Me prepausi aquí de presentar al public occitanòfon un element pauc conegut de la repression dels valdeses de Calàbria al sègle XVI
: l’interdiccion complèta decretada pel Sant Ofici de parlar la lenga qu’aquesta populacion aviá portada amb ela dempuèi las valladas occitanas del Piemont, quora venguèt s’establir dins la region, tres sègles de per abans. Es interessant de veire qu’aquesta mesura, malgrat la severitat de las pènas previstas, reiterada e mantenguda almens dusca a la fin del sègle XVII, foguèt un escac, vist que la varietat de provençal parlada per aquesta comunautat es demorada viva dusca al jorn d’uèi, mai de quatre sègles e mièg aprèp la proscripcion inquisitoriala.
L’istòria d’aquesta repression es pr’aquò coneguda mercés als uganauts que ne conservèron la memòria e al trabalh dels istorians, dempuèi lo sègle XIX
[1]. Aquesta comunautat visquèt sens èsser tròp embestiada per tres sègles de reng sus aqueste tèrraire, jos dominacion espanhòla del vice-reialme de Napòl dempuèi 1504. Praticavan discrètament, es a dire mai o mens segretament, lor dissidéncia religiosa
[2], dusca a l’adesion dels valdeses transalpins a la Reforma calvinista e l’arrivada en Calàbria dins las annadas 1550, de pastors que lor presicar d’un biais tròp dubert atrairèt sus la comunautat l’atencion dels poders religioses e civils e l’intervencion de l’inquisicion romana (es subretot la granda figura del pastor
Gian Luigi Pascale que cal ramentar).
Pierroberto Scaramella a mostrat que la secession duberta dels valdeses de La Guardia, San-Sisto e Montalto èra estrechament ligada al decret del Sant Ofici pres lo 9 febrièr de 1561, que los sometian a una longa tièra d’interdichs e d’obligacions: entre autres, interdiccion d’amassadas de mai de sièis personas, obligacion de seguir una messa jornalièra, de vestir una tunica de penitent, interdiccion de comunicar amb los valdeses transalpins, obligacion per vingt-cinq ans de reng de se maridar en defòra de la comunautat e interdiccion totala de parlar lor lenga
[3].
La mira esplicita èra de destrusir la comunautat; al cap de qualquas generacions, la contrencha de se maridar en defòra mancariá pas de poblar entièrament “aquestas tèrras d’Italians, de biais que i ajèsse pas mai memòria siá d’ereticas, siá de transalpins”; la finalitat primièra èra plan segur d’escantir “aquesta falsa doctrina ont son nascuts”
[4] (se vei plan aquí qu’es l’eresia e non pas la raça que se tracha de resrabar; aquestas mesuras an pas res a veire amb çò que sonam uèi “racisme”).
Lo refus de se sometre (un fum d’estajans s’enfugiguèron dins los entorns) faguèt se descadenar una repression d’una rara salvajariá amai per l’epòca – chaples, torturas, violaments, incarceracions
[5] –, que faguèt, segond las estimacions las mai mesuradas, mai de 2000 mòrts. Los subrevius foguèron accuolats a l’abjura e, jos la ferula dels paires de la Companhia de Jesus, sosmeses a una disciplina religiosa d’una rigor excepcionala e a una susvelhança sociala permanenta, dusca dins lors ostals (òm pòt encara veire uèi sus de pòrtas de fenestrons faches per fintar dempuèi lo defòra çò que lo monde fasián). Dins aquesta situacion, los estajants desvelopèron una forma de resisténcia passiva d’una eficacitat remirabla, vist que capitèron a mantener una stricta endogamia, a balhar de signes d’una conversion tebèsa e suspecta e enfin a continuar a parlar lor provençal natiu.
