan. Cal tanben notar que l’associacion organizatritz de la serada èra lo cèrcle local de l’Institut d’Estudis Occitans, una entitat fòrça plan implantada a l’Isla d’Albigés e dins los environs. L’anóncia de l’espectacle èra estat plan facha, aquò rai! Pasmens, compte tengut qu’es ja malaisit de far sortir lo monde de davant lo fenestron catodic e que presentament èra concernís pas que los occitanocomprenents, òc-ben i aviá de que crénher per l’espessor del public.
 
Aquela frequentacion relativament nombrosa pròva que i a encara de monde que son estacats a la lenga, quitament se ne fan pas lor lenga del cada jorn. E mai es vertat qu’amb un amic nos mesclèrem al public per l’entracte. Anèrem beure de pomat e manjar de pescajons. A l’entorn de nosauts èran pas nombreses los que conversavan en occitan. Aquò pausa tornar-mai la question de l’usatge social de la lenga: dins quina situacion se parla e dins quala autra se parla pas? Per la majoritat de las personas presentas aquel ser, l’occitan èra puslèu un suplement d’arma cultural que non pas una lenga de comunicacion sociala.
 
Sus l’empont, se vesiá e s’ausisiá còp-sec que los uèch comedians èran d’occitanofòes naturals. Ai pas de nòta biografica los tocant, mas probablament èran totes de çò que disem nautres “la Montanha albigesa”. Se poriá quitament conjecturar que demest eles i aviá de paisans, de mesterials, de maselièrs, d’ensenhaires o benlèu d’infirmièras. A l’ora ont l’Internet, la television e lo telefonet passan gaireben pertot, i a pas pus vertadièrament d’endreches completament perduts e isolats; pasmens, dins los parçans pauc poblats, la lenga s’i es melhor servada que dins las planas. Aqueles comedians ne son la pròva viva.
 
Farai pas d’alonguis sus la qualitat de l’espectacle, se que non per dire que los comedians èra d’un nivèl professional. Lor merit es d’ont mai grand que la pèça foguèt escricha e montada collectivament. Se tracha d’una tropa autogerida e totes los comedians vilandreses que se gargalhan de longa de lor engèni artistic e de lor avantgardisme social, ne deurián prene de grana. Dins lo teatre es coma pertot endacòm mai: i a los que parlan e los que fan.
 
Lor espectacle es dins la dralha del teatre popular occitan. Umor, jòc de mots, derision e quid pro quo de tota mena son al programa. Aquò sempre jogat just e a un ritme descabrestat per totes los comedians afogats. L’espectacle durèt mai de doas oras e pendent aquel parelh d’oras vos apromèti de los zigomatics nòstres arrestèron pas d’èsser meses a contribucion.
 
Es evident que la tropa se fasiá plaser de jogar en occitan. Èra visible que per eles èra un chale personal despartit a maites. Lor aisidesa dins l’expressivitat fasiá gaug a seguir. Lo rire e la satisfaccion son comunicatius. Atanben, totes n’agèrem per nòstre argent. D’evidéncia, la desicion per la tropa d’emplegat la lenga occitana, èra pas, un engatjament militant. D’alhors, ieu que soi desempuèi quaranta ans sul camp batalhièr los ai pas jamai rescontrat dins cap d’associacion culturala o reivindicativa.
 
Al final, aqueles occitans fan córrer la lenga sens se mainar qu’es en perilh de mòrt. Sens aver consciéncia que lo mèdia de lor expression artistica es a mand de desapéisser. Alavetz, son cèrta de vectors precioses de difusion de la cultura occitana, mas sens aquela consciéncia que lor manca crudelament, son tanben de vectors que, pauc a cha pauc, son destinat a desaparéisser amb lor identitat pregonda. Aquela tropa de teatre me fa pensar als manteneires del felibritge. De monde que fan un trabalh remirable sens poder o voler analisar çò que fan e dins quin contèxte o fan. De monde que van tumar contra la paret, mas que i van en cantant.
 
