Jornalet

Per un vrèspe ploginós d’aqueste mes d’agost, me soi anat embarrar dens un cinèma. La causida èra pas fòrça larga e èi causit un filme francés deu realizator Ludovic Bernard qu’acaba de sortir. Es eth qu’a rodejat L’Ascension, una comèdia sus la conviviéncia interculturala.

Solide que, de tira, se pensa que Mission Pays Basque se plaça dens la dralha d’un Bienvenue chez les Ch’tis, es a díser una comèdia que bota en plaça los particularismes de çò que los Parisencs apèran “nòstas bèras regions de França”. Haut o baish, es aquò. Demorava pas que de saber com lo Bascoat seré tractat. Bon, ac cau díser tre la debuta, se’n sortís pas tròp mau.

Solide, soi pas segur que hasca l’unanimitat deu costat de Sent Estève de Baigòrri, mes auré podut estar pièger. Purmèr, la lenga es presenta, e, ende jo, es benlèu la causa màger. Los personatges bascos parlan entr’eths en basco, pas fòrça longtemps, mes pro lèu dens lo filme, e au mens l’euskara s’ausís e se legís.

Cau pensar qu’aqueste filme es una produccion francesa de cap a un public larg, e doncas calèva pas tampauc s’aténguer a quicòm de fòrça pregond sus la “basquitud” com ac comprengon militants nacionalistas per exemple.

Quan vam véser un tau filme, volèm totjorn que sian pas desbrembats elements de la cultura, mes volèm pas tampauc que sian tractats coma lòcs comuns e arreborits. Es mauaisit, e benlèu l’òbra de Bernard s’i escad pas tròp mau. Hèstas de Baiona (ac sabi, ac sabi, es a mieja gascona), kalimutxo, Izarra, concors de levat de pèiras e de crits d’aulhèrs, paisatges suberbèths, un ors que compreng lo basco, mes tanben mès seriosament clandestinitat e luta armada servissen de tela de hons a las benalèjas de la berogina Elodie Fontan (Qu’est-ce qu’on a fait au bon Dieu?).

Per çò qu’es de l’escenari, sèm dens una istòria deu tipe Crocodile Dundee, es a díser una hemna meslèu borgesa qu’arriba de la vila dens un mitan mès naturau, qu’i encontra un òme dambe lo quau se peleja purmèr, abans de càder dabans son charmatòri autentic. Los filmes basats sus aquò son pletòra. La benda-anóncia bota meslèu l’accent, ende balhar un aspècte de filme policièr, sus una intriga de sòus, de la quala, fin finala, totis se fotan pas mau.

Mon sol degrèu seré benlèu l’abséncia de bona musica basca de qualitat. Podèm ausir totun Hegoak en hons e bracament una cantèra de hemnas, mès l’accent es tròp balhat sus Luis Mariano o un acompanhament de guitarra espanhòla. Lo cant basco polifonic s’amerita granament mès qu’aquò.

Se sabètz pas qué hèr aquesta passa per un vrèspe ploginós, podèta anar véser Mission Pays Basque, dambe la tòca de’vs divertir drin e de tornar trobar lo Daniel Prévost, lo peu blanc mes totjorn autan gualhard, lo bogre.

Aquesta pichòta reflexion ven en responsa a l’article interessant de Domergue Sumien: “La reconquista a partir dei vilas”.

Partent de sa conclusion mi sembla pasmens necite de s’acarar a la realitat occitana de uèi. Los occitanofòns majoritaris demòran en mitan rurau, davans de parlar de reoccitanizacion d’Occitània tota o de las vilas chaudriá benlèu jogar emb aqueles que parlan cada jorn o que ne son capables, sabèm dont son. Perqué ges de trabalh emb eles?

Mon exemple personau fai que despuèi que parli occitan emb lo monde de mon caire, totes s’adreiçan a ieu pas qu’en occitan, e aiçò pas solament emb de personas de 80 ans, mès tanben de 40. Aquò pòt semblar pauc, mès s’agís per’quò d’una reoccitanizacion parciala de monde que parlavan mai que mai francés entrò ara, los grands parlant tanben de mai en mai als pichòts enfants en occitan.

Sens esblidar las vilas la question es aisada: vau mièlhs prumièr occitanizar d’occitans non-occitanofòns o de franceses, o al contrari simplament rendre la paraula als occitanofòns que si son “esblidats” e que pòdon tre ara tornar a una occitanitat normala?

