Sortam de la crisi e preparem lo Temps Quatre de l’occitanisme

February 21, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Partit Socialista: trasida e còp d'estat

Lo grand Robèrt Lafont teorizèt en 1991 lei tres periòdes d’acceleracion dau “renaissentime occitan” (o de l’“occitanisme” au sens larg, totei grafias inclusas). Lo Temps Un foguèt l’expansion dau Felibritge a la fin dau sègle XIX. Lo Temps Dos vegèt la cima de l’occitanisme classic dins leis ans 1960-70. Lo Temps Tres foguèt una prefonda renovacion de l’occitanisme pendent leis ans 1990-2000.

Entre aquelei tres temps d’acceleracion, i aguèt de periòdes de crisi ont l’occitanisme mancava de fòrça e de perspectivas. Après lo Temps Un, i aguèt pendent la primiera mitat dau sègle XX la crisi dau Felibritge que veniá passadista e amòrf. Après lo temps Dos, i aguèt una crisi de l’occitanisme a la fin deis ans 1970 e durant leis ans 1980: envielhiment, atonia, localisme estrech, refús de la nòrma de la lenga...

Ai explicat dins Jornalet (18.1.2016) que lo Temps Tres de l’occitanisme sembla ja finit e que siam intrats dins una crisi novèla, ara dins lei ans 2010... Aquesta constatacion ven de mon amic Terric Lausa. E mon amic Gerard-Joan Barceló fa d’analisis similaras.

D’efiech, vesèm un envielhiment dei militants occitanistas, una manca de joines, una manca d’ambicion, una eternizacion dei vielhs esquèmas que foncionan pas, una impossibilitat d’impausar un rapòrt de fòrça, un pes feble dins l’opinion. E mai retombam dins un localisme egoïsta, dins la pèrda d’una lenga normativa (amb lo sòm forçat dau CLO) e dins una abséncia d’estrategia per l’ensemble d’Occitània.

La darriera “granda” manifestacion “Anem Òc” per l’occitan, a Montpelhièr en 2015, mostrèt l’envielhiment, la baissa dei militants, la division e lo localisme estrech de quauquei dirigents occitanistas (sustot montpelhierencs, tolosans e bearnés). Luchar per l’Ofici Public de la Lenga Ocictana, per quauqueis escòlas Calandretas de mai, per quauquei pòsts de professors d’occitan, per la Carta Europèa, vague, son d’objectius bòns... Mai son d’objectius limitats que sufison pas per sauvar la lenga.

Amb aquela vision limitada, la sortida de crisi arribarà benlèu pas. E l’occitan, tròp feble e mau defendut, risca de morir definitivament.

Se sortèm de la crisi, aquò supausa que leis occitanistas despassaràn leis obstacles actuaus e que crearàn una dinamica completament nòva, en inversant lo movement de mòrt de l’occitan. Una sortida de crisi seriá un Temps Quatre. Pòdi pas predire quora vendrà lo Temps Quatre, ni se vendrà. Mai se lo Temps Quatre arriba, implicarà una rompedura radicala amb lei blocatges actuaus. Auriá lei caracteristicas seguentas.

— Un impacte duradís sus l’opinion publica e sus la vida sociala. Serà possible solament se leis occitanistas vòlon installar un rapòrt de fòrça. Devon assumir una nocion importanta de la sociolingüistica: la nocion de conflicte qu’opausa la lenga menaçada (l’occitan) e la lenga dominanta (francés, italian o espanhòu). Arrestem de pantaiar e regardem la realitat: lo francés tua l’occitan dins un conflicte; l’occitan retrobarà son usatge tanben dins un conflicte.

— L’usatge de la lenga dins de familhas, de generacion en generacion, en organizant aquelei familhas dins de nuclèus de parlants actius. Lei nuclèus de parlants podòn èsser de vesinanças o de rets. Es solament amb de parlants concrets que podèm estendre puei l’occitan a l’escòla, dins la vida publica e dins lei mèdias. Es una constatacion de la sociolingüistica (Robèrt Lafont, Joshua Fishman...).

— La transmisson dau saber occitanista ai generacions novèlas de militants, amb la formacion e la promocion constanta dei joines.

— Una creacion pus divèrsa e pus audaciosa en lenga occitana (musica, literatura, bedé, cinèma...), dins totei leis estils populars, sens restriccion.

— Una lenga occitana accessibla a de milions de gents, gràcias a una varietat estandard clara, amb una nòrma univòca, aplicada e respectada per totei (que pòt integrar de variacions regionalas moderadas). Es una condicion per l’expansion de tota lenga modèrna. L’antinormisme rend la lenga pauc accessibla e dificilament difusabla. L’antinormisme devendriá marginau dins lo Temps Quatre.

— La solidaritat d’organizacion entre leis occitanistas de totei lei regions, amb una volontat reala de s’implantar pertot dins lo país, de Montluçon a Vielha e de l’Atlantic ais Aups (e pas solament en Bearn o en Lengadòc).

— Politizar la question occitana en tèrmes de nacion, de liberacion nacionala. Lo primier responsable de la baissa de l’occitan, es ben l’estat francés que veïcula una ideologia de la nacion francesa, amb una lenga unica au servici d’una nacion unica. Lo sauvament de l’occitan passa per una rompedura radicala amb l’ideologia de la nacion francesa. L’occitan pòt pas subreviure “en França”. Un independentisme occitan, dobèrt e tolerant, d’inspiracion catalana, deven necessari per reïnstallar la legitimitat ideologica e sociala de nòstra lenga.

Aqueste article s’es publicat tanben dins la Setmana lo 19.2.2016.

↧

Partit Socialista: trasida e còp d'estat

February 22, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Prospectiva per la lenga occitana (part 1)

≪ Previous: Sortam de la crisi e preparem lo Temps Quatre de l’occitanisme

Es coma una contra-set l’endeman d’una serada de pintada: com i sèm arribats?

A léger los jornaus, espiar lo finestron e escotar la ràdio, nos sembla pantaishar (vòli parlar deu monde d’esquèrra). On es passada la democracia, vòli díser lo hèit que sia normalament lo pòble que decidís de la politica deu país?

Pas jamès dens l’istòria de la Republica francesa un govèrn a obrat tan contra l’interés de sos electors pròpis. Dejà avèvam l’impression que l’òsca èra passada, que l’art de’s trufar deu monde èra arribat a son zenit dambe lo “mon enemic, es la finança”, e ben non pas, un escalon de mès estoc trespassat dambe lo darrèr projècte de lei sus còdi deu trabalh perpausat per la ministra Myriam El Khomri (véser imatge). Com aquò es possible? Espiam un momentòt a l’endarrèr.

La debuta deu panatòri comença en 2000 quan Jacques Chirac, lavetz president de la Republica, decidís de passar lo mandat de sa foncion de sèt a cinc annadas. Devath l’argument de la modernizacion, la mesura sembla pas dangerosa e un referéndum es organizat. 73% deus votants dison de “òc”, mes sus 30% d’inscrits e 84% d’exprimits, çò que redusís la preséncia a 18,40% deus còs electorau deus que’s declarèn a favor deu cambiament.

A l’epòca, una votzes s’èran dejà lhevadas end’avisar deus dangèrs d’un regime presidenciau, mes a l’epòca, avón pas tròp de reclam, que semblava pro tecnic.

Puèi, dusau hèita de la pèça dramatica, Lionel Jospin, purmèr ministre, en noveme de la medisha annada, inverstís lo calendari politic ende botar las eleccions presidencialas abans las legislativas. En espiar viste, ren d’extraordinari, la mesura es pas compresa mes sembla inofensiva.

Tròp tard, lo trecanard es prèst es s’es dejà tornat barrar. Sus nosautes.

De lavetz enlà, tota la politica vira a l’entorn de la sola eleccion que compta vertadièrament: la presidenciala. Acabat lo debat dens las circonscripcions entre los votants e los candidats locaus, cau pas que confirmar sa causida de la presidenciala end’estar coerent e balhar a son elegit los utisses de miar sa politica.

Doncas, deus dus poders: l’executiu e lo legislatiu, un va gahar lo hòrt sus l’aute, que serà pas mès qu’une cambra d’enregistrament de çò qu’estoc decidit a Matignon o a l’Elysée. Ende mestrejar las velleïtats d’una deputats reguitnaires, duas armas son emplegadas: lo famós article 49.3 que permet de passar una lei shens l’acòrd de la representacion nacionala e populara, e sustot l’escanacòth de la candidatura, pr’amor qu’es lo partit que decidís que se va presentar on, e distribuïr atau las recompensas a dròlles braves.

A comptar d’aquiu, lo poder executiu a las mans liuras. E se’n priva pas.

Tot çò que la dreta pòt pas hèr passar de paur d’un bolegadís sociau e de véser lo monde devarar per carrèras, l’esquèrra socialista ac realiza còp sec shens de mautar e dambe una assegurança que hè beròi gai.

Vaquí doncas la situacion: una refòrma deu trabalh que podèm qualificar d’ultra-liberala shens d’aver peur de s’enganar, a la quala la dreta sancèra e lo patronat trucan de las mans, e que lo govèrn pensa hèr passar per dessús lo parlament, tan sap que l’oposicion de l’esquèrra, o de çò que’n demòra, serà de las peludas.

Pr’amor que los deputats son pres entre dus huecs: lo partit que decidís de lor candidatura (o pas, com se ditz), mes tanben los electors d’esquèrra de lor circonscripcion que, a tròp se trufar d’eths, poderén anar a la pesca lo jorn de l’escrutin.

Lo Partit Socialista sap qu’i aurà totun una bona part de lor electorat que’us demorarà fidèla, e aquò tanlèu lo purmèr torn de la presidenciala gràcias à un utís fabricat peu quite François Mitterand, la vièlha vop: la paur deu babau Front National.

↧

Prospectiva per la lenga occitana (part 1)

February 23, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Jansemin ièr, uèi e deman

≪ Previous: Partit Socialista: trasida e còp d'estat

Dins aquela seria d’article, vau ensajar d’establir una prospectiva per la lenga e la cultura occitana, non pas al nivèl de la grafia mas de l’us social de l’occitan. Una prospectiva es un estudi de l’evolucion d’una societat dins un avenir previsible. Es una anticipacion probabla a partir de la realitat actuala. Començam per un ensag subre la realitat lingüistica a l’escala d’Occitània, puèi ensajarem de veire l’estat lingüistic al nivèl nivèl francés e europèu.

Per convencion, lo tèrme occitan designa los que demòran dins lo territòri lingüistic dit Occitània, quina que siá lor origina o lòc de naissença, e francés designa los que demòran dins l’Estat Francés. Occitanista designa la part dels occitans qu’an una consciéncia d’aparténer a l’entitat culturala occitana. Atal, uèi en Occitània, i a una majoritat d’occitan que non son pas occitanistas.

Realitat lingüistica del territòri occitan

La realitat lingüistica de la societat occitana en França es una societat quasiment monolingüa francesa ont las gents devon comunicar en francés per viure e trabalhar . A mai, se senton majoritàriament de cultura francesa amb un gra mai o mens grand de cultura occitana. Per exemple, la darrièra enquèsta sociolingüistica en Miègjorn Pirenèus mòstra que:

57% se dison favorablas a la lenga occitana,

una mitat declara parlar o aver de nocions d’occitan,

12% o declaran parlar sens dificultat o sufisentament per téner una conversacion.

3/4 des sondats tròban interessant de preservar l’occitan e pensan que la practica e l’aprendissatge de l’occitan es mai un signe d’obertura que de replec.

La permanéncia del sentiment de cultura occitana es sostenguda per un mitan occitanista mai que mai benevòl que trabalha a la promocion de l’occitan.

Al nivèl juridic, la lenga occitana non a gaire d’existéncia legala dins l’Occitània francesa. Sola la Val d’Aran dins lo principat de Catalonha benefícia de dreits lingüistics per l’occitan. E mai, lo contraròtle lingüistic de l’estat francés es tant grand que tre lo vilatge de Fòs aprèp la frontièra sul riu Garona, la lenga occitana pèrd tota preséncia publica, e mai se i parla lo meteis gascon montanhard comengés qu’en Aran. En Itàlia, l’occitan a una reconeissença juridica plan limitada.

Al nivèl administratiu, Occitània es una periferia dins lo modèl centralizat de l’estat francés. Las comunas e los departaments occitans foguèron concebuts tre la revolucion francesa per negar l’existéncia cultura als païses o comarcas, e donc tota legalitat als parlars locals. Comunas e departaments devon aplicar localament la politica definida pel govèrn francés. E coma l’estat francés non a pas de politica lingüistica per las lengas territorialas en defòra del francés, tant comunas, intercomunalitats o departaments an de politica lingüistica gaireben sonque per lo francés.