En fin d’espectacle agèrem drech a d’unes pietadoses: “L’espectacle en patés qu’avem agut lo plaser de vos presentar”, “Es un plaser per nosauts de jogar en patés”, “Tan que poirem contunharem de jogar en patés”, etc… Alara qu’en 2016 tot Occitan qu’a d’uèlhs per véser e d’aurelha per escotar pòt pas mai ignorar que la lenga del país es l’occitan, jamais “Los de Ganobre” parlèron pas sus l’empont de lenga occitana. Podián pas, ça que la, saber pas qu’èra l’Institut d’Estudis Occitans que los faguèt venir a l’Isla d’Albigés. Malgrat aquò, marquèron pas cap de respècte per aquela lenga que, visiblament, lor balha talament de gaug. En la nomant pas de son nom marquèron pas, nimai, de respècte pels occitanistas que los convidèron. Probablament que dins lor esperit son a se far plaser amb un element folcloric que troban a lor agrat; ni mai, ni mens. Per eles es lo “patés” qu’an sasit, per d’autres es la presentacion de costumes e de danças calhadas dins d’exibicions mortifèras.
 
Aquí cossí per aquesta representacion teatrala de febrièr de 2016 passèri una bona debuta de serada e cossí s’acabèt dins la decebuda. Un còp de mai constatèri una alienacion nacionala tras que prigonda. Coma disiá Rabelais, sciéncia sens consciéncia es pas que perdicion de l’arma.

‘Quò’s un article de Josiana Ubaud sus la simbolica deus aubres de Provença que me balhèt l’irèia e l’enveja d’hèser la mèma causa per lo Bassin aquitan.
 
Los aubres, qu’èstin d’esséncias autoctònas o alloctònas, faiçonan lo paisatge e an una simbolica variada, un ròtle variat.
 
Vau parlar de les esséncias que mèrcan lo paisatge girondin, mès i a bien de causas que pòden èster generalisadas a la Gasconha e a la Guièna empenadas.
 
Lo robièir (aperat populàriament acacià) (Robinia pseudoacacia) es una vraia plaga, ce dirén de gents: regita tan vigorosament que fòrma de talhadís immenses e praubes en espècias. Pertant, son implantacion en Bordalés coma alhurs, a partir deu XVIIe siègle, resulta d’una volentat umana: d’una part per estabilisar los camins de hèr –principalament, a nòste, la linha Bordèu-Tolosa–, e d’auta part perque son bòi, imputrescible, servèva a hèser de carrassons, çò qu’explica que lo tròbim a proximitat de les vinhas. Les duas rasons conjugadas lo rènden omnipresent dens les Gravas (bassa vath deu Ciron), ont capèra 4000 ha.
 
Dívem mencionar lo ciprés (Cupressus sempervirens), perqu’es fòrt important dens l’istòria de Cenon e deu quite vinhau bordalés. Desempui –ce disen– l’Antiquitat, una populacion de ciprés èra presenta sus los roquèirs calcaris de Cenon, en faça de Bordèu; aquò’s pr’aquò qu’apèran lo lòc lo Cipressar (en francés le Cypressat. Seré estat importat per los Romans? Legenda o veritat, qui’c sap? Qué que n’en èsti, a l’Atge Mijan, botèvan un branquilhet de ciprés sus los vaishèths cargats de vin que sortèvan de Bordèu, per mochar qu’avèvan pagat una taxa reiala e senhoriala, e per autentificar lur pòrt d’origina. Lo bòsc de ciprés apartingut a la senhoria de Rausan, e pus tard au rèi de França. Malurosament, los tres quarts deus ciprés moriren dens lo grand ivèrn de 1709; mès n’en trobèvan encara quauques-uns en 1999, coma a Cambes, Gironda e Nicòla. A part aquò, lo ciprés es present un pauc pertot, per mediterraneomania galopanta; pertant, dirèi qu’a tota sa plaça dens los segrats –anatz véser per exemple a Senta Gema, au nòrd de la Rèula– perque simbolisa la via eternala. En Peitiu, pòt sinhalar de segratòts de familhas protestantas. Per tornar a nòste, l’alinhament de ciprés e de pins francs de Malagar, a Sent Mexant, se vei de lunh e permet de reperar lo maine de Malagar, classat en 2013 au titre deus monuments istorics, non-bastit comprés.
 
La platana (Platanus ×hispanica), issuda d’ibridacions au XVIIIe siègle, acompanha principalament les infrastructuras rotièras (rotas nacionalas) e fluvialas (lo canau laterau a la Garona) desempui Napoleon Ièir. Pr’ací pr’aquí, isoladament, n’en tròbam de pluricentenaris, coma la platana de Robillard a Sent Andrés de Cubzac ^[1] –qu’a la particularitat de se gardar lo genre femenin dens la sinhaletica locala–, o la de Sent German de la Ribèira sus la carrèira que monta au borg. Fau notar que Platanus orientalis, per contra, estut plantada per los Romans au IVe siègle avant J.-C.
 