Dins l’estat que sèm tota òbra fai besonh, mès virariái la conclusion de l’article a l’envèrs. Se la realitat occitanofòna de uèi es rurala a 99% qu’agrade o non als urbans, es alai que chal trabalhar per non pas perdre un potenciau de locutors endurmits gigant. Aicí sèm en 2017, pas en 1900, e aqueste monde a besonh de gaire per si desrevelhar: un respèct, un trabalh de terren, un sosten occitanista, de campanhas publicitàrias de conscientisacion lingüistica.

Es aqueste sosten occitanista que manca tant, m’avisi dins mas activitats de collectatge que lo monde an pas las claus per la transmission, comprenon pas tant perqué sos dròlles parlan pas pus, totes fan pas l’analisi de la demenida de la lenga e los occitanistas o diguèri ja los laissan de caire, eles que ara pòdon.

M’adreici ara a las associacions e als organismes principaus occitanistas: quante materiau nos es a posita levat lo jornalet d’informacion “L’occitan qu’es aquò?” per assabentar lo monde sobre la lenga, l’importància e los mejans de transmission?

Un materiau ansin mi fariá besonh en quantitat dins mas entrevistas, tanben poiriam esperar qu’aqueles organismes prenguèsson enfin un ròtle de missionari actiu per tornar bailar lo parelh de claus necitas a aqueste monde.

— Dont podèm veire publicitats, afichas, documentacions informativas dins nòstres païses e boitas de las letras?

— Quant de fons son investits cada an per las institucions e associacions dins aquesta amira de visibilitat massisa?

— Quant d’emplegats fan ara e cada jorn un trabalh de terren per promòure nòstra lenga emb aquò nòstra cultura?

Las questions son pas ges retoricas, espèri una responsa de totes los actors professionaus e associatius trabalhant per l’occitan. (OPLO, IEO, Felibrige, departaments, regions e altres organismes coneissuts...)

Dont la lenga duèrm desrevelhem la, l’urgéncia es aquí e los resultats si farián gaire esperar. Se res si fai es siá una desconeissença de la realitat occitana, siá una abséncia totala de volontat de trabalhar a sa sauvagarda e son desvolopament dont es uèi possible. Dins los dos cases nos podèm laiar de tala flaquesa.

Coma promés, quiti uèi las consideracions lexicalas per anar devèrs la sintaxi. Per començar, tornarai sus pr’aquò. Un lector atentiu me fa remarcar qu’es per aquò si qu’exprimís la consequéncia. A rason… e lo grandmercegi… per aquò, e non pas pr’aquò! Dins es per aquò que coma dins lo per aquò de la frasa precedenta, aquò sèrva plenament son sens de demostratiu nèutre, çò qu’explica qu’es per aquò que a una valor consecutiva. Totun, dins pr’aquò i a un fenomèn de gramaticalizacion: lo grop pren un sens adverbial especific concessiu, valent a dire qu’es pas pus un simple ensems prepositiu per + demostratiu, mas una locucion adverbiala. Pròva d’aquela gramaticalizacion: per se redutz en pr’.

A l’entorn del mot de

Per tornar a l’objècte d’aqueste tèxt, es, de tota evidéncia, impossible de tractar de questions sintacticas de biais exaustiu en un pichon article. En mai d’aquò, son de questions d’aitan mai delicadas que lo catalan es en contacte regular mai que mai amb lo castelhan, del temps que la lenga nòstra subreviu principalament fàcia al francés. Uèi parlarai, per tant, sonque de reflexions produchas pel mot de.

Aqueste pòt èsser, dins l’occitan de Jornalet de basa lengadociana, doas causas a l’encòp: un article indefinit/partitiu o una preposicion.

De article

Coma article indefinit, de fonciona coma lo plural del parelh un, una. Un can, una canha, de cans. Es una dificultat pel catalanofòn, que sovent oblida de o lo confond amb unes, unas. Òr, unes, unas, coma article, s’utiliza mai que mai amb de noms qu’evòcan de realitats doblas. Se dirà, per exemple, de lunetas se parlam de lunetas en general, mas unas lunetas se s’agís d’un parelh de lunetas, coma direm unes cisèls.

Coma article partitiu, de causa tanben una dificultat. Quand lo catalan ditz Vull aigua/vi/cervesa/llet, per l’occitan –dins nòstre modèl de lenga, parli pas brica de las varietats de la lenga que desconeisson lo partitiu– , serà Vòli d’aiga/de vin/de bièrra/de lach. Aquò pòt menar lo parlant de catalan a de fenomèns d’ipercorreccion, çò es la temptacion de far servir lo partitiu quand se deu pas utilizar, en particular amb la preposicion sens: una bièrra sens *d’alcòl, en plaça de sens alcòl.

