1917: una virada de l’istòria dau sègle XXen.
1. Intrada en guèrra dei Estats-Units a la prima,
2. Esfondrament de l’empèri austrò-ongarés e de l’empèri otoman,
3. Projècte englés de partejament de la Palestina embe la mesa en plaça d’un fogau judieu bailejada per lo comte Balfour.
***
França escaparà pas a n’aquela evolucion embe li mutinarias dau Camin dei Dònas. Après la pietadosa desfacha dau generau Nivelle, Pétain e Clemenceau van èstre lu doi personatges que marcaran lu eveniments.
Lo Pétain castigarà sensa flaquesa li mutinarias, mas tanben sensa desmesura. Es considérat coma un cap savi a rapoart a l’estat-major inuman que l’avia davantejat. L’armada 1917 anóncia lo debanament politic d’Euròpa fins a la caduda dau “Barri” en lo 1989 e bensai après. Lo Clemenceau escobarà li temptativas d’una seneca francesa, au manco per quauques temps. La moart ponhenta de mantu mutins patriòtas va entirar una dissidéncia prefonda de la societat francesa, aquela dei comunistas.
—“Pensatz bensai que la guèrra es qu’una lònga tiera de fachs eroïcs. Sabètz pas que la guèrra es tanben qu’una lònga tiera de caponitges e de viletats tant en darrier coma en davant. Pensatz bensai que la guèrra es lo fach de tombar facia a l’enemic, m’una bala que vos trauca au mitan dau front, davant una companhia tota. Mas sabètz pas tanpauc que si pòu crepar au pen d’un aubre, au fond d’un valat, sensa testimònis en si tenent lo ventre me lu sieus paures dets per empachar lu budeus de s ‘escapar de cada caire”—Sargent Gabriel Barré
—“Lo mieu solet títol de glòria es d’aver constrechs doi milions d’òmes a la disciplina dins un’armada lèsta per la revòlta en ne faguent fusilhar pus pauc de cinquanta”— Philippe Pétain
En parlant dau caporau mutinat Lefèbvre, Poincaré, ministre de la guèrra diguèt:
—“L’ai vist a dètz-e-nòu ans embe l’agach de la mieu consciéncia”.
S’èra bravament batut mas fuguèt près alora qu’afustava un oficier me lo sieu fusiu. Serà condemnat a moart. Poincaré parlamentèt fins a miejanuèch me lo généralissime Pétain per li arrancar la sieu gràcia. A très ora de matin assagèt un darrier esfoarç. De bada, fuguèt exécutat.
Lo Camin dei Dònas es una linha de crestas d’un trentenau de km au levant de Saissonha1. Segond lu luècs li si tròba de baus embe de grapons de mantu desenaus de mètres d’autor, de que la cima es compausada d’un fum de rocàs encavats d’espeloncas que servèron de sosta a cada camp segond l’epòca. L’episòdi dei mutinarias dau Camin dei Dònas fuguèt mal estudiat e clafit de contravertats, per lo fach que l’onor de França e de la sieu armada si pilhàvan un brave gautàs.
La revòlta dei “peluts” es l’eveniment màger que si debanèt aqui e ges en d’autres luècs. Un coup passat li pastissadas dei ofensivas en Champanha en marts e octobre dau 1915 que costèron 140 000 moarts e mai de 210 000 ferits unencament per l’armada francesa, aquela de la Sòma a l’auton dau 1916, lo moral dei tropas a davalat au pus bas. Lo soldat descorat non si bate pus, sigue per l’Alsàcia, per la patria e pas mai contra l’Alemanha; si bate per marca d’onestetat, per costuma se si pàu dire....e perquè non pòu faire autrament. Lu bailejaires politics francés, e tanben una part de l’opinion publica, intréron dins una guèrra que devia durar, dins lo sieu esperit, e l’entorn de sièis setmanas e parierament en Alemanha.