Lo 29 d’agost de 1592, une novel decret de la Congregacion de la Santa Inquisicion tornava prene e detalhava la màger part de las disposicions de 1561. Renonciava pr’aquò a forçar los maridatges exogamics. Per lo demai, la comunautat, en mai de totas sas obligacions disciplinàrias, deviá se vestir coma los “Italians” (las fardas de las femnas, en particulièr, èran vistas coma indecentas) e praticar exclusivament la lenga “italiana”. Lo decret balha la quita data precisa ont l’usatge de “l’autra lenga” serà definitivament interdich. Se tracha de l’onzen dispositiu de dotze que compta l’ordenança: “coma totis los òmes d’aquesta tèrra, pichons e bels, a l’ora d’ara parlan fòrça plan la lenga italiana, se balha l’òrdre que tre lo primièr del mes de decembre venent 1692 pichons e bels, òmes e femnas parlaràn entre elis e amb los autres sonque la lenga comuna italiana o latina, e daissaràn en tot lor parlar transalpin, jos pèna a cada còp que contravendràn d’una jornada de prison. E lo que per tres còps contravendrà en lo parlant, serà obligat d’anar a la gleisa de Sant Francés de Paula en la dicha tèrra de Paula per la vistalhar, e tornarà amb l’atestacion del corector de dicha visita faita. Los que contravendràn ça que la tres còps, seràn constrenches de demorar per tres jorns de festa la candela alucada en man e la còrda al còl davant la pòrta de la gleisa pendent que se dirà la messa”
[6]. Avèm aquí lo ritual tipic de l’emenda onorabla per las fautas las mai grèvas en matièra de religion, la per exemple que los condemnats a mòrts debon complir abans d’èsser executats.
Se podiá decidir d’una data, vist qu’en efèit tota la populacion èra perfièchament “bilingüa”. Coma zo dison d’autres documents de l’epòca, los valdeses parlavan lor lenga e “la lenga latina”, çò ditz Gabriele Barrio en 1571, que vòl dire clarament lo calabrés (es aquò que fa comprene l’ordenança per “lenga italiana o latina”)
[7]. Giuliano Marafioti, que son libre sortís la quita annada del second decret de l’inquisicion, ditz el tanben que los estajants de La Guardia parlan lor “pròpria lenga mariala, mas amb nos autres charran en italian”, mas aquí tanben se tracha non pas del toscan mais del calabrés
[8].
Dins lo paísatge multilingüe de la Calàbria, aquesta situacion èra pas una excepcion; Marafioti ditz qu’èra parièr dins los vilatges albaneses
[9], e deviá èsser tanben la mèma causa dins las enclavas ont se parlava grèc.
De tot biais, la proïbicion esplicita de 1592 foguèt gaire respectada, vist qu’en 1600 l’archevesque de Consenza escriu als cardinals de la Congregacion del Sant Ofici, e fa d’aquesta transgression un argument per justificar sas suspicions a prepaus de la sinceritat de la conversion forçada dels valdeses: “se sospecha fòrça galhardament aquestes pòbles de fénher solament en defòra d’èsser catolics, mas en dedins, e per tant que pògan se descobrir entre elis, d’èsser encara uèi engravats dins lors vielhas errors. Aquò se pòt conjecturar sus la basa de presompcions generalas e particularas”. Una importanta es justadament l’obstinacion a utilizar la lenga: “Aquesta suspicion es confermada, perqué non solament los vielhs, mas tanben los jovents, nascuts dins aquestas tèrras parlan entre elis, e quora lor agrada, en lengatge piemontés, amai n’ajan l’interdiccion esprèssa”
[10]. Se compren aital perqué la lenga es percaçada: es idenficada per las autoritats, que la comprenon pas, coma un empach màger a la susvelhança estrecha de la populacion e coma lo mejan privilegiat de la perpetuacion de l’eresia.
Quatre dezenats d’annadas mai tard (1643), la situacion es gaire cambiada, se cresèm çò que ditz l’abat de San Sisto, que se planh el tanben a la mèma santa institucion: “La lenga transalpina, causa de totis los mals per pas poder comprene çò que marmolhan, es dins la mèma vigor que quora foguèt interdicha. Fan çò que cal per que lor abat se mescle pas de lors deliberacions, coma zo voldriá l’ordre del Sant Ofici. Volon pas cap demandar la permission, mentre qu’i son obligats, quora sortisson del tèrritòri. Van a la messa, amb viva fòrça, mas non totis a l’encòp. Ne vesèm paucs portar e recitar de capelets. Los enfants van pas a l’escòla, e la part màger coneisson pas los articles de fé, e tròbi de personas vielhas, qu’aquò es pièger, que savon pas lo Credo. Paucs van a la Doctrina Cristiana, malgrat las nombrosas exortacions e amenaças que lor son faitas”
[11] A la tota fin del sègle XVII encara, dins sa
Relacion sus l’origina dels valdeses e de lor eresia, l’archevesque de Cosenza escriu als cardinals de la santa inquisicion que “non solament los vielhs, mas tanben los jovents parlan entre elis, coma lor agrada, la lenga provençala, amai n’ajan l’interdiccion exprèssa”
[12]. Vertat que se tracha de las quitas paraulas de son predecessor de 1600, mas vòl dire que l’archevesque, 96 ans mai tard, i troba res a cambiar (se nòta pr’aquò la substitucion de “provençal” a “piemontés”).
