Vos presento aquela istòria dal valon de Maurin, sus la comuna de Sant Pau d’Ubaia, en l’auta Ubaia. Es inspirat d’un cònte de Dòna Berta Texier en 1958 de la ruaa (e non ruaia, excepcien) de Combremond mencionat dins lo trabalh de collectatgi, reproduch quasi en francés tot... per Joisten consultable aicí.
L'istòria se debana sus un site desapareissut: Praroèst. Se ditz qu'èra un forèst qu'es agut sebelit per una lavancha al sègle XVII, e qu'a donat après lo nom de l'endrech puèi mai lo laus de Paroard, de còups francizat "a l'aurelha (o a la n'impòrta)" en "Paroir", encuèi el tanben sebelit....
L'istòria se debana sus un site desapareissut: Praroèst. Se ditz qu'èra un forèst qu'es agut sebelit per una lavancha al sègle XVII, e qu'a donat après lo nom de l'endrech puèi mai lo laus de Paroard, de còups francizat "a l'aurelha (o a la n'impòrta)" en "Paroir", encuèi el tanben sebelit....
Lo lop dal Prat Roard
Pron de temps fa, una frema sonaia La Pardina, estaiá al forèst dal Prat Roard. Es a la fin de l’ivèarn. Es agüá anaia a la messa a la glèisa Sant Antòni dal Desèrt de Maurin. D’aquel temps, lo lop e lo rainard naseant l’afaire, rentron dins la cròta per la lucana. Los dos se manjan lo burre, lo fromatgi e mai chorlan (lapan) de lach.
Mas lo rainard se malfisava. De temps en quora, anava se mesurar al trauc dal passatgi per veire se poiá totjorn passar al tornar. Lo rainard, una lama, aviá fach lo repaston que chalia, chutus mutus, a poscut tornar surtir.
Lo lop, el lo cartòt, òu a fach de son sichap. S'es trobat solet e galup, a manjat mai e mai, de tròp. Las salciças! Ve, una salciça grussaia al passatgi, e benlèu una autra...
E puèi, non a poscut surtir. Es agut ben bèl...
S’es escondut al fons de la cròta. La Pardina se'n es tornaia puèi. E a-n un moment, es anaia quearre un morcèl de vianda salaia en la cròta, quora amb la chandela, a vist dos uèlhs dardalhant dins l’escur. A reconoissut lo lop. Zoba! N’a agut de barcèls de l’autre monde, a brèti, per chascuna de las salciças mancantas. Chal dire que li a ben banhat lo peal. Tal que de la rosta ne’n a mes de sang de pertot, per tearra e àtot sus las muralhas. Es agut esfierpat, estiblat.
Fin finala, a poscut escapar, machòc. Sandaleant talament las patas li fasián mal. Retròba lo rainard e se mete a la repara per li contar l’istòria. Fasiá afre de veire.
Lo veient febrós, lo rainard al contrari apaisat, li a conselhat de s’abeurar al laus per se trechir (gòder, curar). L’acompanha. Lo lop s’agromolia sus la riba, es pauc ribo. Alora lo rainard lo reten per la coa. Mas lèu li ditz en repetant: Lop, lapa, la coa m’escapa!
Lo lop cresiá que lo rainard fasiá sas oras per se donar de fòrça. Pron lèu, dal pes que lo lop ague manjat tant, lo rainard a perdut sas fòrças, e adieu! Lo lop a caboçat dins lo laus e s'es neat.
Ota, òta, l’istòria es auvia, e l’ora t’es passaia.
(Morala: L'òme deven un lop quora degalha las ressorças. La lei de la natura es implacabla. Quita a faire desaparéisser mai un forèst e mai un laus, la pròva !)
— Fach interessant, coma l’atesta l’òbra telecharjabla aicí (partia de la fin, Haute Ubaye).
— E mai l’evòca tanben p. 6 “dins la valaia de Barcelona, las finalas -al e -el an “tendéncia a se transformar” en -au, -eu...” (image de chambiament en degradat progressiu)
… aquel endrech de l’auta Ubaia conserva l’-l finala e mai l’-l- intèrna. En aquò es ben un espaci continuator de las valaias vivaroalpenchas dal país mentonasc dinc a Tiniá e al Cairàs, que gardan l’-l finala totjorn aüra.
— Citam a la lèsta: babarèl, peiròl, chal (davans consonanta tanben), beal, chapèl, anhèl... coma balç (per bauç).
En ligam amb aquò, al nivèl verbal trobam parier de formas mantengüas: sèm e non siam (semblable al país mentonasc).
Lo preterit a totalament desapareissut: lo testimòni d'Arnaud per Maurin fin sègle XIX o disia ja, que se sovenia manca pas de las formas ancianas.
De saber que per l'imperfach, la règla es aquela: en finala o a la pausa, l'i a dierèsi "fasia" [fa'zia] mas en dintre de la frasa, sinerèsi "fasiá" [fa'zje] . Dal temps dals darriers locutors natius, èra ja une subrevivéncia, la tendéncia lorda es a la sinerèsi, amai per los participes passats (vengüá e non vengüa), mercés d'aquela precision a Felip Martel.