Lo palmièr Trachycarpus fortunei dit en francés palmier à chanvre –gausarí díser “palmièr a cambe”?–, shens èster un aubre a pròpament parlar, a una granda importança paisatgèira e istorica en Bordalés sus la quala meritan de s’atardar. Lo prumèir T. fortunei de Bordèu –lo segond en França (o se vòletz en Occitània!) après Montpelhièr– estut plantat au jardin public en 1861 e i viu encara; aquò’s ligat a la “portuaritat” de Bordèu e donc a la creacion d’un centre d’acclimatacion de plantas en 1784. Aqueste palmièr se retrobèt viste dens tota la Gasconha empenada: Biarn, Lanas..., ont lo clima li convèn tot a fèit. D’origina asiatica, es adaptat aus ivèrns frids (– 19 °C) e aus estius frescs e umides. Culturalament, es de vrai l’emblème de l’ostau girondin, pus precisament l’ostau borgés, l’ostau de mèste. Au debut deu XXe siègle, demb la mòda de l’exotisme –vésem en Bordalés d’ostaus qu’en mèi deu palmièr an un estile totalament coloniau–, les gents plantèvan un palmièr a la neishença d’un dròlle, e aquò s’i escai encara quauque còp.
 
Los cèdres, e sustot lo cèdre de l’Atlàs (Cedrus atlantica), se tròban dens les proprietats puslèu vielhas e grandas –deu mens los cèdres tant se sii remercables. Son donc de mercaires d’estatut sociau coma los palmièrs, probable mèi encara. (Mès adara, demb la profusion de conifères pus o mens exotics –Thuja, Pinus americans, Picea, Abies, Sequoia...– de tot òrde dens los jardins...) L’introduccion de Cedrus libani –qu’es en fèit considerat coma de la medissa espècia que C. atlantica– en França per Jussieu data de 1735; los dus aubres introduïts esturen plantats au Jardin des Plantes a París, e a Montigny-Lencoup en region parisiana^[2]. Los cèdres de França n’en son donc issuts, coma lo majestuós individú que viu a Ballans.
 
Lo haian (Fagus sylvatica), principalament dens la hauta vath de Ciron, lo mijorn e l’oèst de l’Entre-duas-Mars, a sonqu’un interès patrimoniau. Lo quite haiar deu Ciron a aumens 60 000 ans, deu temps que bèth-arremat de bòscs son treitiats! Per tot aquò vos renvii ad una de mes precedentas cronicas.
 
Los briules, essencialament los clònes de briules americans (Populus deltoides), europeans (P. nigra) o ibrides (P. ×euramericana, P. ×interamericana), son d’esséncias productivas per excelléncia, qu’estructuran redde los paisatges garonés –mès tanben en val de Léger, en Picardia...–, per tant que lur impacte sus los ecosistèmas n’èsti pas excellent. Aqueth tipe de briule se tròba capvath tota la ribèira de Garona, un pauc mens en s’aproishant de Bordèu e un pauc pus en Agenés e Bas Carcin. I a en gascon una confusion lingüistica autorn deu mòt “aubar”: les aubaredas son les plantacions artificialas de briules sus los bòrds de Garona... mès los lòcs ont possan los briules (puslèu sauvatges) son aperats briulèiras^[3] au mème endret. Per contra, l’aubar es sonque Salix alba a nòste^[4], çò que balha aubier en francés regionau... e l’aubareda o aubanèra es tanben l’endret ont possa Salix alba... mès quòra aqueth es expleitat per lo vime, parlan de vimièra! Of! Per citar quauques noms que derivan de tot aquò: les Aubiers (los Aubars), un quartèir sensible deu nòrd de Bordèu; los patronimes Dauba, Lauba, Vimeney...
 
Lo noguèir (Juglans regia) merita d’èster mencionat, perque –ec aublidan benlèu– es comun en vath de Garona e de Dordonha. A Sent Mexent per exemple, i a un quite lòc que s’apèra les Nougueyries (les Nogueirias). Vau pas rentrar dens los usatges deu noguèir, mès simplament parlar de l’activitat oleïcòla. Fau saber qu’en Òlt e Garona, en 1852, i avèva au mens 90 molins a òli qu’hasèvan d’òli de notz, la majoritat estent dens la region d’Agen; èran d’entrepresas familialas qu’empleguèvan los quites mainatges per l’esnogalhatge. N’i’n existís encara anuit en Bas Carcin. A part l’òli, un produït prampó comun un pauc pertot es lo vin de notz, a basa de notz verdas, de vin roge e d’alcòl.
 