Al nivèl economic, aquela politica centralista foguèt al servici de la creacion d’entrepresas e bancas de nivèl estatal. Atal uèi, fòra Michelin, non i a pas mai de grandas entrepresas o bancas amb lor sèti en Occitània, ni que sostenon obertament la lenga occitana.

Al nivèl demografic, Occitània subís la politica activa de l’estat francés de desplaçament de las populacions a l’interior de França, tant per l’educacion universitària, l’emplec o la retirada per barrejar las populacions. Las politicas de l’estat d’integracion de las immigracions, europèas o non, se fan unicament dins la cultura e la lenga francesa.

Al nivèl mediatic, los jornals e televisions en lenga francesa son la nòrma; amb una preséncia residuala de l’occitan, e mai subre la basa del benevolat.

Ça que la, dins la dinamica europèa d’afirmacion de las regions, certas regions occitanas an iniciat de politica de desenvolopament mai autonòma. Atal, d’unas s’ensajan a establir una politica economica pròpria e tanben de politica lingüistica e culturala. Emai, dins la dinamica mondiala d’afirmacion de las metropòlis, Bordèu, Tolosa, e las conurbacions mediterranèas de Montpelhièr, Marselha e Niça arriban a aver una dinamica economica pròpria que las mena a quicomet d’iniciativas lingüisticas.

Atal, sèm dins una realitat de monolingüisme en francés sostenguda per los mejans financièrs, juridics, e mediatics de la politica lingüistica de l’estat francés e de las entrepresas privadas. L’us public de l’occitan se resumís a un us residual dins cèrts paises rurals, e encara dins l’encastre de las discussions privadas entre personas d’edat.

Sol lo trabalh d’una minoritat occitanista activa obriguèt un espaci politic, mai que mai amb las regions e las metropòlis occitanas: Calandreta, IEO, ensenhament bilingüe public, CIRDOC, anóncias dins los transpòrts en comun, sinhalizacion... Se aquelas iniciativas menèron a un us social fòrça marginal de l’occitan comparat a lo del francés, son una ruptura prefonda amb lo mite que lo francés es la lenga unica de l’estat francés.

↧

Jansemin ièr, uèi e deman

February 24, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Cultura del fracàs o fracàs de la cultura?

≪ Previous: Prospectiva per la lenga occitana (part 1)

Quand vos passejatz per carrièra dins la vila d’Agen, avètz de mal a creire que al sègle XIXen, la lenga nòstra s’aussisiá normalament dins totas las jaças socialas, quitament se ja los borgeses e los òmes politics locals emplegavan l’occitan sonca per parlar als servicials o a las bèstias. Èra un temps ont un poèta agenés de lenga occitana, Jacme Boèr, dich Jansemin atirava de milierats de personas vengudas per l’escotar recitar e mètre en scèna sas poësias dins una lenga que podián comprene per l’essencial. Èra casi una “rock star” abans ora.

Èra reconegut e celebrat non solament pel pòble occitan mas tanben per l’intelligentsia literaria e politica de pertot en Occitània, a París e quitament a l’estrangièr. Sa popularitat se poguèt mesurar al resson qu’aguèt la novèla de sa mòrt en 1864 e a las funeralhas, de fach nacionalas, que li faguèron a Agen.

E uèi? Dempuèi las anadas 1950, l’occitan s’entend pus gaire dins la vila a despart d’un usatge residual suls mercats païsans e lo mond que coneisson encara la lenga son annats, creson pas mai a l’avenir de lor lenga e s’en van pauc a cha pauc. Per quant a Jansemin, foguèsse pas estat per una còla tras que pichona de militants occitans, lo 150en aniversari de sa mòrt seriá pas estat festejat dignament per la comuna. Lo conse d’Agen es interessat per l’identitat occitana e crei que la lenga se pòt reviscolar. Sosten concretament la calandreta “Jansemineta” e m’a nomenat referent per la lenga e la cultura occitanas a la communa mas a títol benevòl e sens linha budgetària per l’occitan que per el es pas una prioritat.

Alavetz, fau çò que pòdi per la visibilitat de la lenga e la cultura occitanas a Agen.

L’an passat lo 12 de mai, capitèri de persuadir lo conse d’organizar una ceremonia per la pausa de la primièra placa bilingüa, plaça Jansemin davant l’estatua del poèta e de far convidar lo conse de Malhana (Mistral èra vengut a Agen en 1870 per l’inauguracion de l’estatua) e lo capolièr del Felibritge. Ongan, soi a quichar per que una delegacion oficiala agenesa bailejada pel conse angue a Malhana en setembre per l’aniversari de la naissença de Mistral. Avèm ambe lo municipi un programa de placas de carrièra bilingüas dins lo còr de vila. Pasmens, es pas un long riu suau. Lo qu’es encargat de las placas de carrièra per la comuna es contra lo bilingüisme jol pretèxte qu’Agen es pas mai una vila bilingüa! Urosament, lo conse s’es engatjat sus aquel projècte e avèm una reünion de concertacion lo mes que ven ont trencarà.

Lo conse es pas tròp favorable tanpauc a la senhalética bilingüa. Ai degut rainalejar e començar modestament per aver l’acòrdi de la directritz del musèu per metre de bilingüisme dins la partida del musèu consacrada a Jansemin. Se farà a l’auton que ven e l’inauguracion coïncidirà ambe la visita de las classas bilingüas e de la Jansemineta. I aurà lèu de bilingüisme a l’Ofici del torisme tanben e òm i trobarà lo document de l’IEO “l’occitan qu’es aquò?”.

Ambe un dels responsables de l’Ofici, vau bastir una passejada nocturna pendent l’estiu que ven que s’apelarà “sus las pesadas de Jansemin”.

Poiriái tanben parlar de çò fau dins l’encastre de la Quinzena occitana d’Agenés mas la publicitat personala es pas la tòca d’aquel tèxte. Es puslèu una soscadissa sus l’escartada que i a entre mon trabalh de terren e sas avançadas microscopicas e mon engatjament independentista occitan dins lo Partit de la Nacion Occitana.

Es coma si d’un costat i aviá lo realisme e de l’autre l’utopia. Es una contradiccion que me tafura. Es pas que faga pas res al punt de vista politic: me presenti a d’eleccions, fau de distribucions de papierons suls mercats , soi cap redactor del Lugarn ec. Mas soi dins lo militantisme politic occitan dempuèi mai de 40 ans e forçadament me fau vièlh. Me demandi cada jorn qui prendrà la relèva al partit e per far mon trabalh a la comuna d’Agen.

Per l’avenir de la lenga compti sus l’ensenhament, mai que mai las calandretas, dins l’espèr que los escolans tornaràn socializar la lenga mas es pas segur. Totes los calandrons vendràn pas de militants, s’en manca. Me fa vergonha de dire que personalament soi pas estat capable de transmetre la lenga a mon filh, sonca una simpatia per ela.

Per çò qu’es de la situacion politica en Occitània dempuèi las darrièras eleccions regionalas, constati simplament que i aviá 5 conselhièrs regionals occitanistas e que n’i a pas mai qu’un. Cresi que devèm pas comptar sus d’alianças ambe de partits francimands per aver de pòstes mas sus una union nacionala dels militants occitans per prene de poder pertot ont es possible. Solide, es la via estrecha mas cresi qu’es la sola que siá dins l’encastre de l’ANOC o un autre encastre. Sai que serem capables de despassar las garrolhas, copar l’embonilh amb l’esquèrra e totas las fòrças politicas francimandas per arribar un jorn al nivèl ont ne son los catalans? Veirem.

E Jansemin? Aurà la plaça que s’amerita a Agen e en Occitània lo jorn que los occitans seràn mèstres a l’ostal, l’occitan serà la lenga normala e lo francés la lenga segonda o tresena. Aquel jorn, cresi pas que lo veirai mas, de tot biais, sens io lo mond s’arrestarà pas de virar.

↧

Cultura del fracàs o fracàs de la cultura?

February 25, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Lo vas d’alienòr. Una peça mancanta

≪ Previous: Jansemin ièr, uèi e deman

Es vertadièrament quicòm d’estranh, l’occitanisme.

Me soi pausat la question fa qualques jorns. “Cossí venèm occitanista?”, es-a-dire, quinas motivacions presidan a la causida d’un engajament en favor d’una cultura minorizada (occitana)? Quins motius sosterrens, quinas determinacions, quinas experiéncias, quinas pensadas e quins desirs se manifèstan a l’individú que causís de consacrar son temps, veire sa vida, a la defensa de quicòm qu’apelam la “cultura occitana”?

Soi convençut que la bona compreneson, sociologica, psicologica e perqué pas? - filosofica, de totes aqueles fenomèns seriá capabla de donar a l’encòp un agach critic e un vam novèl a un moviment politico-cultural que totòm ditz qu’es a desparéisser, mas que despareis pas jamai. A aquesta soscadissa vòli porgir mon magre apòrt, sus un moviment que coneissi mal mas al qual me senti totun ligat ideologicament e dont la desparicion me semblariá una catastròfa.

Un bovarisme occitan?

Remarqui que, d’un biais general, l’istòria emai la literatura occitana son marcadas per un comportament que trantalhariái pas a qualificar de “bovarisme.” Es bensai discutible, mas me sembla que plan sovent cèrts discorses occitanistas son influenciats per un tipe de rapòrt a la realitat que de critics literaris an apelat lo bovarisme, en referéncia a l’eroïna del grand roman de Flaubert Madame Bovary (1857) que marquèt prigondament la literatura francesa per de rasons qu’es pas necite de desvolopar aicí.

Segon Flaubert, lo bovarisme es “lo rescontre dels ideals romantics fàcia a la petitesa de las causas de la realitat.” Lo bovarisme es l’insatisfaccion del sòmi fàcia a la realitat bruta e nèci del mond dich “real.” Un tipe “romantic” que plega los uèlhs sus sa pietadosa “realitat” (campèstre, tanben) per s’escapar dins un mond somiat e mai agradiu. D’aquel biais, me sembla que despuèi sas originas dètznovenista e romantica, de començar amb l’instauracion mistralenca, i a dins una cèrta mena d’occitanisme un refús bovarista de la realitat bruta e d’una modernitat òrra, per se refugiar, non pas sonque dins los romans coma o fasiá l’eroïna de Flaubert, mas puslèu, e pièger, dins la civilizacion romana del XII (los trobadors, Paratge eca.) dont se volguèt l’eretièr exemplari, prus e fisèl. L’occitanisme es en bona part – encara uèi, un romantisme bovarista e radical.

Quand lo jove Mistral escriu que la lenga provençala conven pas a l’abstraccion e la pensada filosofica, e que sola la poesia es son luòc d’expression sublima, fa una causida bovarista e romantica que costarà car a l’occitanisme tot. Fin finala, soi pas segur que lo succès ambigú, coma sabèm, de Mirèlha, tanplan coma la consacracion nacionala e internacionala del sieu poèta, siá estat un dels eveniments mai urós de la cultura occitana. Amaguèt, escondèt e reduiguèt al silenci o a una impossibilitat a priori tota tentativa de bastiment d’una expression politica occitana pròpria que faguèsse pas referéncia al temps jadis dels trobadors, al terradors de per abans e a sa trista desparicion. Malgrat tota la simpatia e l’estacament que totòm pòt aver per Mistral (e pels trobadors), cal reconéisser qu’aquel òme, dont la naissença poetica foguèt contemporanèa de la parucion de Madame Bovary, foguèt una encarnacion exemplària d’aquela psiqué bovarista que trèva dempuèi tant de temps la naissença d’un discors occitan autonomic, modèrn e racional.

Un romantisme del fracàs?

Dins son grand libre Mistral o l’illusion, Robert Lafont remarcava que Mirèlha, contemporanèa de las Fleurs du Mal de Baudelaire (e de Madame Bovary) n’èra l’antitèsi exacta. Lai ont lo poèta parisenc exalta la modernitat dins lo passatge, lo flús, lo devenir, canta la fanga de las vilas grisas, la caronha, la dereliccion e los trebolicis del desir, Mistral canta la Provença ensolelhada, l’èime vigorós del pòble, la sublimacion divina dels còsses e dels impossibles desirs terrèstres. Tot es ja dich al començament. Ça que la Mirèlha coma epopèa es incontestablament un cap d’òbra, sas inovacions estilisticas, la prigondor de son art poetica, mestresada a la perfeccion pel poèta, la beltat de son cant, de son subjècte e de sa lenga, totas causas a despart, ne fan de segur una instauracion inesperada per la cultura occitana renaissenta.