Despí vint-a-uèch mes, lo front s’espandisse dei Flandes fins ai Vòsgas. La frapacion de l’estat-major francés es de pertusar aquela muralha. En lo 1915 coma en lo 1916, tot fuguèt assajat: Artés, Champanha, Sòma e...Verdun. Li novèlas desastrosi pertocant aquelu milierats de moarts, enclausa la poblacion civila, comènçan d’èstre conoissudi en darrier dau front fins ai parlamentaris que son trebolats e atissats a respièch dau comandament militar. Au mes de junh dau 1916, entremièg aquelu parlamentaris, un deputat d’Alèir2, Pierre Brizon, parlèt ensin:
—“Sénhers, après doi annadas d’una guèrra que fracatja l’Euròpa, nos demàndan encara de miliards e de miliards e encara d’òmes per esperlongar aqueu conflicte d’anientament, alora que li serà ni venceire ni vencut, que la guèrra a jamai tuat la guèrra”
En lo 1916 fa paréisser lo manifèst: Au Pais que s’arroïna e que si tua. Es una propaganda per la patz.
—“Cal arrestar la guèrra, n’i a pron de moarts e de roïnas, pron de patiments. Cal impausar la patz sus lo coup au noastre governament, sensa annexions. Si pòu e si deu negociar”— di encara Pierre Brizon.
Aqueu discors si va espandir fins ai soldats que poirísson dins la fanga dei trencadas. Leu, lo discors dau députat va passar de la tribuna au dessobre de la censura d’aquí au fond dei valats. Receuprà mai de doi cents letras de sosten e de conortament dei soldats, de veusas, d’esposas de combatents per lo regraciar d’aver refudat de votar lu crèdits de guèrra. Un soldat escriurà:
—“Sénher deputat, se siatz estat chabrat a la Cambra, siam de milions e de milions per vos aplaudir, siatz lo primier qu’avètz aujat cridar cen que pensam, ciutadan Brizon, òsca! Au fond de la sieu tomba, lo grand Jaurès vos aplaudisse”
A la fin dau 1916, per lo primier còup, de manifestacions pacifïstas esclàtan en Alemanha per cridar: pron de guèrra! En Englatèrra, li fremas si mèton en greva dins li fàbregas de municions e de confeccion. Aristide Briand e lo sieu omològue britanic Lloyd George voàlon sortir d’aquel estament critic e promèton la Victòria per lo biais d’una ofensiva lampejanta dins la tòca de rassegurar l’opinion publica. En aquela estigança, Aristide Briand mete en plaça lo generau Robert Nivelle. Aquel òme preclar, faròt, assegura eu tanben una Victòria en doi jorns au mejan d’un atac fousejant. Aqueu Nivelle èra esquasi desconoissut en lo 1914. Si saup qu’avia comandat un’armada, mas jamai un grope d’armadas, daverèt quauqui capitadas e pas mai. Mentretant, l’Alemanha acreisse la lucha sotamarina per anequelir l’Englatèrra la metre de genolhons, fauta de l’aver poscut faire me la sieu flòta de susfàcia, mas li a tanben de naus de comèrci estasuniani que son prefondadi, cen qu’abuta lo président Wilson d’intervenir dins lo conflicte. Au mes de marts dau 1917, lo tzar es despoderat, la Russia capitula sensa condicions. Lu Alemands ne van profechar per retirar un million d’òmes e lu mandar sus lo front francés. Preissats de ganhar solets la batèsta, Francés e Englés abrivèron lu sieus alestiments denant l’arribada dei Estatunians e l’abandon prevesible dei soldats rus que combatían de costat dei armadas francesi e englési.
En lo mes de marts dau 1917, lo governament Briand tomba. Painlevé, nomenat ministre de la guèrra, es gaire partidari dau Nivelle e de la sieu estrategia. Lo convòca per l’assabentar de la temor que li aflata aquela ofensiva. Cau precisar que tre que Nivelle fuguèt nomenat généralissime, s’empreissèt d’intervertir lo plan engimbrat per Jòffre lo sieu predecessor remandat. Au contrari de Jòffre, Nivelle preveguèt l’ofensiva de rompedura dau front au Camin dei Dònas, mentre que l’armada de fixacion si tendria entre la Sòma e l’Oise.