Lo cerigèir (Prunus cerasus per l’agriotèir, P. avium per lo bigarrèu), coma lo noguèir, èra un aubre utilisat d’auts còps dens les joalas –una de mes irèias fixas, dont hasuri un article l’an passat. Mès vodrí parlar pus precisament de sa plaça en Benauja, una petita region interessanta mès dont parlan pauc en duhòra... A Escossan, avant la guèrra e la revolucion agricòla, de centenas de cerigèirs^[5] se mastèvan entre les vinhas e produïsèvan de nombrosas varietats de cerijas coma la “cardan”, la flòca, lo guinh... De’queth temps, lo vin n’èra pas sufisent per hèser víver los tinèus, e podèvan s’i escàser demb les cerijas, un aubre solet podent n’en produíser mèi de 100 kg! Atau, lo cerigèir èra essenciau dens l’economia rurala de Benauja. Un quite mercat de cerijas espelit ad Escossan, au centre de la zòna, en 1936; avèva lòc cada jorn deu mes de junh e foncionèva coma los mercats aus ceps deu Perigòrd! Adara, lo mercat es remplaçat per una hèsta autorn deu 10 de junh. Tanben, demb lo declin de les joalas au mitan deu XXe siègle, los cerigèirs son redde mens nombrós e lo vin a pres tota la plaça dens l’economia benaujanta.
 
A seguir...
 
 
 

---

 
[1] Classada au titre deus sites naturaus.
 
[2] Estut darrocat per una ventena en 1835.
 
[3] Variantas: biulèra, brulèira, piblada...
 
[4]. Dens d’auts endrets, parei que l’aubar pòt designar Populus alba, Ulmus minor o mèi Sambucus nigra. Per Populus alba se compren –benlèu qu’a poscut se díser a nòste, coma es lo cas en amont d’Agen o en Perigòrd– , mès per los auts, sui perplèxe.
 
[5] La tradicion populària ditz que n’i’n avèvan qu’esturen plantats au XVIIe siègle o avant, mès agriotèirs, cerigèirs, guindolhèirs, viven gaire mèi d’un siègle.

Pauques occitanistas conéisson l’obratge d’Eugène Garcin  Les Français du Nord et du Midi  paregut en 1868 e que debana una argumentacion en favor de l’assimilacion totala dels Miègjornals. L’autor aimava de se dire felibre provençal, pivelat qu’èra estat, coma tantes autres, per la personalitat solara de Frederic Mistral, lo Mistral de Mirèio. Mas quora pareguèt Calendal, l’epopèia nacionala de Provença, foguèt un autre parelh de margues. La critica francò-parisenca se descabestrèt: nacionalitats novèlas espelissián de per Euròpa tota, e França crentava la contagion al dintre del territòri, al moment que se bastissiá , ela, lo seu empèri colonial a pretencion universala.
 
Coma republican, Garcin s’atissèt contra la vesion istorica de Calendal: i vegèt la marca de la division nacionala e del separatisme. ”Je combats ses idées”, çò escriguèt contra Mistral. Son libre lo volguèt polemic, mas demòra verinós dins son biais de devalorizar e de mespresar la lenga e la cultura d’òc . Una marrida fe e un tal òdi de se (fa pensar a Daudet e a sas tartarinadas) que malurosament los podem encara trapar, uèi, en çò d’unes occitanistas que defendon lo  sobeiranisme francés: “Moi, félibre provençal, je ne puis sentir vivre mon pays et moi-même que dans la France et par la France”.
 