Mas en fach, aquò es pas la question.

Que l’occitanisme al sègle XIX siá nascut d’una epopèa, genre poetic pauc adaptat, se non ironicament, a la “petitesa de las causas de la realitat”, aquò me sembla significatiu de tot un molon d’a priori istorics que condicionan las expressions politicas dels occitans fins ara, e los condemna a çò qu’apelariái una “cultura del fracàs.”

Demandi perdon per mon incultura, mas coneissi pas encara d’estudis critics que partirián (se non per los deslegitimar benlèu...) de la nocion de “fracàs” o de “romantisme del fracàs”, per interpretar l’òbra mistralenca e los discorses literaris, filosofics, politics de defensa de l’occitan. A mon vejaire, l’occitanisme, encara jove coma moviment politic, es bovarista non pas per esséncia mas per naissença (felibrenca) e s’es embarrat dins una cultura romantica del fracàs, dont sentissèm uèi lo rèiregost, la frustracion e capitam mal de sortir.

Istoricament, ja: dempuèi lo fracàs de Murèth o de Montsegur, fins al fracàs de las Comunas de 1871, de la Revòlta de 1907 o del fracàs de l’esperança del Larzac (tuada en 1981...) sembla ben qu’aquel tèma de la mòrt e del fracàs es pro pertinent per comprene un pauc melhor d’ont venon los nòstres problèmas, per tal de s’exprimir e d’articular un discors politic que sortisca d’aquel a priori, e mai que mai amb las siás expressions culturalas e literàrias màger.

Dempuèi Mirèlha, l’istòria d’un amor impossible e de la sublimacion finala d’aquel amor dins la mòrt e la vision de las Santas Marias, fins al Poèma dau Ròse, qu’al delà de l’union dels amants dins la mòrt e del sublime cant pagan del flume, es tanben lo cant de la fin de la batelariá tradicionala, plan literalament destrucha per lo Crocodile, un batèl modèrn a vapor... Lo mistralisme es l’art de far conviure çò mai sublime amb ço prosaïc.

Fins al cap de sa vida de mague romantic, l’istòria del Felibritge ba pròva, Mistral foguèt lo porgidor d’una cultura occitana e romantica del fracàs: sola excepcion, benlèu, Calendau. D’efièch, mas se lo “roman” de Calendau cònta una capitada de las bèlas, la victòria finala còntra lo marrit Severan (la borgesiá provençala que traïguèt la lenga e lo país) e la conquista d’Esterèla (lo Drutz poèta Calendau-Mistral qu’après una tièra d’espròvas pòt conquerir sa Dompna-lenga) es aqueste poèma epic el meteis que pòt èsser considerat poeticament coma un fracàs (fracàs estetic fòrt ben comentat per Lafont) coma se Mistral el meteis i creguèsse pas tròp...

Dins la realitat bruta e fangosa, Dòna Bovary se suicida a causa de sos deutes e lo nòstre Calendau vertadièr s’es aligat a Severan: s’enanèt amb Fortuneta e larguèt la paura Esterèla. Ela, continua d’errar soleta dins sas bauças a somniar dels trobaires del passat; el se metèt a parlar franchimand “per far mai borgés.” The End.

Una noblesa del fracàs?

Mas vòli eliminar un dobte que poiriá espelir a la lectura d’aquelas linhas mieunas: òc, òm a lo drech individualament, d’èsser romantic, d’èsser bovarista, de somiar e de rejetar aquela realitat bòrnha qu’es la nòstra en nom d’ideals romantics. Evidentament. Mon prepaus es segurament pas de condemnar aquela attitud individuala, a la quala ieu meteis, d’un biais cap e tot personal, me daissi anar plan sovent e que prèsi particularament.

Solament, lo fons de mon prepaus es autre: çò que vòli exprimir aicí es l’irrelevància d’aquela cultura romantica del fracàs quand s’agís de bastir un discors politic occitan, racional e modèrn, que siá en mesura de convéncer la populacion del país e de far comprene al mond la necessitat d’aparar la lenga, de luchar per operar cèrtas transformacions socialas, de sosténer un discors politic occitan.

Car lo manten d’aqueles a priori eissits del romantisme “fracassièr”, se son plan polits e sedusents al nivèl estetic, literari e individual, mentrestant, d’un ponch de vista politic pòdon pas menar a quicòm mai qu’un … fracàs. Alavètz perqué abandonam pas aqueles a priori?

Es aquí que ne veni al fons del mieu prepaus: crèsi que la cultura romantica del fracàs es d’un cèrt biais uèi lo factor màger d’adesion ideologica individuala (mas restrencha totun) a la causa occitana. E mai istoricament, aquela cultura del fracàs servís paradoxalament la causa d’una cèrta manièra. Avèm fracassat dempuèi Murèth a bastir un estat pròpri aragocatalanoccitan, eca. eca. uèch sègles mai tard, avèm fracassat a servar l’usatge social de la lenga, avèm fracassat a impausar una diversitat lingüistica e culturala al dintre del nòstre imperium franchimand, fracassam (ieu en tot cas) a parlar (un bon) occitan dins la vida vidanta. Fracassam encara e sempre. Mas al fons, lo fracàs passat nos confèra una cèrta noblesa d’esperit per la lucha dins lo present: i a ges de colonizacion occitana de l’Africa o de la rèsta del mond, ges de capitalisme occitan, ges d’esplecha occitana de la classa obrièra, ges de polícia, d’estat d’emergéncia/d’urgéncia occitan, ges de poiridura e de marrida realitat occitana. Mas ges (o tan pauc...) de realitat occitana tot cort...

Fàcia a una ipotetica tentativa d’occitanisme politic fòrt e institucional, que necessitariá tot simplament dins lo trist mond nòstre, fòrça argent (per la campanhas politicas eca...) e una elèit occitana convertida a la causa (volèm de vertat un Jordi Pujol o un Sarkozy occitan?) e fàcia a las dificultats per ancorar lo discors occitanista dins una basa sociala e populara (sul modèl de las CUP catalanas), condicions impossibilitadas a priori pels verrolhs imperials e identitaris de França, sèm estats obligats, coma occitanistas non milionaris (ieu en tot cas), de se refugiar dins un occitanisme culturalista e intellectualista, daissant la via liura a totes los a priori bovaristas que travèrsan lo camp dels nòstres discorses individuals, e quand s’agís de parlar seriosament “de la petitesa de las causas de la realitat”, nos i volèm pas reconéisser e sabèm pas tròp qué dire.

Conclusion: un racionalisme occitan?

Fin finala, aquel problèma nòstre es benlèu çò que mens volèm resòlvre. “Capitar” dins un sens politic e maquiavielian seriá benlèu la pièger causa que se poiriá passar per l’occitanisme actual, condicionat per aqueles a priori romanticomitologics. Benlèu que çò que nos manca, en l’abséncia d’una “politica culturala” qu’es de mal esperar venent del paísdelsdrechesdelòme, es la construccion d’una cultura politica occitana, racionala e modèrna (mas qué vòl dire aquò?) que nos faga sortir per de bon d’aquela cultura romantica del fracàs.

Mas sens pus comptar sus las fòrças d’atraccion nòblas e romanticas de la “cultura del fracàs”, cossí convéncer lo mond d’aparar la lenga e lo país? Vaquí, a mon vejaire, la nòstra contradiccion pròpria coma moviment politic, cultural, politico-cultural, contradiccion que nos cal resòvlre, sens qu’i capitem fins ara. E a capitar pas, l’occitanisme i capita fòrça plan. Longa mai!

↧

Lo vas d’alienòr. Una peça mancanta

February 26, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Istòria d’Òc: la Val d’Aran entre doas monarquias al sègle XVII (1)

≪ Previous: Cultura del fracàs o fracàs de la cultura?

Aquel vas en cristal de ròca dich d’Alienòr, demòra pron desconegut e notadament dels occitans. Fasiá partida del tesaur de l’abadiá de Saint-Denis e se trapa a l’ora d’ara al musèu del Louvre. Aquela peça, constituís de fach una de las peças fins ara mancantas per çò de las relacions entre la civilizacion arabò-andalosiana e aquela dels Trobadors.

D’ont ven aquel vas? Se tracha d’un present prestigiós (d’origina persana sassanida-sègle VI o VII) del darrièr emir de Saragossa Imad el Dawla. Present ofèrt al primièr trobador conegut, Guilhem IX d’Aquitània. Sa felena Alienòr, n’a eretat, e del temps de son primièr maridatge amb lo rei de França, lo present serà balhat a l’abadiá reiala.

Dins quinas circonstàncias se faguèt lo present del vas a Guilhem IX? Cal tornar a l’istòria transpirenèa. Los bearneses, aquitans e tolosans participèron a la conquista de Saragossa en 1118 e, tot primièr, Gaston IV de Bearn còsta lo rei d’Aragon, Amfós I lo Batalhaire. Saragossa era d’aquel temps entre las mans dels Almoravis venguts de Còrdoa, una dinastia berbèra mai que mai rigorista, e qu’aviá caçat Imad el Dawla, l’emir legitim de la dinastia dels Banu Hud. D’ara enlà, aiceste se traparà a combatre del costat dels aragoneses.

Un còp conquistada Saragossa, los aragoneses s’entrevaràn de conquistar totas las autras ciutats almoravias. Es aquí que trapam en 1120 Guilhem IX. Se cal ramentar que son paire aviá, al sègle d’abans, pres la ciutat musulmana de Barbastro, e cossí aviá raportat a Bordeu e Peitius una pilha importanta de teissuts de seda, d’objèctes d’evòri e sobretot d’aquelas musicairas e cantairas tan famosas (qiyyan) que transmetián la poesia andalosiana mai refinada. Segur que lo nòstre pichon trobador aquitan se n’èra congostat.

En 1120, Guilhem IX combatèt de còtria amb Imad al Dawla, e s’endevendràn bon companhs de cavalariá. L’emir descasut recuperarà fin finala un pauc del seu poder, a l’aflat del rei d’Aragon, dins son castèl de Rueda de Jalon, al nòrd-oest de Saragossa, A sa cor, podrà recuelhir l’elèit scientific e artistic qu’aviá menat la reputacion de Saragossa coma segonda Còrdoa a la fin del sègle XI. Basta de remembrar los sabents en matematicas e astronomia repertoriats per lo profesor Cassinet de l’Universitat Pau Sabatièr^[1]. O la figura de Ibn Bajja (l’Avempace dels latins) filosòf e sobretot autor d’un tractat de musica. O encara lo darrièr poeta oficial dels Banu Hud, Abu Bakr al Jazzar, contemporan dels primièrs trobadors e autra peça mancanta que nos caldrà melhor considerar. Salvador Barbera Fraguas a publicat en 2005 l’òbra completa d’aquel poeta^[2].

Per probar la grandor del seu companhonatge amb Guilhem IX, Imad al Dawla li ofriguèt doncas lo vas prestigiós. Martin Aurell de l’Universitat de Peitius^[3] nos mena a tornar considerar lo poema Ab la dolçor del temps novel de Guilhem IX ont lo bon vezi podriá esser lo quite Imad el Dawla.. Lo trobador Pèire Ramon de Tolosa aviá cantat la novèla Cor d’Aragon de pòrt d’alegratge qu’es la revirada de dar al Soror , lo palais de la Aljaferia. N’avem pas acabat amb los Pirenèus coma rastèl d’esquina e non pas frontièra opaca: Saragossa constituís aquí la palanca mannada entre Orients e Occidents^[4-5].

[1] Huit siècles de mathématiques en Occitanie, de Gerbert et des Arabes à Fermat, actes du colloque de Toulouse et Beaumont de Lomagne, 1992/Ed. du CIHSO, 1995

[2] Abu Bakr al-Gazzar, el poeta de la Aljaferia, DIWAN, Salvador Barberà Fraguas, Prensas universitarias de Zaragoza, 2005

[3] Guilhem de Peitieus, duc d’Aquitaine, Prince du Trobar, Trobadas de Bordeaux, 2013, article de Martin Aurell “Guillaume IX et l’Islam”, Cahiers de Carrefour Ventadour, 2015

[4] Historia de Zaragoza, Zaragoza musulmana (714-1118), José Luis Corral Lafuente, Ayuntamiento de Zaragoza, 1998

[5] El esplendor de la poesia en la taifa de Zaragoza, Fernando Andu Resano, Mira editores, 2007

↧

Istòria d’Òc: la Val d’Aran entre doas monarquias al sègle XVII (1)

February 27, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Ne o ne’n?