Lo Nivelle respondèt a Painlevé embe la sieu eloquéncia costumiera. Tot si podia ganhar e que tantotun li a sempre de riscs en aqueli endevenéncias. Ajusta que si va retirar se, en l’espaci de quaranta-uèch oras, auguèsse pas capitat la traucada dei linhas alemandi.
Lu mejans emplegats per lo Nivelle son grandaràs. En l’espaci dei 30km dau Camin dei Dònas, seran desplegadi tres armadas: la VIena, la Xena e la Vena, enclausant 1 200 000 òmes, 5000 pèças d’artilharia e 500 000 cavaus en aspèra. E lo temps passa, e ren si passa. D’unu si demàndan se l’enemic non seria pas ja assabentat d’aquela ofensiva. Que l’enemic si devia ben dubitar de quauque ren, quora au mes de febrier dau 1917, en lo debanament d’un atac localizat davant Maison de Champagne, lo plan menudat de l’ofensiva dins lo caire Vauclerc-Craonne fuguèt trobat sus lo cadavre d’un oficier francés. L’estat-major francés comptava sus lo secret de l’operacion, mas èra devengut lo secret de Palhasso, vist que si barjacava talament d’aquela ofensiva en lu salons parisencs! E aquò s’afortiguèt per lo fach dei còups de man operats per l’enemic: es clar que lu Alemands sàbon tot, levar bensai la data precisa de l’atac. Anaran fins a largar de papeirons au dessobre dei linhas francesi, que li èra escrich: “Vos asperam”.
En aquela temporada fa talament frei que d’unu d’aquelu mesquins ne moàron. L’estament d’aquelu omes es catastrofic. La pauta es talament espessa e gelada que quora si pega ai capòtas, lo fantassin es obligat de la talhar au dessobre dei genolhs per poder caminar. Per autre la noiridura es distribuida en lu valats dins de condicions deplorabli. Per jónher li primieri linhas, aquela bostifalha, qu’un poarc auria bensai refudat de manjar, deu traversar talament d’entravas que li pastas, li tantiflas e la cam arríban freii e emposcadi de fanga. Non si poàdon lavar fuguèsse que partidament; lu peolhs, la verpor e lu garris li fan companhia. L’ofensiva es remandada quatre còups, de doi jorns en doi jorns. Es a n’aqueu moment que, provocat per lo lassitge e la bila dei òmes que crèpan de frei, de la verpor e de paur e acreissut per aquela aspèra que s’esperlònga, va grelhar l’èime dei mutinarias. Lo 9 d’abrieu, un’informacion fa la sieu dralha: l’armada seria tradida, e degun assaja de faire tàiser aquela rumor aclapanta. D’unu si demàndan se lo fach de desobedir a de rnalandrechs seéria pas tanben un dever, lo dever.
Lo 15 d’abrieu 1917 a sièis oras dau sera, l’òrdre tant asperat amba fin finala, l’atac es previst per l’endeman a l’auba. Mas li a una nòta terribla d’un luectenent qu’acompanha l’òrdre:
—“Tot òme que si laissarà escompassar per li escarradas de susvelhança, serà fusilhat sus plaça “
Aquò si passa de comentari, aquela nòta insultanta demoastra la maufidança dau comandament a respièch d’aquelu que considerava coma d’esclaus e coma de carn per lu canons.
—“Aqueu comportament impietadós faía transparéisser lo desrei dau comandament”— sargent gabriel Bairé.