Seriá azardós d’afortir que la repression ajèt l’efèit contrari a lo escomptat, la comunautat fasent blòt a l’entorn de sa lenga e la mantenent aital en vida (de notar d’alhors qu’es pas qu’a La Guardia que l’occitan es arribat dusca al sègle XXI). En efèit, d’autres isolats lingüistics (ai senhalat las comunautats albanesas e grècas) se son conservats del mème biais en Calàbria, dins las Polhias, en Sardenha, sens pas jamai èsser estats confrontats a de mesuras de proïbicion ni mai a de formas de repression aital. Tot çò que se pòt dire es que la proïbicion de la lenga transalpina foguèt un escac, coma es tant sovent lo cas en matièra lingüistica. Es pas a causa d’una interdiccion explicita (quora evidentament lo grop dels locutor es pas destrusit), mas al cap d’un procès diglossic mai o mens long que las comunautats renoncian a transmetre e praticar lor “lenga d’origina” (origina totjorn relativa, aquò va dich), coma zo podèm veire a l’entorn de nos.
Pòdi pas anar mai lenh dins aquesta dralha aquí. Per contra, es fòrça interessant de notar, coma zo far veire Scaramella
[13], que las mesuras contra los valdeses de Calàbria foguèron inspiradas a l’inquisicion per las que son estadas presas pauc de temps abans contra las comunautats moriscas d’Espanha convertidas de fòrça e que portavan tanben, non solament sul contraròtle de la religion, mas impausavan l’abandon de totas las costumas e tradicions (lo vestit, los banhs, los usatges alimentaris, los rituals pels defunts e pels maridatges, etc.) e de la pratica tant orala qu’escrita de l’araba. Aquò foguèt lo cas dels decrets reials de 1526 suls moriscas de Granada
[14] et de 1528 suls aquels de Valencia, represes e espandits dins la
Pragmatica Sancíon de 1567. Dusca a la debuta del sègle XVII, de voses fòrça nombrosas s’enaucèron en Espanha per justificar l’interdiccion pura e simpla de la lenga araba e la dissolucion de totas las marcas identitarias remanentas dels musulmans convertits de fòrça
[15]. L’araba, en defòra de las regions de Granada e de Valencia èra pr’aquò pas mai parlat o gaire; en Aragon e Castilha aviá quasiment disparegut al profièt del castilhan e del catalan; es d’alhors per aquò que los nombroses moriscas que daissèron l’Espanha per lo Magrèb èran sovent pas cap arabafònes. E es aital que de comunautats moriscas refugiadas de l’autre costat de la mar parlèron e ensenhèron a lors enfants, sus mantuna generacion, lor castilhan o catalan mairals (gausam pas dire d’origina!)
[16].
Que que ne siá, se vei cossí se son fargats en Espanha de dispositius repressius contra la quita existéncia de grop umans, que jonhon dins un mème sistema d’interdiccion, religion, lenga, costuma e tot çò que fa l’identitat culturala de la minoritat persecutida. La comparason (qu’es pas rason) amb las tendéncias repressivas contemporaneas s’impausa evidentament de per ela.