≪ Previous: Lo vas d’alienòr. Una peça mancanta

Los poders: poder local e poder central dins la Val d’Aran

Exceptat la baronia de Los, l’Aran del sègle XVII ignòra le regim senhorial. Aquò significa que lo rei èra, gaireben pertot, lo sol senhor de la val e que i aviá una administracion representada pel governador politic e militar fàcia al Conselh general, emanacion de las comunitats aranesas.

Lo poder local: Conselh general, Terçons e comunitats (universitats)

Dempuèi almens lo sègle XIII la Val d’Aran beneficiava d’institucions pròprias gràcias a las qualas la comunitat gaudissiá d’una cèrta autonomia dins la gestion de sos afars. Aquestas institucions foguèron parcialament reformadas al començament del sègle XVII aprèp la visita qu’i faguèt, pel rei, en 1613, un tal Juan Francisco de Gracia çò que menèt a la publicacion, en 1616, de las Ordinaciones, pragmáticas y edictos reales del valle de Arán. Se tracha d’una codificacion mas tanben d’un modificacion del dreit public aranés, a l’iniciativa del poder central e amb l’objectiu de renfortir l’autoritat reiala. En 1716, lo decret de Nueva Planta modifiquèc pas la vièlha organizacion politica de la val, en vigor fins a las annadas 1830, mas una evolucion es plan sensibla.

La Val compreniá 30 lòcs o universitats (comunautats) recampadas en sièis terçons (de còps sonats sesterçons) que balhavan los conselhièrs del Conselh general, organ supramunicipal per excelléncia de la val.

Lo Conselh general de la Val d’Aran

Èra l’institucion aranesa de govèrn mai nauta. Las Ordinaciones de 1616 ne descrivon lo foncionament que modifiquèron un chic.

Lo Conselh general representava la val; lo compausan 13 membres: un sindic general, 6 conselhièrs e 6 proòmes (o lòctenents de conselhièr). Lo sindic e los sièis conselhièrs (un per cada terçon) èran tirats al sòrt pel sistèma de l’insaculacion: pel sindic, se tirava dins la borsa d’un terçon amb rotacion annadièra e pels sièis conselhièrs lo tiratge se fasiá dins la borsa d’un vilatge (lòc) de cada terçon amb rotacion annadièra segon un òrdre definit. Lo tiratge lo fasiá un mainatge, en preséncia de l’administracion reiala de la val (governador e jutge) e dels conselhièrs de l’annada passada, dins la glèisa Sant Miquèu de Vielha. A costat dels sièis conselhièrs designats per l’insaculacion, sièis lòctenents los acompanhavan a cada amassada, causits entremièg los proòmes de cada terçon.

La foncion de sindic general foguèt creada per las Ordinaciones de 1616 coma tanben los cargues d’ausidors dels comptes e de procuraires dels paures. Los primièrs controlavan la gestion economica del sindic e lo segond se cargava de defensar los paures de la val.

Per accedir al Conselh general, caliá èsser resident (vesin) de la val, vièlh de 36 ans almens e èsser estat pendent un an almens cònsol d’un lòc de la val: una experiéncia politica èra exigida. De mai degun non podiá pas comolar dos cargues la meteissa annada.

Lo Conselh general s’acampava per convocacion del sindic, a la demanda de dos conselhièrs almens, e per d’ocasions particularas o importantas: jurament del governador e del jutge reial, visitas oficialas, comptes generals, per tractar d’afars d’interès general coma los privilègis, los deutes, la defensa... Las questions tractadas en Conselh general, a Vielha, èra ja estadas objèctes de discutidas dins los conselhs de terçons; los conselhièrs menavan las decisions presas abans dins cada terçon. Al Conselh general las decisions se prenián definitivament amb l’aprobacion de quatre dels sièis terçons.

Lo sindic general, responsable de l’administracion e de la gestion dels bens de la val, la representava dins los procèsses, aviá foncions executivas e representativas. Mas d’en primièr èra l’aparaire dels privilègis e de l’administracion de la Val d’Aran. Sa gestion anuala èra controlada per tres ausidors dels comptes: un ausidor tirat al sòrt, lo jutge e lo sindic nòu. Las Ordiaciones prevesián que lo sindic seriá pagat, cada an, amb 1 000 sòuses jaqueses siá 60 liuras catalanas mentre que los conselhièrs recebrián pas que los fraisses de desplaçament e lo repais.

Lo Conselh general de la Val d’Aran èra un organ representatiu de tota la val encara qu’i participèsson sonque notables (proòmes) tirats al sòrt e se lo sieu poder descreguèt pauc a pauc.

Conselhs de terçons e de comunitats

Dempuèi l’Edat Mejana, l’Aran es divisit en tres circonscripcions, devengudas sièis al cors del sègle XV o XVI: son los terçons o sesterçons (Pujòlo, Arties-Garòs, Vielha, Marcatosa, Lairissa, Bossòst). Cada terçon possedissiá lo sieu conselh compausat de proòmes e dels sieus representants al Conselh general mas es de mal conéisser sa vertadièra composicion (segon las listas disponiblas un tèrç dels abitants del terçon?) e son foncionament; los terçons jogavan un ròtle essencial dins la gestion dels bòsques que los vilatges n’èran coproprietaris.

Dins cada comunitat o lòc, se rescontravan, coma endacòm mai, de cònsols al nombre de dos çò ès sovent mas n’i aviá tres a la Ribèra (Benós, Begós, Es Bòrdes), a Garòs o a Salardú e quatre a Vielha (cònsol en cap, cònsol segon, cònsol tercer e cònsol quart). Los cònsols avián poders de polícia e arrendavan las montanhas, l’expleitacion dels bòsques, etc.; èra a lor carga l’administracion dels bens comunals. Unas comunitats avián costuma de s’amassar per discutir de lors afars: es lo cas de Salardú e Tredòs que, jol nom de la Bartièra (nom d’un endreit de Tredòs) deliberavan sovent en comun de tal biais qu’avèm l’impression d’aver una sola comunitat mas cada universitat avián sos cònsols e conselhièrs pròpris.

Lo conselh de la comunitat èra compausat d’abitants (vesins) gaudissent dels plens dreits economics e civics dins la comunitat (hilhs dera vila o òmes de conselh de las cases vielhes, cabalèr deth lòc o forastèr de las cases naves) qu’administravan los bens comunals (montanhas, prats, bòsques), basa de l’economia aranesa, qu’ocupavan 90 % de la superficia de la val.

Doncas, tres nivèls representatius (las institucions de la Tèrra) existissián en Aran que lo mai naut èra lo Conselh general.

(contunharà)

↧

Ne o ne’n?

February 28, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Brexit: tres rasons ende estar a favor

≪ Previous: Istòria d’Òc: la Val d’Aran entre doas monarquias al sègle XVII (1)

La particula pronominala ne coneis una varianta ne’n dins certanei varietats d’occitan. Per exemple: ne manja pas (ne’n manja pas).

Tanben la forma ne pren de formas particularas dins certanei posicions: ’n après lei pronoms me, te, se (me’n parla, te’n parla, se’n preocupa); n’ davant una vocala (me n’avisa, te n’avisa, se n’avisa, n’ai vist), en après nos e vos (nos en parla, vos en avisa), etc.

Mai çò que vòli tractar aicí, es la chausida entre ne e ne’n.

Dins lo dialècte provençau, la forma ne es la pus unitària e la pus convergenta amb l’ensemble deis autrei dialèctes occitans. Es aquesta forma ne que s’es chausida en occitan estandard provençau a partir de l’òbra de Robèrt Lafont e de sei discípols mai fidèus.

Per parlar clar: en nòrma classica, rèsta totjorn possible d’escriure ne o ne’n. Aquestei doas formas son corrèctas, dignas e acceptablas per transcriure lei biais de parlar espontanèus e populars. Mai quand passam a un provençau estandard, s’estima que la forma ne es preferibla.

Dins d’autrei dialèctes que lo provençau, tanben se conselha de preferir ne quand volèm estandardizar e de reservar ne’n a la descripcion dei parlars.

Dins la nòrma mistralenca —aquela nòrma qu’escriu ‘la mountagno’ en luòc de la montanha—, l’abitud es d’utilizar pus sovent lo tipe ne’n (exactament «n’en» amb l’apostròf abans e). Pasmens la forma ne sembla tanben possibla en nòrma mistralenca se ne cresèm lo diccionari occitan-francés de Frederic Mistral, lo Tresaur dau Felibritge (‘lou Tresor dóu Felibrige’). Vos còpii çai sota lo començament de l’article dedicat au mot ne dins aqueu libre.

«NE (rom. cat. it. ne, port. nem), pron. rel. En. v. en. Cette particule explétive ne s’emploie en Provence que sous la forme n’, ou réunie à en, n’en.
Ne vole, n’en vole, j’en veux; ne pode pas mai, je n’en puis plus; pèr tant que la ne prègue, pour tant que je l’en prie; manjas-ne, mangez-en [...]»

Aquesteis exemples, en grafia classica, se transcrivon ansin.

Ne vòle, ne’n vòle.
Ne pòde pas mai.
Per tant que la ne prègue.
Manjatz-ne.

La presentacion que fa Mistral d’aqueste mot es contradictòria. D’un caire ditz que ne s’utiliza sempre sota lei formas n’ o ne’n en Provença. Mai d’un autre caire fornís d’exemples amb la forma ne dins un dialècte qu’es evidentament de provençau. Donc sembla acceptable de dire ne en provençau dins lei doas nòrmas, classica e mistralenca.

Ara, que se ditz de verai dins l’usatge popular? Certanei defensors de l’occitan provençau m’an afirmat, mai d’un còp, que lo provençau parlat diriá solament ne’n e jamai ne. E me critican quand ieu disi, escrivi e ensenhi la forma ne. Li respòndi, a mei detractors, que ne es una forma totalament consagrada per l’òbra de Robèrt Lafont e per una granda partida de la literatura provençala, e mai que sembla acceptabla segon Mistral... donc es pas possible de me reprochar de l’utilizar.

La setmana passada, amb mon fiu se troberiam dins una botiga d’Ais de Provença, una vila qu’es pron malaisat de i trobar de gents que parlen l’occitan. Demandèri ai doas comerçantas que tenián la botiga d’ont veniá un produch qu’aviáu jamai vist abans. Una espinchèt l’embalatge e diguèt a sa collèga, en occitan provençau, exactament aquò: “Ne sabe ren”. Sus lo còp comencèri una convèrsa en i inserissent d’occitan, tant èri content de n’aver l’ocasion, en mai d’aquò en preséncia de mon fiu... e en mai d’aquò dins una vila coma Ais... Aquela frema me parlèt de l’usatge dau provençau dins sa familha de Bonieus... E veniá de dire la forma conservatritz e estandardizanta ne. Espontanèament...

Robèrt Lafont me diguèt un jorn: “La dialectologia confirma sempre la nòrma”. N’ai trobat una demostracion de mai, fa quauquei jorns, de maniera insospechada.

↧

Brexit: tres rasons ende estar a favor

February 29, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Cronicas dei tèrras luenchas (1)

≪ Previous: Ne o ne’n?

Lo referéndum britanic deu 23 de junh serà una estrea dens l’istòria de l’Union Europenca. Levat los refuses norvegians d’i entrar dus còps (1972 e 1994), l’Union a rarament recebut un reget d’adesion e pas jamès une demanda de sortida. Es un cas fòrça interessant.

Jo, vesi tres rasons de considerar aqueste eveniment com quicòm de meslèu positiu. Solide, soi pas un ahuecat de l’UE, soi pas tanpauc un adversari herotge, soi a’n pagerar los bons e los marrits costats, sovent esmalit per l’eurobeatitud que vei pas qu’avantatges a l’Euròpa: democracia, patz, qualitat de vita, modernitat, libertat, … shens de’n considerar los pecats: aluenhament deus poders, concentracion umana contrària a una bona democracia, supremacia de foncionaris non-elegits, negociacions a l’amagada dambe los Estats-Units, dangèr de la creacion d’una suberpoténcia militara intervencionista, etc …

Soi doncas fòrça curiós d’espiar çò que’s va debanar en junh sus l’isla grana. Los Britanics deishèssen l’Union, i cau véser au mens tres punts que cresi positius:

Los Escocés poderàn deishar lo Reiaume Unit.