L’endeman lo temps es afrós, gèla e li a lo neblaresc. Au senhau dau sublet, lu fantassins cargats dei sieus trenta quilos sus l’esquina, s’abrívan e arríban drech a drech dei primiers fieufèrres espinòs, esquasi toi intactes. Es alora que lu nius de mitralhèras si mèton a tirar. Sota un fuèc de l’infèrn, lu paures malastrós si fan chaplar, estent que l’alestiment de l’artilharia fuguèt mau complit. En quauqui minutas a pena, de companhias son claveladi au soal e anientadi de tot en tot. Sus lo planesteu de Vauclerc, es la tragèdia per lu regiments senegalés complidament desaviats en seguda a la pèrda dei sieus oficiers. Maugrat aquela mauparada, lo Nivelle a l’afrontaria d’anonciar l’endeman que la victòria es a portada de man, aqueu boan per ren non fuguèt jarnai en estament de realizar la gravetat dau moment. Per autre, lo nombre dei ferits s’amolona a ajonhe lu cent mila òmes, mentre que lo comandament n’avia “previst” que ...dètz mila! Lo servici sanitari es leu enaigat. Quant de ferits aurían poscut èstre sauvats, se fuguèsson estats mandats rapidament en lu espitaus, quora si saup que dètz mila lièchs disponibles si trobàvan en région parisenca, mas sobretot es vertat que non calia pas revelar au mond aquela armada de destropiats, cubèrts de bendatges clafits de sang. De quatre parts una dei ferits aurian poscuts èstre sauvats embe un servici sanitari condrech. Marrit aquò per la fama dei militars! Dau 16 d’abrieu au 10 de mai 1917, li pèrdas son avaloridi a très cents mila moarts, ferits ò despareissuts, esquasi tant coma a Verdun l’annada precedenta, e tot aquò per ren!
Longamai l’afaire dei Camins dei Dònas fuguèt amagat. Lo corrier recaçat au passatge per la censura militara parla d’espereu, la flaquiera dei tropas es grandassa. La refuda de montar a l’assaut s’endralha lu primiers jorns dau mes de mai e pertòca un cinquantenau de divisions, valent a dire a l’entorn de trenta a quaranta mila òmes en revòlta. Aqueli novèlas desastrosi pervènon fins un’Assemblada complidament espantada. Si pòu afortir que la sieu responsabilitat es indiscutibla, ela que sostenguèt lo Nivelle e consentèt a la demanda dei Englés de prolongar l’ofensiva. Lo 15 de mai la temptativa de traucar la linha alemanda es arrestada. Lo 16 de mai Nivelle es remandat, remplaçat per Pétain que si tròba acarat a doi pretzfachs: aplantar la mutinaria e assajar de cambiar l’astrada dei armas. De grèvas noveli tòcan li fàbregas d’armament per protestar contra la carestia e lo prètz dau necessari dins la vida vidanta.
Li a de manifestacions per carrieras embe lu crits de “Òsca la patz!”. La revòlta corre de regiments en regiments. Lu militars encúsan lo poder politic de laissar faire. Lo deputat Pierre Brizon es encusat per Pétain de contunhar la sieu propaganda contra la guèrra. L’armada demanda la susvelhança de la premsa, per fin qu’aquela escriugue cen que agrada ai generaus!
Dètz mila soldats rus amolonats dins lo camp de la Cortina sus lo planesteu de Milavachas, alunhats per l’estat-major francés a rason dei sieus ideas “socialistas”, si revòltan au sieu torn perqué voàlon laissar l’armada francesa e tornar au país per profrechar dau partejament dei tèrras agricòlas. La repression serà impietadosa: sièis cents òmes despareisseran dei registres de l’armada. Lu combatents que dernòran au Camin dei Dònas consènton de gardar li posicions fins au mes de julhet mas refúdan de participar a d’atacs noveus. En mai, voàlon un noiriment decent, mai de permissions, e mai de consideracion de la part dei oficiers que lu mesprèsan. Mas en darrier dins lo país, li grèvas si desalènan quora li obriers auran obtenguts quauques magres avantatges tocant lu salaris. Lo trabalh toma començar, e lo chapladís va contunhar; De soldats cridan ò escrívan;
—“Me’n foti d’èstre Francés ò Alemand, basta que la guèrra s’acabe. Viva la patz! Passat julhet depausarem li armas; cau pus montar ai trencadas; n’i a pron d’aquela guerra,nos an assassinats; n’avem una forra de si faire fotre sus lo morre: me’n foti dau Conseu de guèrra, fusilhats per lu Francés ò per lu Tudescs, aquò rai; beveires de sang!”
Lo Pétain saup que si deu bolegar, per defugir que l’enemic profièche de l’escadença per adralhar un’ofensiva3. Per lo Comandament sobran, li mesuras presi deuran èstre mantengudi dins lo secret mai confidenciau. Lu tribunaus militars prononcièron 3.427 condemnacions, de que 554 a moart. Demièg aqueli darrieri, 504 escapèron au sieu soart per lo biais dei recors en cassacion e ai gracias presidenciali; fin finala 43 mutins seran executats.