 Aquí los arguments principals de Garcin:
  Garcin s’entreva puèi de privilegiar las semblanças entre Nord e Sud, per melhor minorar las dissemblanças e las redusir a d’anecdòtas. Atal per la lenga: “Hommes du Nord et hommes du Midi sont de même race…Ils ont toujours parlé, sous des dialectes divers, la même langue…Je n’ai trouvé que des nuances, d’où résulte l’harmonie admirable de notre nation…Le terme de patois, donné au provençal, n’est que la constatation d’un fait indéniable et non point d’une insulte. J’emploierai donc le terme de patois”. Vòl afortir contra subèrna la necessària omogeneitat de l’Empèri: “La grande nationalité française, une et indivisible dans le présent, eut, dans le passé bien plus d’homogenéité qu’on ne suppose d’ordinaire”. Caldrà esperar las analisis de Franz Fanon, Aimé Césaire e Albert Memmi (revirat a l’occitan) per comprene la mecanica de l’òdi de se, e del colonialisme que siá del defòra o del dedins. Mas çò que tafura Garcin, çò insofrible per el, aquò’s lo fach que Mistral se siá amistançat amb d’estrangièrs, los Catalans, una mena de traîson: ” Paris, c’est la France, le foyer intellectuel de notre nation…Que toute lumière y converge et que, de là, elle rayonne partout”. L’òdi de se s’acompanha pron sovent de l’òdi de l’Autre.
 
Dins son assag publicat en aquesta debuta d’annada, Arrogant comme un Français en Afrique (ed. Fayard), Antoine Glaser demòstra cossí un sistèma clavat sus una tala arrogància a menat e mena França al seu aflaquiment internacional: “Les Français ont toujours nié l’histoire de l’Afrique antérieure à leur implantation sur le continent…Les dirigeants français vont plus souvent chercher à former des Africains à leur image qu’à comprendre leurs spécificités et leurs désirs”. L’istòria repàpia.

Es fòrça anciana e apareis dins totes los libres de recèptas medievals d’Euròpa. Dins los catalans (lo Libre de Sent Soví e lo Libre del coch) èra una salsa facha amb de lach d’amètlas, mas amb lo temps cambièt e s’aprestèt amb de farina fregida e de lach o de bolhon, d’un biais semblant a la bechamèl. Als Païses Catalans es gaireben desapareguda, mas s’aprèsta encara pertot en Occitània, sustot per la mesclar amb los legums.
 
Se cambiam l’aiga contra lach la salsa deven una bechamèl, qu’es una salsa francesa, mas que totun i a longtemps qu’es coneguda entre nosautres. Ne devèm l’invencion a Louis de Béchameil, financièr que serviguèt la corona e que foguèt recompensat per Loís XIV amb lo marquesat de Nointel. Semblariá qu’al marqués, qu’èra d’origina umila, li agradava de cosinar, mas se pòt tanben qu’en vertat l’invencion foguèsse deguda a qualqu’un dels sieus cosinièrs, que d’aquel temps avián la costuma de botar lo nom del sieu mèstre a aquelas novetats culinàrias qu’avián qualque bon succès. Coma que ne vire, es mercés a eles qu’uèi fasèm de croquetas e de canelònis amb aquela salsa, qu’èra abans d’elaboracion un pauc mai complicada mas qu’a l’ora d’ara s’es fòrça simplificada.
 
 
Salsa Blanca
 
Ingredients (per un litre): 80 g de farina, 1 dl d’òli e sal.
 
Preparacion: d’en primièr botarem l’òli dins una coquèla e la daissarem sul fuòc. Quand l’òli serà caud i metrem la farina e la saurengarem. Quand serà un pauc rossida i botarem un litre d’aiga, salarem, farem montar lo fuòc e virarem de contunh fins que prenga lo bolh. Remenarem encara e, al cap de d’un parelh de minutas, o tirarem del fuòc.
 
Variantas: podèm cambiar l’aiga contra de bolhon (de carn, de galina). D’unes o fan amb de lard e, per la mitat occidentala d’Occitània, amb de grais d’auca.
 
 
Bechamèl
 
Ingredients (per un litre): 1 litre de lach, 80 g de farina, 100 g de burre, muscada e sal.
 
Preparacion: d’en primièr botarem lo burre dins una coquèla e la daissarem sul fuòc. Quand lo grais serà fondut i metrem la farina e la remenarem amb lo culhièr de fusta fins que càmbie plan leugièrament de color. I apondrem alavetz lo lach e qualque raspat de muscada, salarem, i balharem mai de fuòc e remenarem de contunh fins qu’arribe al ponch d’ebullicion. Daissarem còire a fuòc doç un parelh de minutas (en remenant totjorn) e tirarem del fuòc.
 
Variantas: d’unes rossisson abans una ceba chaplada; en aquel cas d’unes passan la salsa a la tota fin per una passadoira de drap. La recèpta qu’avèm donat es bona pels canelònis; per las croquetas nos caldrà doblar las quantitats de burre e farina.
 
 
Dialectalismes e localismes
 
Salsa blanca: saussa blanca.