Es evident que, votèssen los 5 milions d’Escoceses en majoritat ende lo manteng lavetz que los 60 milions d’autes Britanics l’aurén regetat, auràn lo dret morau de demandar un restacament a l’Union, çò qu’implica una declaracion d’independéncia.

Los Britanics poderén pas mès utilizar los arguments unionistas, un còp utilizats los arguments contraris! Seré aquò un vam navèth de cap a una Euròpa deus pòbles e balharé a Catalonha una legitimitat suplementària dens son procediment, e benlèu a d’autes nacions qu’an enveja de deishar lors “paises amics”.

L’anglés seré pas mès obligatòri.

Vaquí un subjècte tròp ignorat e totun important. La lenga anglesa es solide polida e sona plan dens un tròç de rock’n’roll, mès son utilizacion abusiva pausa un problèma deus grèus.

Sabi que la grana majoritat deu monde se’n contenta pr’amor que pensa aquò’s la resulta d’un procés naturau, sens de véser los dangèrs d’imperialisme que s’amaga a l’endarrèr. “Qui teng la lenga teng la clau” disèva lo gran Mistral e avèva rason. Au lòc d’utilizar una lenga neutra fòrça espandida, qui fonciona plan e deu vocabulari infinidament ric que permet d’aliberar la pensada meslèu que de la ligar a una cultura mestrejanta (pensi a l’Esperanto, solide), las relacions internacionalas son desaplomadas e balhan aus anglofònes un cèrt avantatge que corespon a la lei deu mès hòrt.

Sens Britanics a Brussèlas e Estrasborg, serà possible de demandar una justícia linguistica fàcia a l’egemonia, que pòt estar tanben mès de multilingïsme.

Veseram plan se los economistas oficiaus an rason.

Los mèdias e los partits ligats au sistèma son totis pregondament europeanistas, a un punt qu’es a còps risolièr, mes drin marrit endeu debat democratic. S’escotatz la ràdio, se legissètz lo jornau o s’espiatz lo finestron, veseratz una desfilada d’especialistas que predison la fin deu monde a quin país que sia que voleré deishar l’Union, en tot díser que’n dehòra d’era, pas nada subervida.

E ben, justament, veseram çò que’s debalarà de vertat.

Tornam doncas au problèma deus eurobeats, los que citan lo sistèma Erasmus d’escambi internacionau entre estudiants coma una escaduda de las beròias de l’Union, lavetz qu’i participan paises coma Soïssa que’n son pas sòcis.

Los que’ns dison la vida a l’endehòra de l’Union seré una catastròfa economica (Coma Soïssa, Norvègia, Andòrra, benlèu?) son suspectats de voler difusir una ideologia meslèu qu’informacions. Los economistas oficiaus, los que son convidats suu finestron a contunhar, podon vertadèrament predíser l’avénguer? An rarament agut rason. La grana crisi de 2008 estoc pas jamès predita per nat d’aquestes “especialistas”.

Lo Brexit seré doncas una experiéncia dens la realitat, luenh deus discorses. De seguir …

↧

Cronicas dei tèrras luenchas (1)

March 1, 2016, 6:00 pm

≫ Next: DLUO e DLC, per i véser pus clar

≪ Previous: Brexit: tres rasons ende estar a favor

Cronicas dei tèrras luenchas es una sèria literària, a l'imatge dei romans fulhetons, que poiretz seguir en exclusivitat sus Jornalet.

Son de temps immemoriaus, que sempre me demandèron d’una votz suava, qu siáu verament. Se solament chasque murmur fuguèsse ren qu’una lagrema vueja dins un ocean de tristor, que se perd dins de prefondors inexploradas, au centre de çò desconegut. De l’aventura que s’emmantèla amb un veu d’innocéncia, d’una gota de sang freja e de coratge, per lo miserós. D’una enveja improbabla que vos pren au còr, e d’un pantais messorguier per una suava nuech d’estiu.

Siáu pas que lo sordat de l’empèri desfach, que s’exília per de temps imperiós. Que lo sabre larguèt, coma largariatz una frema, sauvatjament. Que lei tempèstas furiosas laissèron a d’autrei chales, febrilament.

Siáu fiu d’un pichòt vilatge breton, non luenh de l’ocean bèu. Me remembre plus d’aqueu monde, d’aquelei paisatges nimai de tota la rèsta. Mon paire moriguèt que ieu aviáu pas que cinc ans. Ma mameta pairala esperèt pas l’endeman de l’enterrament de mon paire e repudièt ma maire, en la forçant a partir. Dins un vielh araire, tirat per un ase, partiguère amb la casqueta de mon paire sus la tèsta, coma solet remembre. Ieu e ma maire nos refugigueriam mai enbàs, dins l’enclava comtadina, en tèrras occitanas. Dins un promier temps, visqueriam en Avinhon, ont ma maire trobèt de trabalh en cò de la familha dau vicelegat. Aguère una bèla educacion au collègi d’Avinhon, e ma maire s’anèt installar dins çò que ne disiam comunament lei graniers de la Comtat, çò es lei tèrras fertilas mai au nòrd, aquelei tèrras magnificas que fan çò qu’es lo Comtat Venaicin. A dètz e uèch ans, aguère l’atge de servir l’armada generala e après de rapidei classas a Carpentràs, me mandèron en Itàlia portar leis armas per lo Papa.

La guèrra fuguèt rapida e intensa. Eriam pas pron nombrós nimai pron ben esquipats, mai nòstre cap, valent capitani deis armas de la Comtat, nos menèt a de nombrosei victòrias. Lei trespassats fuguèron nombrós, e veguère partir per sempre mai fòrçei de meis amics e d’òmes qu’avián fach mon enfància. La vida fuguèt ruda pendent aquelei doas annadas de campanhas militaras, de sètges e de replegaments. Aviáu pas contunhat meis estudis; de tota faiçon, voliáu pas èstre un òme de Glèisa, mas sabiáu legir e escriure. Aprenguère fòrça de l’istòria dau Monde, d’Euròpa, dei sciéncias e de la literatura, mentre que caminaviam, ieu e meis ainats, vèrs un autre vilatge ò una autra batalha. Aprenguère a manejar lo sabre e lo revolvèr, a montar a cavau, e a dessenhar chasque païsatge que n’ausave admirar la beutat.

Puèi un jorn venguèt lo temps de tornar au país. Après quauquei jorns de marcha e d’òrreis oras d’espèra ai frontieras que percorrián l’òrra cadena deis Aups, nos fuguèt possible d’apercebre lo gigant de la Comtat. Aqueu magnific Mont Ventor, que dictava nòstrei jornadas e nòstre tan poissant mistrau.

En Avinhon, m’ofriguèron una medalha per ma valentiá au combat e me faguèron cavalier de la Comtat, çò que me vauguèt d’èstre dirèctament saludat per lo legat en persona dau Comtat Venaicin. Ma maire fuguèt fòrça fiera de ieu e m’embracèt fòrt quand me veguèt arribar dins mon costum nòu de combatent comtadin tot just medalhat. Adonc torneriam a l’ostau ont èra restada pendent mai de dos ans, a Bedarrida, mai au nòrd d’Avinhon.

Bedarrida es un polit vilatge, qu’es traversat per un bèu riu. I fai bòn viure e ma maire possedís un ostau a la ribiera, près dei lilacs e dei lavandas doças.

Ma maire es una frema onorabla, que viu convenentament e que frequenta sovent la pichòta borgesiá de la Comtat. Jamai se vouguèt pas tornar maridar, jurant de restar fidèla a son paure amant, qu’auriá pas vougut que son bonaür, e aquò èra son bonaür.

Pensa a ieu, ma brava maire. E es en sortent de sera que me baisa, la paur encara presenta de me creire mòrt au bot dau Monde.

Lo vicelegat aviá ofèrt un cavau e un ostau a ma maire per la mercejar d’aver trabalhat tan lòngament au servici de la Comtat. Lo cavau que li avián ofèrt aviá per nom Liona, que revertava lo grand lac turquesa que costejava Ròse près de Sòrgas, e es amb eu que me gandiguère a Avinhon, veire mon amiga Clamença.

Clamença rèsta dins una bastissa plasenta au dintre dei muralhas; viu deis òbras que crompa puèi tòrna vendre e dei fruchas de sason que li ofron bònament. Clamença e ieu eriam camaradas au collègi d’Avinhon, aviam creissegut ensems, e pichòts jogaviam sovent ensems dins leis estrecheis andronas de la ciutat dei Papas.

Arribat ai pòrtas de la vila, me laissan passar sensa esperar, que lei gardas avián vist mon bèl unifòrme comtadin flocat de sa medalha tota nòva. Es aquí, près dau jardin centrau ont leis arcadas esplendidas de la roïna d’una capèla romana espandisson lei pertèrras de ròsas. Es una polida chata, deis peus bruns d’azur qu’esclairan tota la Comtat d’una trelha esplendida. Me parla de tot e mai que mai de ren. De sei dos ans passats, qu’an vist tantei causas e pasmens que la vila ne demòra identica e pariera a son encantament. Puei d’una votz tan bèla, me demanda plan: “Que faràs ara, Cristòu?”

Sabe pas mai, sabe pas çò que me fau faire. M’an sempre guidat, m’an sempre bailat ma votz e ara ven a ieu de chausir. De segur sabe que ma maire me trobarà de trabalh per lo vicelegat, mai vòle pas pèrdre ma vida a faire una besonha vetusta. La vida es ben tranquilla e pasibla dins lo Comtat Venaicin, mai la guèrra, sensa lo saupre, m’a bailat lo gost de l’aventura. Adonc me fau soscar e pensar a partir.

Çò que li respònde a ren de ben grand, e pasmens, o saup, me lo fau ben faire: “Escota, Clamença, vau partir. Vau viatjar e descobrir lo Monde.”

↧

DLUO e DLC, per i véser pus clar

March 2, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Sortida del ghetto

≪ Previous: Cronicas dei tèrras luenchas (1)

Quauquas consideracions agrò-alimentàrias, per çanjar un pauc...

Entremitan los grands problèmas d’aqueth monde, pòdem mencionar la surexpleitacion de les ressorças naturalas e lo gassilhatge alimentari. Aquò me carga lo borit de véser de gents gitar au borrièr de norritura perfèitament comestibla, amèi mème pas entamiada. Aquera norritura que los quites praubilhèirs poiràn pas minjar, perce qu’es pretendudament passada.

E aquò vèn de la confusion entre DLUO (data lemita d’utilisacion optimala) e DLC (data lemita de consomacion). Autscòps, n’avèvan pas besonh de’queras indicacions: coma i avèva pas de refrigerators, crompèvan pauc e sovent, mingèvan rapidament, e sufisèva de gueitar e de sentir un produït per saber s’èra bon. Adara nos hísam tròp a’queras datas, un brave utís comerciau per nos manipular.

La DLUO es apausada sus los aliments non perissables (produïts secs, surjalats) e s’acompanha d’una mencion discreta mès qu’a tota son importància: “à consommer de préférence avant”. En realitat, pòdem minjar lo produït un, dus, dètz ans après; sàbem qu’una boèita de consèrva pòt se consomar dens los dètz ans, e sàbem qu’i a d’amators de shardinas a l’òli bien pus vielhas. Simplament, serà benlèu un pauc mens gostós, o s’esbrigalharà un pauc (ex. pan de meròc). Dens nat cas serà colonisat per les bacterias patogènas, en rason de les divèrsas tecnicas de conservacions aplicadas! D’alhurs, un mème produït, vendut demb una DLUO de 1,5 mes en França es vendut demb una DLUO de 9 mes a l’estrangèir!

La DLC (ont i a sonqu’escrivut “à consommer avant”) se tròba sus los aliments perissables: produïts leitèirs, carns, peishs frescs... Los quites produïts leitèirs son comestibles dinc a 2 mes après la DLC! Veiratz, çanjaràn pas d’aspècte lo lendoman de la DLC... Es que son pasteurisats. En realitat, solas les DLC de produïts carnats son a respectar!

La rason de tot aquò es qu’un produït “fresc” se vend milhor, e fau donc paréisher”fresc” lo mèi que se pusqui. Mès au prètz d’un tarrible gassilhatge, au detriment de la planèta, deus qu’an res a minjar,... e de les quitas entrepresas.

Pensatz-i e bon apetit!