Pétain refudarà set còups de transmetre lu dorsiers de recors en gràcia au president de la República. Per autre, 2.900 condemnacions a la preson e ai trabalhs forçats fuguèron prononciadi, de que 360 beneficièron de l’ajornament. Cau gardar en memòria que li condemnacions pertoquèron tanben lu cas de desercion: 770 desercions cada mes a l’entamenament dau 1917, per la segonda quinzena d’abrieu, 309; en mai, 1291; en junh au sobran de la crisi, 1619; en julhet, 1147; en agost, 784. Lu generaus sempre emborniats, protèstan contra “l’indulgéncia” dei tribunaus de guèrra que, segond elu, non pòu que conortar li tèstas caudi.
Mas lo Pétain a lo sieu metòde per metjar lo còrs e lo cap malauts d’un’armada prefondament pertocada per lo virus de la revòlta. D’un caire va vesitar lu soldats, escota li revendicacions, melhora li condicions de vida au front, la qualitat dau noiriment e mai se l’imatge costumier d’un generau vengut verificar lo gost de la sopa dau soldat posquèsse semblar aquí un pauc despassat. Toma engimbrar lo sistèma dei permissions, velha au moral dei tropas e regala de medalhas!
Auran fach mestier tres annadas de guèrra, per faire descurbir a toi lu escalons de la ierarquia, que podia faire mestier per lo soldat tanben, un lièch, una sopa cauda e un’aiga bevibla. Es pas de creire! D’un autre caire, Pétain aluenha li unitats cangrenadi e castiga severament. Aquelu trebolicis an revelat l’abís sensa fond que desseparava lo Comandament dei condicions orresqui dei combatents sus lo front. Impensable! Pusleu que de faire lo sieu examen de consciéncia, lu militars causiguèron de cercar d’escampas e de rasons atribuidi cap a un fum d’explicas destartaveladi: agitacions soterrenqui vengudi de darrier, òbra amagada de l’enemic, accions sindicalistas, eca... Si saup ancuèi que tot aquò èra faus, li mutinarias fuguèron una reaccion umana de denhetat d’un mond que n’avia pron lo fais d’èstre trissat, considerat coma de mens que ren, d’estre entirat en d’ofensivas que menàvan a ren senon de desembocar sus de milierats de moarts demièg lu sieus cambaradas.
Un document màger pertòca nos autres Occitans: la mutinaria dau 18en regiment d’infantaria. Lo 8 de mai 1917, passat l’infèrn de Craonne, lo 18 en R.I. es anequelit. De “gojats” de Gasconha: Béarnes, Pirenencs, Landés, e de Bascs an pagat lo prètz foart de la folia murtriera dau plan Nivelle. L’armada a prononciat de citacions, promés de permissions e mandat en repaus lu sauvats d’aqueu tuador, en darrier dei linhas. A pena li son arribats que lu vènon quèrre per anar tornar mai dins li trencadas. La refuda es neta. Tròup es tròup! Doi batalhons si mutínan, 150 òmes son arrestats e menats en Conseu de guèrra, 27 inculpacions son retengudi, segudi de 15 ordenanças de nonluèc e 12 mesas en jutjament son prononciadi. Lo 7 de junh 1917, lo Conseu de guèrra rende la sieu senténcia e pronóncia a l’unanimitat: cinc condemnacions a moart per l’encausa de revòlta sota li armas, cinc condemnacions a de trabalhs publics per cinc e dètz ans, e doi penas d’empresonament. Lo Poincaré foaragetèt lo recors en gràcia dei soldats Didier, Carrel, Laplaceta e Moliar (grafiats en francés: Laplacette e Moulia). Doi d’aquelu escàpan au pal d’execucion, un autre si suicida, lo caporau Vincenç Moliar s’escapa.