[1] Luigi Amabile,
Il Santo Officio della Inquisizione in Napoli. Narrazione con molti documenti inediti, I, Città di Castello, Lapi tipografo-editore, 1892. Vesètz tanben lo libre recent d’Enzo Stancati,
Gli Ultramontani. Storia dei Valdesi di Calabria, Cosenza, Luigi Pellegrini Editore, 2008. Trapam una bona e rica notiça sus Wikipedia :
https://it.wikipedia.org/wiki/Strage_dei_Valdesi_di_Calabria [2] Sul nicodémisme valdés, abans e aprèp lo chaple, vesètz P. Scaramella, « “Sotto manto de santità”. L’Inquisizione romana, i Calabrovaldesi e l’accusa di simulazione religiosa »,
Les Dossiers du Grihl [En ligne], mis en ligne le 11 janvier 2010. URL : http://dossiersgrihl.revues.org/3668
[3] Pierroberto Scaramella,
L’Inquisizione romana e i Valdesi di Calabria (1554-1703). Napoli, Editoriale Scientifica, 1999, p. 72-73 ; « Oggi sappiamo che all’origine della ribellione, e della conseguente strage, vi fu l'energica reazione delle popolazioni ultramontane di Calabria al regime comportamentale imposto dalla Chiesa di Roma con quelle ordinanze »,
ibid., p. 168.
[4] Fra Giovanni da Fiumefreddo au cardinal Ghislieri, le 28 giugno 1561, citat in P. Scaramella,
op. cit., 1999, p. 213.
[5] Vesètz Scipione Lentolo,
Historia delle grandi e crudeli persecutioni fatte ai tempi nostri in Provenza, Calabria e Piemonte contro il popolo che chiamano valdese, ed. T. Gay, Torre Pellice, Tipografia Alpina, 1906 e l’apondon documentari del libre de Scaramella.
[6] « Undicesimo. E perché tutti l’huomini di detta terra, piccioli e grandi, al presente parlano benissimo la lingua italiana, però si ordina che dal primo del mese di dicembre prossimo venturo 1592 non debbano più né grandi né piccoli huomini e donne parlare tra di loro né con altri d’altra lingua che con la commune italiana o latina, lasciando in tuto il parlare loro ultramontano, sotto pena per ogni volta che controverrano d’un giorno di carcere. E chi per tre volte controvverrà a parlarci sia obligato ad andar alla chiesa di San Francesco di Paula in detta terra di Paula a visitarla, portando fede dal correttore di detta visita fatta. Quelli poi che controverranno oltre le tre volte, siano obligati per tre giorni di festa stare con la candela accesa in mano et con la correggia al collo alla porta della chiesa mentre si dirà messa »,
Ordinanze emanate dalla Congregazione della Santa Inquisizione, 29 août 1592, citat per P. Scaramella, p. 233-234.
[7] Gabriele Barrio : « bilingues sunt, nam sua et latina lingua utuntur »,
De antiquitate et situ Calabriae, Romae, 1571, p. 80. çò que Barrio vòl dire per latin se pòt dedusir d’un autre passatge de son libre : « Utuntur Calabri in vernaculo sermone Latina lingua, quam a Latinise o a senatu missis didicerunt ; quanquam pleraque adhuc Graeca vocabula retineant, nonnullaque Graeca oppida, ut dixi, in ea pagique Graeci sint. Et praeterea Latina vocabula, quae toti nunc Italiae communia sunt, multis aliis Calabri utuntur, quae nullibi, quod sciam, Latio excepto, in usu sunt »,
ibid, p. 41.
[8] « Gli abitatori di questo castello ragionano tra di loro nella propria natia lingua, ma con noi altri ragionano in italiano », Giuliano Marafioti,
Croniche et antiquità di Calabria, Padova, 1592, p. 273rv.
[9] « … tra di loro parlano secondo l’uso della loro nativa lingua, ma con noi parlano secondo’l nostro uso »,
op. cit., p. 273v. D’alhors los estajants de La Guardia son preses per d’Albaneses ( !) del fach de lor parlar dins lo
Dizionario geografico ragionato del regno di Napoli,1797. D’autres los veson coma Genèveses, o encara Albigeses, per confusion del valdeisme e del catarisme ! Car esperar l’article remirable de Giovenale Vegezzi Ruscalla, per que siá demostrada l’extrema proximitat demorada lo long dels sègles entre la varietat de provençal de Val Pellice e lo parlar de La Guardia « Studio etnografico »,
Rivista Contemporanea, 1862, p. 177-191 (las doas versions comandadas per Vegezzi Ruscalla de l’Enfant prodig a La Guardia e a Angrogna, son luminosas). Mas se trapa encara sovent lo long del sègle XIX l’afiramcion que los estajants de La Guardia aurián parlat piemontés. Vesetz la reedicion del tèxte per Joan-Francés Blanc,
aquí en pdf.