↧

Sortida del ghetto

March 3, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Sobrilhas de drech occitan pròpri

≪ Previous: DLUO e DLC, per i véser pus clar

L'occitanisme es claufit de bonas gents,
De monde que combaton per la dignitat,
E lutan contra las atacas d'un estat
Que se ritz de nos far trabucar dins lo fems.

Lo president e los ministres parisencs
Dintre un ghetto mental nos an deportat.
Dison: "A l'escòla o a l'universitat,
Acceptarem qualques magres ensenhaments

De lenga. Mas per çò de la vida publica,
De Carta o de Lei, ne volem pas saber brica".
Rai! Lor condemnacion es pas definitiva.

Parlem la lenga en familha e per la carrièra!
Reivindiquem nòstra ambicion! Pro de lassièra
Se volem téner una lenga encara viva!

↧

Sobrilhas de drech occitan pròpri

March 4, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Lo ris pelau ( II)

≪ Previous: Sortida del ghetto

O coma lo drech occitan deven un drech “costumier” (= conotacion negativa)

Lo drech declarat aüra “costumier” (coma la lenga occitana declaraa despí qualquas decenias “regionala”) es reconoissut quora lo drech fondamental “posquèt ges l’escafar”. Es la frasa que ben de monde format al drech dison quora se sap ren dire de mai. D’efièch, pausa la question siguenta: coma se fa qu’un drech anterior al drech francés pòsque se mantenir fins aüra mentre que lo drech general “normal” (= la classa qué) a per tòc d’esquichar e d’aplanir tota diferéncia juridica al nom de l’egalitat?

Lo pes de la fòrça umana locala i es per qualqua ren. Pes de pression per salvar de tròces de drech pròpri, pes de l’economia qu’es bastia sus aquel drech e que se tròba perturbat per un drech concurrent.

Es lo cas en Occitània, al mens per un endrech que conoissèm pron: lo Comtat de Niça (de segur sensa Recabruna ni Mentan que faguèron jamai part de la Comtat).

Dins lo mitan economic local es conoissut, subretot per las pichinas e meanas entrepresas. Es tanben dich a la facultat de drech de Niça.

Citam doas mesuras, illustracions las mai tipicas – vist que tòcan facilament ben e monde.

— Lo “balh niçard”. Lo primier còup que sentèro (entendèro) parlar d’aiçò, cresio a una menchonaia facha per espantar. Coma qué, avèm tendéncia a se faire ren pron fisança coma occitans, talament que nos an pegat l’image d’exageraires e que l’avèm benlèu integraa (al limit de l’autoòdi de còups). Mas de fach, es ver, es ancara en foncion e lo monde ten a lo gardar quitament se l’estat vòl ren que se saupe e que se picatz sus internet per cercar d’informacions subre, ne’n trobarètz benlèu que dins de revistas juridicas especializaias. Es reconoissut al Tribunal de Comèrci de Niça.

Es un arrendament firmat entre lo proprietari e l’afitaire (locatari) qu’a un tèrme. Mas pasmens, entre la Sant Joan e la Sant Miquel de cada an pòt èstre rot denant la fin legala prevista.

Cada occitanofòn o quasi conoisse l’expression panoccitana “faire Sant Miquel”. nòstra lenga a gardat la traça, sensa o saupre generalament d’una mesura de drech occitan. Poèm supausar que demorèt solament a Niça d’un drech occitan plus général? Sembla. E vaicí un autre exemple que los morres lecs (= amators culinaris) conoisson ben.

— La “pasta de Contea” (pasta de la Comtat de Niça). Cal saber que lo principi en França las pastas alimentàrias son fachas solament e obligatoriament amb de semola de blat dur. Per de rasons sanitàrias o per l’influenciaria dals moliniers (los famoses grops “minotiers”). Una causa que sabio ges, mangèro longtemps coma tot lo monde sensa tròup carcular de mai de tals detalhs.

Levat qu’en la Comtat de Niça (e a Royans en Isèra) la tradicion l’empòrta sus lo drech general e autorisa l’aplicacion dal dreh “regional”, valent a dire la fabricacion de la pasta amb de farina, per faire la raviòla per exemple.

E la produccion facha en Comtat de Niça pòt èstre exportaa dins lo demai de l’estat. Al revenge, s’un estrangier (un italian per exemple) vòl exportar en França de pastas a basa de farina: es impossible.

Cal saber que la raviòla es melhora amb la farina perqué la pasta es mai fina e còi mai lèu.

Un autre exemple, lo pastaga

L’absinti foguèt interdicha de pertot dins l’estat. Pasmens, foguèt possible de contornar l’interdiccion a Marselha en transformar la bevenda per lo pastaga, que da còup, pilhèt lo relais.

Al revenge, vesèm aüra la perdicion de dreches “regionals” per exemple amb la limitacion dals aigardentaires. Es un cas que me tòca familialament vist que mon grand, que defuntèt fa gaire, n’èra un e que lo drech es ren transmissible als enfants.

Fòra Occitània, avèm l’exemple d’autres cases de drech regional “alsacian-moselan” que pòrta generalament sus lo patrimòni e la legislacion de cèrtas transaccions. Mas de saber que la Securitat sociala alsaciana-moselana es pròpria e diferenta dal demai de França, e qu’es ren deficitària. Perqué non far profechar aquel sistèma de’n pertot se fonciona ben? Enigma.

Al revenge, la creacion d’un tal drech en França es limitaa un maximum. Lo drech de París = drech estatal e quora avèm d’excepcions, per pression sociala la màger part dal temps, alora avèm de sistèmas diferents entre Polinesia, DOM, eça.. Mas la proposicion votaa per l’Assemblaa de Corsega de crear una disposicion sus de terrens qu’aurian ren poscut èstre comprats per d’estrangiers, siguèt rota per lo Conselh constitucional francés.

Es tanben lo cas dal Drech amerindian als Estats Units d’America que lo drech federal s’i aplica ges (e d’aquí la creacion de casinos dins de resèrvas per exemple).

Mai generalament, per de nacions devenguas independentas es devengut possible: es lo cas a Madagascar per d’arrendaments amfiteotics, vista que la possession de bens per de non malgashes es devengua impossibla.

↧

Lo ris pelau ( II)

March 5, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Lo tornado

≪ Previous: Sobrilhas de drech occitan pròpri

Pelau de favolhas

Ingredients: 300 g de ris long (o mejan), una dotzena e mièja de favolhas (crancs), ½ kg de muscles, 1 ceba, 1 tomata madura, d’alhs, 1 branca d’api, jolverd, ferigola, laurièr, safran, pebre, òli e sal.

Preparacion: d’en primièr netejarem los muscles, los lavarem, los metrem dins d’una ola, daissarem l’ola sus un fuòc doç e la cobrirem. Mentretant, pelarem e talhonarem la ceba e un parelh de grans d’alh e pelarem e capolarem la tomata. Tanben tirarem las patas als crancs (mas pas las pinças). Puèi getarem una rajada d’òli dins una caçairòla e la daissarem sul fuòc. Al moment que l’òli serà caud, i metrem la ceba e los alhs e o saurengarem. Remenarem de quora en quora amb lo culhièr de fusta e, abans que rossisca del tot, i metrem la tomata e la saurengarem tanben. Remenarem de quora en quora e, quand serà tot confit, i apondrem los crancs e i farem qualque remenada fins qu’ajan cambiat de color, e atudarem lo fuòc alavetz. Quand los muscles seràn dobèrts tirarem l’ola del fuòc, ne colarem lo chuc (que daissarem, pel moment, de costat), los metrem dins un plat e, quand seràn un pauc refregits, ne tirarem las valvas. Bojarem alavetz dins la caçairòla lo chuc dels muscles e d’aiga bolhenta (tot assomat, nos i cal metre doas tassas de liquid per cada tassa de ris) e farem montar lo fuòc. Salarem e pebrarem, safranarem, i apondrem los muscles e qualques ramelets de jolverd, d’api, de ferigola e de laurièr (tot cordurat amb de fil de cosina) e, lo bolh pres, rebaissarem la flama e daissarem bolhir cobèrt per la cabucèla e a fuòc fòrça doç. Al cap d’aperaquí vint minutas, quand lo ris serà cuèch e sec, atudarem lo fuòc e servirem. Lo cal daissar refregir un pauc abans de lo manjar.

Variantas: i podèm apondre un parelh d’arganèls, se n’avèm, o un ponhat de clauvissas. D’unes s’esparnhan los muscles. D’autres i apondon mièg veirat de vin blanc. Podèm saurengar, abans tot, los crancs, que puèi lor tirarem las patas. I podèm saurengar un pòrre. D’unes, un còp cuèch, meton lo ris dins un mòtle e lo quichan leugièrament amb un culhièr; après lo desmòtlan sus un plat o sus de siètas individualas.

Pelau de muscles

Ingredients: 300 g de ris long (o mejan), 1’5 kg de muscles, 1 ceba, 1 tomata madura, alh, ferigola, laurièr, safran, pebre, òli e sal.

Preparacion: d’en primièr netejarem los muscles, los lavarem, los metrem dins una ola, daissarem l’ola sus un fuòc doç, cobèrt per la cabucèla. Mentretant, pelarem e talhonarem la ceba e un parelh de grans d’alh e pelarem e capolarem la tomata. Puèi getarem una rajada d’òli dins una caçairòla e la daissarem sul fuòc. Al moment que l’òli serà caud (mas pas tròp) i metrem la ceba e los alhs e o saurengarem. Remenarem de quora en quora amb lo culhièr de fusta e, quand vendrà transparenta, i metrem la tomata e la saurengarem tanben. Remenarem de quora en quora, i apondrem los alhs e, quand serà tot confit, i botarem lo ris, i balharem qualque remenada e atudarem lo fuòc. Quand los muscles seràn dobèrts, tirarem l’ola del fuòc, ne colarem lo chuc (que daissarem, pel moment, de costat), los metrem dins un plat e, quand seràn un pauc refregits, ne tirarem las valvas e los metrem dins la caçairòla. Bojarem alavetz dins la caçairòla lo chuc dels muscles e d’aiga bolhenta (tot assomat, nos i cal metre doas tassas de liquid per cada tassa de ris) e tornarem alucar lo fuòc. Salarem e pebrarem (atencion a la sal, que los muscles ne pòrtan ja), safranarem e, lo bolh pres, rebaissarem la flama e daissarem bolhir a fuòc fòrça doç, amb la caçairòla cobèrta. Al cap d’aperaquí vint minutas, quand lo ris serà cuèch e sec, atudarem lo fuòc e servirem. Lo cal daissar refregir un pauc abans de lo manjar.

Variantas: d’unes i saurengan un pòrre. Podèm perfumar d’una rameta de fenolh, de qualques ramelets de jolverd o una branca d’api, tot cordurat amb de fil de cosina.

Pelau de polet

Se fa coma lo pilau de favolhas, mas, abans tot, saurengarem lo polet abocinat e, en acabant, lo tirarem del fuòc e farem lo saurengat. Puèi lo tornarem metre, i apondrem d’aiga e lo farem bolhir aperaquí vint minutas. Puèi i botarem lo ris.

Pelau de crancas

Ingredients: 300 g de ris long (o mejan), 1 kg de crancas, 1 lesca de cambajon, 1 ceba, d’alhs, pelanha d’irange eissuch, pebre, safran, òli e sal.

Preparacion: d’en primièr metrem las crancas dins una ola, i apondrem d’aiga (un litre, aperaquí) e los daissarem sul fuòc. Lo bolh pres, rebaissarem la flama e daissarem bolhir a fuòc doç. Capolarem mentretant lo cambajon e, en acabant, pelarem e talhonarem, la ceba e tres o quatre grans d’alh. Puèi getarem una rajada d’òli dins una coquèla e la daissarem sul fuòc. Quand l’òli serà caud, i botarem lo cambajon e lo rossirem. I balharem qualque remenada e, en clarejar un pauc, i metrem los ahs e la ceba e o saurengarem tanben. Remenarem de quora en quora e, quand la ceba vendrà transparenta, atudarem lo fuòc. Al cap d’aperaquí trenta minutas d’ebullicion tirarem l’ola del fuòc, ne colarem lo bolhon (que daissarem de costat) e daissarem las crancas dins d’un plat.

Bojarem alavetz lo bolhon dins la caçairòla (doas tassas per cada tassa de ris; s’aquò cal, i apondrem un pauc d’aiga) e tornarem alucar lo fuòc. Salarem, i apondrem un tròç de pèl d’irange e, lo bolh pres, i metrem lo ris e safranarem. Lo bolh pres de nòu, rebaissarem la flama e daissarem bolhir a fuòc fòrça doç, en cobrint amb la cabucèla. Mentretant, tirarem las patas de las crancas (mas pas las pinças). Al cap d’aperaquí vint minutas, quand lo ris serà cuèch, lo tirarem del fuòc e servirem. Metrem los crancas per dessús, o salpicarem d’una esposcada de pebre e o menarem a taula.