Aqueu d’aquí s’es batut a Charleroi, a Verdun. Ferits doi còups, si retròba a Craonne, “un Verdun en piéger” dira lo jornalista Albert Londres. Moliar es anat tanben quèrre lo còrs d’un capitani malament ferit sota lo fuèc de l’enemic, serà nomenat caporau me la crotz de guèrra e citacion. Un autre còup farà presoniers mantu oficiers alemands. Es un òme extraordinari segond cen que si di e s’ameritava pas aquela mena de regraciaments de la França generosa per lu “sieus enfants”! Un còup escapat estarà quauque temps dins la sieu Gasconha natala, denant de passar de l’autre caire dau confinh e viurà en Espanha. Tornarà en Occitània en li annadas trenta quora serà reabilitat.
Au Parlament, lo députat Pierre Brizon s’escrida:
—“Sénhers, au moment que vos parli, de balas francesi túan de soldats francés, de soldats francés fusílhan de soldats francés. Mas es qu’avètz fach fusilhar lu generaus qu ‘an fach chaplar inutilament de milierats de soldats en lo debanament de l’ofensiva mancada d’abrieu? Exigèm una disciplina identica tant per lu oficiers coma per lu soldats. Aquelu son de ciutadans e gen d’esclaus.”
L’intervencion de Brizon si debana lo 14 de junh 1917 au moment dau debat secret tocant li mutinarias dau Camin dei Dònas. Si deu senhalar tanben un’autra intervencion, aquela dau deputat senegalés Diagne, enrabiat contra lu chapladis dei soldats africans en seguda a l’incresibla negligéncia dei generaus. Lu soldats si son fachs tuar sensa rason utila, sabètz ben que lu Africans resistísson mau au frei, cau demandar lu comptes d’aqueli pèrdas au generau Mangin. Aqueu respondèt:
—“6300 per 10 000 ... fm finala, pas grand causa.” Es un escarni per aquelu que vos son venguts sostenir!
En setembre dau 1917, li mutinarias dei “peluts” avían capitat d’impausar au Comandament un autre biais de faire aquela porcaria de guèrra. Après aver mestrejat li revòltas, respondut ai revendicacions legitimi dei combatents, restablit la fidança cap ai bailejaires, l’accion de Pétain permetèt d’umanizar la seguda d’aqueu conflicte que s’esperlongava.
A l’auton dau 1917, l’istorian Marc Bloch escriurà:
—“Aquela revòlta marcarà la falhida d’una certana armada, enviscada en temps de patz en de costumas bureucratiqui que li an trach toi ardidesa de l’èime. Si sauprà jamai cen que la costuma dau rendut-compte trufat, farlabicat naissut dau sistèma “ges de remolins” dei bureucratas dau temps de patz, quant aurà fach de victimas umani.”
—“Lu pòbles son dreiçats d’unu contra lu autres e si túan sensa ren dire, sensa ren saupre, docilament, innocentament”— coma l’a arremarcablament escrich l’escrivan alemand Erich Maria Remarque dins lo sieu libre famos: Au Ponent, ren de noveu.
Lo drama dau Camin dei Dònas, enclaus dins cen que lu Francés an nomenat “la Grande Guerre”, ò pusleu per nautres “lo Chapladís Grandàs” marcarà per França la fin dau sieu estatut de nacion màger. E sensa l’intrada en guèrra dei Estats-Units en lo 1917 e l’ajuda de la sieu armada l’annada venenta, si podèm demandar se la França auguèsse ganhat aquela guèrra? Sensa aquela intervencion, cu saup se la victòria seria estada assegurada per lu Aligats? Ren de mens segur. La pròva serà donada vint-a-doi ans pus tardi quora au moment de l’ofensiva dei panzers hitlerians au mes de mai dau 1940, l’armada francesa foarta de cent quinze divisions, si farà anientar en cinc setmanas, embe la seguda que totplen encara de mond viu a conoissut: cinc annadas d’ocupacion terribli e infamanti. Per faire cort: lo còup de gràcia a la sieu grandor auturosa.
Reinat Matalòt
Foants d’entressenhas:
— Arte: Les mutineries du Chemin des Dames.
— Historia-Tallandier: Le journal de la France, n° 84
1 Soissons
2 l’Allier
3 L’estat-major alemand non cresèt jamai a n’aquela mutinaria. Urosament!