[10] « … si tiene gagliardissimo sospetto che nell’esteriore solamente fingono quei popoli di essere Catholici, ma che intrinsecamente, et, per quanto possano scoprirsi fra di loro, stiano anco oggi involti negli antichi loro errori. Il che si va congetturando da presuntioni generali et particolari. […] Si conferma questo sospetto, perché non solamente i vecchi ma anco i giovani, nati in quelle terre parlano tra di loro, et quando loro piace, con linguaggio piemontese, non ostante che ne tengano prohibitione espressa ». Dall’arcivescovo di Cosenza ai cardinali della Congregazione della Santissima Inquisizione di Roma. 10 ottobre 1600, in P. Scaramella, p. 235-236.
[11] « La lingua ultamontana, causa di ogni male per non potersi sentire quel che loro sonultano, sta nel medesimo vigore che era quando fu loro prohibita. Ostano che lo abbate non intervenga alli loro parlamenti, conforme l’ordine del Santo Officio. Non vogliono in modo alcuno prendere licenza, conforme sono obligati, quando escono fuori del territorio. Nella messa, con viva forza, intervengono, ma non con tutti. Pocchissimo si vedono portare e recitare corone. Nella scuola non attendono li figiuoli, che la maggior parte non sanno l’articoli della fede, e persone vecchie, quel che è peggio, retrovo che non sanno il Credo. Alla Dottrina Cristiana pochissimo intervengono, non ostante molte esortationi e minaccie fatteli
Don Paolo Canigliano, abate di San Sisto, ai cardinali della Santa Inquisizione di Roma, 26 juin 1643, », in P. Scaramella,
op. cit., p. 246.
[12] « Et si conferma dal vedersi che non solo li vecchi ma anco li giovani parlano tra di loro, quando li piace, il linguaggio provenzale, non ostante che ne tengano prohibitione espressa »,
Da Eligio Caracciolo, arcivescovo di Cosenza ai cardinali della Santa Inquisizione, 22 octobre 1696, Relatione dell’origine de valdesi, e loro eresia, chiamati ultramontani, habitanti nella diocesi di Cosenza, p. 254.
[13] P. Scramella,
op. cit., p. 72-73.
[14] « Los dichos nuevament convertidos […] ni sus hijos ni otra persona alguna de ellos non hable de aquí adelante en arábigo ni se haga escritura alguna en arábigo, y hablen todos la lengua castellana. Y mandamos que los que venden y compran y contratan así en la alcaicería como fuera de ella, no pidan ni demanden precio alguno ni hablen comprando ni vendiendo en arábigo, sinon en lengua castellana, so pena, por la primera vez estén tres días de cárcel, y por la segunda, la pena doblada […] Y porque los nuevamente convertido tienen cartas antiguas de sus bienes y haciendas e otras en lengua arábiga se quemen y rompan, de manera que no haya escritura alguna en arábigo de hoy adelante. » 7 décembre 1626, R. C. de 7.XII.1526, cité in Antonio Garrido Aranda,
Organizacion de la Iglesia en el Reino de Granada y proyeccion en India. Siglo XVI, Sevilla, 1979, p. 302. Cf. Bernard Vincent, « Reflexión documentada sobre el usa del árabe y de las lenguas románicas en la España de los moriscos (ss. XVI-XVII) », in Idem,
El Río Morisco, Valencia, 2006.
http://rua.ua.es/dspace/bitstream/10045/17710/1/Sharq%20Al-Andalus_10_11_44.pdf De veser tanben, Youssef El Alaoui, « Le Castillan, langue impériale ? », in L. Villard,
Langues dominantes, langues dominées, Universités Rouen, Le Havre, 2008, p. 197-208.
[15] Mercedes Gracía-arenal Rodriguez,
The Expulsion of the Moriscos from Spain, Brill, 2014, p. 127.
[16] Mercedes Gracía-arenal Rodriguez,
Op. cit.