Variantas: d’unes i apondon una culhierat de sucre. I podèm saurengar una tomata picolada.

↧

Lo tornado

March 6, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Lo mesprètz: especialitat francesa?

≪ Previous: Lo ris pelau ( II)

Lo tornado es un movement d’aire que fa un revolum en forma d’espirala amb una rapiditat extraordinària.

Lo fenomèn es abituau solament dins certanei zònas de la planeta coma leis estats Units, la partida tropicala de l’Ocean Atlantic e la còsta occidentala d’Africa. Es pas un fenomèn frequent en Euròpa. Per tant, pendent lòngtemps, lei lengas europèas aguèron pas de besonh d’un mot particular per designar aquela causa. L’occitan a pas de tradicion fòrta ni evidenta per ne parlar amb un mot adeqüat.

Lei lengas europèas que trobèron un tèrme precís per aqueu fenomèn foguèron d’en primier l’anglés e l’espanhòu. Es pas a l’azard car son de lengas d’expansion coloniala, ben presentas dins lei zònas ont lei tornados son frequents. De parlants de l’anglés e de l’espanhòu aguèron besonh de trobar un mot precís.

En espanhòu, tre lo sègle XVI, d’unei que i a utilizèron probable lo nom femenin la tronada, que significa “tempèsta de tròns” e qu’a una forma e un sens fòrça similars a l’occitan la tronada. En espanhòu la tronada ven de el trueno coma en occitan la tronada ven de lo tròn.

Puei en anglés apareguèt au sègle XVI lo nom the tornado per designar lo revolum violent d’aire. Se supausa que ven de l’espanhòu la tronada amb l’influéncia dau mot espanhòu tornado que significa “tornat, vengut un autre còp, revengut”.

A partir de l’anglés, lo modèl the tornado s’es espandit dins l’ensemble dei lengas d’Euròpa per parlar tanben dau revolum violent d’aire. L’espanhòu a représ lo mot a l’anglés e ditz el tornado; e parier se ditz en catalan el tornado, en italian il tornado, en alemand der Tornado, etc.

En francés, lo modèl internacionau the tornado arriba a la tornade, amb una desparicion de la ‑o finala e un cambiament de genre vèrs lo femenin. Es una evolucion ultraparticulara dau francés.

En occitan, que podèm far?

I a pas de solucion evidenta per designar lo revolum violent d’aire car l’occitan a jamai agut d’expansion coloniala, donc s’es jamai parlat massissament en Africa, en America o dins lei zònas tropicalas de l’Atlantic (e mai se d’occitans an agut viatjat dins aquelei zònas). Donc en occitan devèm trobar un mot novèu, un neologisme... La melhora solucion, per lo revolum violent d’aire, es de chausir lo nom masculin lo tornado segon lo modèl internacionau.

D’unei que i a prepausan de dire en occitan la tornada, nom femenin, perque aquò sembla lo modèl francés la tornade. Mai aquò seriá pas una bòna solucion. En realitat, l’occitan ja utiliza un vielh mot, la tornada, qu’a de significacions ben diferentas: es un tipe de trajècte que reven a son ponch iniciau o ben es un element repetitiu de poesia. En occitan, la tornada es jamai un revolum violent d’aire.

↧

Lo mesprètz: especialitat francesa?

March 7, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Centenari de la batalha de Verdun

≪ Previous: Lo tornado

Totis se bremban de la campanha miada peu David Grosclaude suu tèma “Que n’i a pro d’estar mespresats”, campanha eficaça e victoriosa contra lo mesprètz francés de cap a las lengas e culturas, occitana especialament.

Sabi pas s’aquò pòt rassegurar los occitans, mes sembla que lo mesprètz sia pas unicament dirigit de cap a nosautes. Lo poder francés a tostemps muishat mescàs de cap a son pòble sancèr. Un exemple m’a recentament marcat.

Un bèth jorn de heurèr 2016, los miaires de taxi an decidit d’una jornada d’accion (de mès) ende hèr valer lors reïvindicacions per rapòrt au dossièr de l’aplicacion de coveituratge. An decidit de bloquejar lo périf’ parisenc. Lo finestron nos muishèc imatges impressionants. Un còp una via de circulacion estancada, los taxistas an essajat de bloquejar l’auta via. Pr’aquò an getat pnèus per dessús lo tèrraplen centrau e caloc a uns motociclistas fòrça dexteritat ende’us evitar e aver pas un accident. La malícia (justificada o pas, lo subjècte es pas aquí) d’una categoria professionala pòt miar a la violéncia. Mès luenh e lo medish dia, un miador de taxi estoc nafrat per un veïcule qu’essajava d’estancar.

Un còp muishats aquestes eveniments, lo comentari deu jornalista acaba per: “lo govèrn decidiscoc recéber representants deus taxistas en serada.” De qué? Ac podèvan pas hèr abans? Abans que la vida o la santat de personas sia mesa en perilh?

La manifestacion èra causa sabuda dempuèi uns jorns e èra tanben anonciada. Lo govèrn ac sap (cresi que son informats) e ateng que’s debane, mau o plan, ende decidir d’autrejar un encontre a la profession qu’exprimís son malaisèr. Mesprètz.

Uns jorns mès tard, lo praube périf’ (!) un còp de mès, estoc bloquejat per las auto-escòlas que demandavan un repòrt d’uns meses de la refòrma de l’examen deu permís de miar, lo temps de s’adaptar. Après discutida, lo govèrn voloc plan. De qué? Lo govèrn auré doncas apitat una refòrma sens de consultar los professionaus que la van aplicar? Mesprètz.

La refòrma deu còdi deu trabalh, dita “refòrma El Khomri”, es lo pompelmós suu pastís. Lo govèrn (Etiquetat “esquèrra”) anóncia una refòrma contra sos electors pròpis, sostenguda peu patronat e la dreta. Mesprètz.

Ditz clarament tre la debuta que, se cau, se passarà deus sons deputats gràcias a l’article “49.3” que lo president actuau denonciava com una renegada de la democracia quan èra dens l’opausicion. Mesprètz.

Après una levada de paveses, ditz que va “consultar los sindicats”. Après. Mesprètz.

Los exemples atau son pas sonque los mès recents e’s pòdon multiplicar a l’infinit. Perqué disi que seré una “especialitat francesa”? Pr’amor que dens autes païses, e pensi especialament a Alemanha, la cultura deu dialògue es fòrça mès desenvolopada. I a mens de conflictes, sustot pr’amor que los poders essajan de’us desamorsar abans.

Auturèr culturau francés eredat d’una longa tradicion? Solide. De Clovis a De Gaulle en passar per Loís XIV e Napoleon, podèm pas díser que los “grans personatges de l’istòria de França” èran obsedats per l’interés de cap au petit pòble. Se pòt pas bastir un empèri coloniau suus cinc continents a partir d’una vila e de sons maines a l’entorn per la sola fòrça deu respècte e de l’altruisme. Cau una brava dòsi de sentit de superioritat.

↧

Centenari de la batalha de Verdun

March 7, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Lo Partit de la Nacion Occitana e la crisi agricòla

≪ Previous: Lo mesprètz: especialitat francesa?

Del temps de la primièra guèrra mondiala, del 21 de febrièr al 19 de decembre de 1916 se debanèt la batalha de Verdun en Lorena. Opausèt l’armada francesa a la sia omològa alemanda.

Devath un delavassi d’obuses, entre los mòrts, los desapareguts o los macats, en dètz meses faguèt a quicòm pròshe 700 000 victimas e foguèt gaireben tant costosa del costat alemand coma francés. Es demorada dins las memòrias coma lo lòc d’una de las batalhas mai sangnosas e inumanas de l’istòria tota.

Dempuèi un sègle, l’istòria oficiala francesa ensenhada tanplan dins las escòlas publicas coma dins las escòlas privadas de la Republica Francesa, sagralizèt la batalha de Verdun coma la de la defensa acarnassida del territòri nacional.

La propaganda de l’estat francés oblida totun de dire que l’armada francesa que defendèt Verdun contra los Alemands èra compausada de nombroses regiments eissits dels diferents pòbles de l’estat francés doncas d’occitans.

O cal dire amb fòrça, los occitans que passèron a Verdun e que i moriguèron un sègle fa, defendián pas lor patria occitana, defendián una patria, França, qu’èra pas la lora. Serviguèron de carn de canon e de baioneta per l’imperialisme francés dins sa luta contra un autre imperialisme, alemand aquel d’aqui, que lo menaçava.

Cent ans apuèi perdrem pas de temps a demandar que França se bate la colpa per que reconesca sa part de responsabilitat dins lo debanament de la bocaria de Verdun, perque sabèm que o farà pas jamai.

Desiram simplament mobilizar la nòstra energia per que lo continent europenc conesca pas mai de talas causas òrras e que las familhas quina que ne siaga l’origina quiten d’èsser adolentidas per encausa de quauqua guèrra.

Nosauts nacionalistas occitans preferissèm viure per la nòstra patria que non pas morir per ela, per tal de la far mai polida encara e de la porgir a las e los que se voldràn venir empaïsar.

↧

Lo Partit de la Nacion Occitana e la crisi agricòla

March 9, 2016, 6:00 pm

≫ Next: Libres liures lipotejadi, ua proposicion solidària

≪ Previous: Centenari de la batalha de Verdun

Una crisi agricòla grèva toca los noiriguièrs de pòrc e de bovins dins l’Estat francés; los noiriguièrs de polalha independents, nombroses en Occitània, son al meteis temps victimas de mesuras presas pel govèrn per empachar l’espandiment de la gripa aviària.

Lo Partit de la Nacion Occitana denoncia coma responsables d’aquelas crisis la Commission Europèa, los govèrns franceses successius, de drecha coma d’esquèrra, e la FNSEA, dont las orientacions politicas son totjorn favorablas als grands cerealièrs del bacin parisenc, als grands grops de l’agro-alimentari, a la granda distribucion e a las bancas, al prètz de l’exòde rural e de la desertificacion dels campestres.

Aquelas orientacions politicas son, dins lo quadre d’una “liura concurréncia”, falsadas per l’inexisténcia d’una Euròpa sociala e fiscala:

— l’agrandiment incessant de las bòrdas dins l’espèr d’ipoteticas economias d’escala,

— una agricultura “productivista”, que fa de maites agricultors, excessivament endeutats, de “salariats” tributaris de las industrias agro-alimentàrias,

— la monocultura “intensiva”, granda consomatritz d’energia e d’aiga, que agota los sòls e demesís los rendements, e lo mono-elevatge “intensiu”, e mai “fòra sòl” que favoriza las malautiás e parasits, degrada l’environament, desequilibra la balança del comèrci exterior per la crompa d’aliments importats e utiliza per l’elevatge de proteïnas bonas que poirián noirir los òmes,

— las produccions de massa a còsti bas per l’exportacion (per exemple: lo pòrc) mentre que un desvolopament de l’agricultura de qualitat, mai que mai occitana, e l’utilizacion de circuits bracs poirián èsser benefics als agricultors e als consomators e evitar maitas importacions,

— l’abandon de l’agricultura d’amplas zònas, especialament en montanha donc en Occitània , ont aquel esquèma intensiu e productivista pòt pas èsser aplicat, al benefici d’autras “vocacions” pretendument exclusivas

Lo Partit de la Nacion Occitana demanda qu’al lòc de cercar a concurrenciar los païses a còsti bas los poders publics europèus e franceses favorizen las produccions de qualitat e de proximitat. Devon especialament metre en òbra o encoratjar:

— una armonizacion sociala e fiscala dins l’Union europèa, necessària per crear las condicions d’una sana concurréncia e n’acabar amb lo dumping,

— l’agricultura biologica e l’agricultura “rasonada”,

— la cultura de cerealas que necessitan mens d’aiga, coma lo sòrgo per remplaçar lo milh,

— l’elevatge de raças autoctònas, mai adaptadas a lor environament,

— la produccion de lach de qualitat e sa transformacion dirècta,

— l’elevatge ovin e cabrenc dins de zònas ont es tradicional.

En particular, los noiriguièrs independents de polalha, que practican un elevatge extensiu de qualitat, devon pas èsser las victimas del vuèg sanitari decidit pel govèrn dont los grops de l’agro-alimentari patisson pas gaire.

Lo Partit de la Nacion Occitana reivendica de poders e de mejans renfòrçats per las regions occitanas, especialament una cèrta mestresa de lor agricultura, pr’amor depoder agir dins lo sens dels interèsses dels agricultors occitans, que son diferents de los del Nòrd de França.

↧

Libres liures lipotejadi, ua proposicion solidària

March 10, 2016, 6:00 pm

≫ Next: La desunion europèa

≪ Previous: Lo Partit de la Nacion Occitana e la crisi agricòla

Qu’en cau hèr des libres un viatge que les auem lejudi?

Liéger qu’ei un des mès grani plasers. Un plaser que se pòt arténher en solitari.

A jo que me platz de liéger, pensi que sò un liegedor arderós, dilhèu un maniac dera lectura. Ve-t’ac a veir. Ac liegi tot. Liegi roman, istòria, biografia, classics, còmics, premsa en papèr, premsa digitau, gratuïts…liegi de tot. Cada net, imperativaments, entà poder dromir-me, en calar-me en lhet, que me cau liéger quauques pagines, encara que m’aja cochat tàs cinc deth maitin, encara qu’arriba hart e era cramba comence a virar. Jo que sò un d’aqueri tipes, que quan sò en cabinet, me cau liéger, e se no è arren mès, que te me liegi eth tèxte des flasquets de shampong o es prospèctes der armariet des medicaments. Tamb aguest ritme frenetic de lectura era mia bibliotèca ei tostemps plea e ath limit dera sua capacitat, apuprètz mil libres.

D’ençà que mos maridèrem, qu’è un pacte damb era mia hemna: entà mantier era sostenibilitat dera mia casa en aguest limit de mil libres e non apilotar-les en quinsevolhe cornèr, cada viatge que crompi un nau exemplar, n’è de trèir un aute des que dejà è liejut. Be me còste desprener-me d’un libre un còp que l’è liejut. Es sòns personatges, es sues istòries, es sons paisatges, es sons autors que dilhèu è pogut conéisher, ja non me son alièni, ja s’han hicat laguens de casa. Alavetz, fin finala qu’òpti per des·hèr-me, en tot rebotegar deth mès vielh. Mès, plan segur, son innegociables es libres en aranés e es libres damb dedicaça der autor: Anma Ròia, Sang Blua d’Alejandro Cao de Benós e de Les (Ed.Base-2013), Aran, un país de Francesc Tur e Jèp de Montoya (Ed.Lunwerg-2012), Aran, Istòria Grafica dera Fondacion Musèu Etnologic dera Val d’Aran (Ed.Pagès-2015), Er auet de Nadau de Ninfa Carabias(Conselh Generau d’Aran-2009), Era casa jos eth sable de Joaquim Carbó, revirada per Xavier Gutiérrez (Ed. Pagès-2012), Era Isla des Diamants de Mossèn Condò (Escolo deras Pirinéos-1981), Eth Catar dera Granadella d’Esteve Canet (Ed.Voliana-2015), Eth Petit Prince d’Antoine de Saint-Exupéry, revirat per Verònica Barés (Jaume Arbonés-2005), Nau Testament revirat per Mossen Amiell (Archipestrat d’Aran-2010), Nera lèi der’auba de Jordi Boladeras (Ed.Tarafa-2008), Òc de Griselda Lozano (Ed.Larkos-2014), Pèira de tartèr de Maria Barbal, revirada per Verònica Barés (Ed.Pagès-2011), Presoèrs dera mar gelada de Francés Boya (Ed.Pagès-2006), Solitud de Víctor Català, revirada per Maria Vergés (Ed.Pagès-2007), Suspens en balneari de Manuèl de Miguel (Conselh Generau d’Aran-2013), Tres Guinèus de Susagna Aluja (Ed.Pagès-2015), Un capellà de muntanya de Mossèn Pau Marqués (Ed.Claret-1996), Un pòble tara librertat de Manuèla Ané (Ed.Pagès-2014), Vademecum Aranense de Jèp de Montoya (Conselh Generau d’Aran-1999), eca... Toti aguesti e quauqui d’auti qu’an ua estatgèra especiau ena mia bibliotèca.

Entà calmar era mia hame lectora, hè un temps que crompi quauqui títols en version eBook, encara que non ei cap çò de madeish, m’agrade tocar eth libre, sénter eth papèr. Coma tanpòc ei çò de madeish crompar libres vielhi. Non m’acaben d’agradar. Pensa se qui les aurà lipotejadi?

Un libre qu’ei coma era ròba interiora, a d’èster naua. Jamès me passarie peth cap de crompar ròba interiora que ja se n’auessen servit. Encara que segons un recent reportatge en television, i a un gran mercat entre es fetichistes de ròba interiora usada, que mò centenats de milèrs d’èuros. Per ues calces usades que se pòden pagar vint-e-cinc èuros, eth prètz d’un bon libre, mès era valor qu’aumente se son lordes e sense ruscar, se puden a sèxe, e se s’i trapen entortilhadi quauqui peus frisadi o s’i a rèstes organiques. Vedetz!

Tot que se ven e es libres usadi tanben.

Ja veiram mès endeuant qu’un libre usat a fòrça mens valor qu’ues calces hlorides. Enquia ara era solucion entath mèn excedent de libres ère dar-los ara Bibliotèca Publica, mès ja hè un temps que son saturadi e no’n vòlen cap mès.

Alavetz qué cau hèr damb es libres?

En humarau de Vilamòs ja no n’i caben mès, era darrèra caisha que deishè ena grépia dera bòrda des machos, lèu acabèren toti remosigadi per uns arratàssi gròssi coma somèrs, bensè eth feniantàs deth gat que no susvelhaue pro.

Una auta caisha que sauvè en horn deth pastador, acabèren poiridi, aquera cramba com que da entath gotèr tostemp qu’a estat umida. Ei domatge de cremar-les entà alugar eth huec. Aumplís era humeneija de soja e risques d’alama’c tot.

Era mia collecion de bandes dessenhades de Blek le Roc des de 1981 enquià 1993, tamb era qu’aprení a lieger en francés (veir fòto) e qu’auia sauvat entre eth palmar e era limanda dera recodina de çò de Tia, qu’acabèren toti sahumadi.

Deishar es libres liures entath sòn escambi (bookcrossing) ena mia ciutat a pena ei actiu. Abandonar-les en contienedor blu dera lordèra me semble tan trist coma abandonar un can en ua gasolinèra. Erosament, hè quauqui dies è descorbit ua solucion rasonabla e ecologica. Ena mia ciutat s’a installat ua franquícia que crompe libres usadi que siguen en bon estat de conservacion, entà dempús tornar-les a véner. No accèpten diccionaris ne libres de tèxte. Es libres que te les crompen toti ath madeish prètz, a vint centims d’èuro e an d’èster sense nòtes ne mèrques, —encara qu’en mèn cas, toti es exemplars an ua mèrca ena pagina 101, en cap deth libre e ena canau. Era mèrca ei era figura d’una trèfla (veir fòto) que correspon ath hèr que en temps d’antes hègem a servir ena familha entà mercar quauquarren de tanta valor coma ère eth bestiar. Ara mercam quauquarren encara de mès valor, es libres. Aguesti libres se meten dempús ara venta per un prètz unitari de tres èuros.— Era madeisha organizacion que dispòse d’un servici solidari, ReGive Books, tamb eth que, per uns cinc èuros pòdes manar eth tòn libre usat enquia un bibliobús que percor es païsi d’Equator, Ondures o Chile.

Me semble ua plan bona solucion qu’esperlongue era vida utila deth libre, li da ua dusau oportunitat e fomente era cultura deth reciclatge e era reutilizacion no sonque deth papèr, se no tanben des idèes que i a enes sues pagines.

S’en quauqua escadença què enes vòstes mans quauque libre damb era mèrca dera trèfla, saberatz qu’un amator des libres n’a gaudit e l’a suenhat abans.

Bona lectura.

“Qu’è cercat era patz pertot, e sonque l’è trobada seigut en un cornèr retirat, damb un libre enes mans” (Thomas De Kempis).

↧

La desunion europèa

March 11, 2016, 6:00 pm

≫ Next: D'Argeria a Occitània

≪ Previous: Libres liures lipotejadi, ua proposicion solidària

Sembla que lo Reialme Unit prepara ja un referendum per conéisser s’a de demorar o de quitar l’Union Europèa. Serà fach lo 23 de junh après que lo primièr ministre britanic, David Cameron, a obtengut de garentias plan satisfasentas per aquel estat de quatre nacions e que d’autres en l’UE an pas.

Aital, David Cameron a pogut assegurar un estatut especial pel Reialme Unit e a recomandat als ciutadans d’aquel estat de votar “yes” a abandonar pas l’UE pr’amor que “daissar Euròpa seriá un perilh per la nòstra seguretat nacionala e economica”, çò diguèt Cameron.

Divèrses analistas internacionals ja an avertit que lo referendum es un perilh per lo Reialme Unit pr’amor que s’aquel estat quitèsse l’UE la sieuna crisi economica seriá mai prigonda pr’amor que seriá pas pus dins l’airal de la Union Europèa e pr’amor que lo problema de l’immigracion deuriá èsser afrontat d’un biais particular.

De mai, un Reialme Unit tot sol seriá mai isolat internacionalament e auriá tanben lo risc de la secession d’Escòcia pr’amor qu’ela es plan mai europeista qu’Anglatèrra. Una situacion que lo quite Cameron a definit coma “un saut a l’escuretat”.

Ara, sieis ministres del govèrn e dos partits politics lucharan en una campanha politica pel Brexit o sortida del Reialme Unit de l’Union Europèa. Totes pensan que lo vòte finala serà un òc estonant e que cal pas s’inquietar, mas benlèu se caldriá inquietar un pauc mai per l’Union Europèa e non pas pel Reialme Unit.

Una campanha dividida

Los partisans del Brexit an Boris Johnson, lo cònsol màger de Londres, coma lo sieu poquèr amagat. Es plan bon comunicator e ajudarà los qu’afirman qu’èsser en Euròpa es un atac a la democracia e a l’escasuda economica. Pr’aquò Cameron pòt dire ara, de segur, que “demorar dins l’UE serà un benefici pels britanics pr’amor que seran pas dins l’airal de viatjar sens passapòrt o aver la meteisssa moneda”. E ja son dos beneficis que lo Reialme Unit aurà e que los autres 27 païses europèus auràn pas.

Aquò ja es una contradiccion de l’esperit de l’Union Europèa e tanben pòt èsser un perilh dins lo futur mai propdan. Quand un país a una diferéncia, los autres tanben la voldràn e menaçaràn tanben de quitar l’Union Europèa s’eles an pas tanben aquela singularitat.

Pensi a de païses coma Ongria, que son totalament contraris a l’intrada dels immigrants dins sas frontièras e que, de segur, demandaran, tre ara, un estatut especial coma lo qu’a lo Reialme Unit. Pensi tanben a de païses coma Polonha, qu’an estat denonciats, un còp e un autre, pels tribunals europèus dels dreches umans per lor regim totalitari —o puslèu pauc democratic— e qu’an agut d’èsser menaçats per l’UE per arrestar qualques unas de sas politicas.

Pensi tanben a de païses coma l’estat espanhòl, que ja a un deficit mai grand del 100% e que poiriá demandar, tre ara, d’aplicar pas mai de politicas socialas restrictivas o que lo sistema del deficit europèu se li aplique pas mai.

Pensi, fin finala, a un estat francés qu’a prés una direccion vèrs lo totalitarisme amb una manca de dreches umans basics a causa de la guèrra contra Daish e que, a l’ora d’ara, preferís èsser pas mai dins lo sistèma de frontièras dobertès nomenat Schengen e que tanben poiriá sollicitar d’i èsser mai. Perqué pas?

Amb la creacion de las diferéncias, la tòca basica de l’Union Europèa, son uniformizacion sociala, politica e economica, que non pas culturala, lo futur nos menarà a d’autras peticions après la del Reialme Unit.

Sens o saber, l’Union Europèa es intrada dins una nòva fasa que la poiriá menar a sa dissolucion practica, non pas teorica. Èra un perilh de concedir un estatut especial al Reialme Unit. Amb Dinamarca ne son ja dos. Lèu ne seràn mai e, fin finala, l’Union Europèa non serà pas res de semblable a l’UE de 1992. Brusselas a fach lo trauc. Qual i metrà l’Union Europèa al dedins? Solament es solament un question de temps

↧