De preposicion

La confusion es d’aitan mens inevitabla que l’occitan emplega de biais general mai sovent de dins cèrts cases, mas coma preposicion. Se lo catalan trantalha entre m’agrada de fer e m’agrada fer o permetre de fer e permetre fer, e, benlèu jos l’interferéncia del castelhan, s’estima mai lo biais de dire sens la preposicion, l’occitan accèpta el sonque m’agrada de far (/faire) o permetre de far (/faire), impausa de dins de frasas coma Es impossible de trabalhar ansin/ Es util de chifrar a la sintaxi, e desvolopa la preposicion amb de vèrbs coma esperar, pensar o semblar. L’occitan a tanben un usatge de la preposicion de davant infinitiu inconegut, que ieu sàpia, del catalan: quand l’infinitiu es subjècte del vèrb. D’èsser aimat te fa venir aürós, çò pòt dire la lenga nòstra. Invèrsament, lo catalan fa servir de amb davant dins davant de casa teva del temps que diriam davant ton ostal, e mentre qu'un catalan donarà un rendètz-vos després de dinar, serà après dinnar per un occitan. Se lo parlant de catalan ne conclutz que, per passar de sa lenga a la nòstra, cal tanben levar la preposicion après abans, dirà abans partir, mas, per un còp aurà l’astre: e mai lo contacte probable amb lo francés nos faga preferir abans de partir, abans partir es una possibilitat indicada per Mistral.

Me poiriái getar dins l’intrepida aventura de comparar menimosament los emplecs de la preposicion de d’una lenga a l’autra, mas seriá de mal far, valent a dire difícil de fer, coma o dison nòstres vesins meridionals, per un umil article d’opinion que vòl simplament convidar a pensar sus las relacions de doas lengas falsas bessonas. Per prudéncia, finirai aqueste tèxt sus l’observacion d’una atrapa de traduccion frequenta. Lo catalan exigeix a algú, mas l’occitan exigís de qualqu’un.

Per quant a ieu, exigirai pas res de vosautres, mas vos regràcii de vòstra lectura atentiva.

Antan vos parlava dau jorn dau despassament. Ujan, avancet de quasiment una setmana en passar dau 8 au 2 dau mes d’aost. Mas, un autre indicator mostra la deterioracion de nòstre environament: l’extincion massiva de las espècias animalas.

En junh de 2015, los cerchaires Gerardo Ceballos (Universitat nacionala autonòma dau Mexic) e Paul Ehrlich (Stanford) mostreren que la fauna de la Terra es a patir sa 6ena extincion de massa. Calculeren que las disparicions d’espècias son estadas multipliadas per 100 dempuei 1900, un ritme sens equivalent dempuei l’extincion daus dinosaures i a 66 milions d’ans de temps.

En julhet de 2017, publieren un novel estudi, basat queste còp sus las populacions animalas pusleu que las espècias. “L’accent mes sus l’extincion d’espècia pòt balhar l’impression que la biodiversitat terrestra es pas còp sec menaçada d’un biais dramatic, mas dramaticament e imediatament menaçada, mas qu’entra lentament dins un episòdi d’erosion màger, que podram combatre mai tard”, ço disseren. Doàs espècias dispareissen chada an e quò pòt sembla pauc au grand public. Mas las populacions d’animaus comuns son a diminuir tanben. “E la disparicion de la spopulacions es un preludi a quela de las espècias. Un analisi detalhat dau declin daus efectius d’animaus rend lo problema mai clar e inquietant.”

D’efiech, lo resultat es mai que preocupant. 32% de las espècias estudiadas declinan en nombre d’individú mai en espandiment territoriau. E 30% d’elas son comunas e pas consideradas coma en dangier. Per exemple, en França, lo cardin enregistret en 10 ans una baissa de 40% de sos efectius.

L’origina de quela extincion es clara: es la pression umana sus l’environament. Per los cerchaires, avem nonmàs doàs o tres decennias per agir. Redusir la plaça que prenem sus Terra, nòstra consomacion e mantener los abitats naturaus. Veiquí quauquas de las accions prioritàrias per ilhs. Sem nos prests a chanjar? Per que lo vam veire, lo resultat. Mas sem benleu desja dins un biais de viure talament copat de la natura que nos en avisariàn quitament pas.

La valaa que va devenir lo Franschhoek o lo Provensaalshoek foguèt colonizaa a partir de 1688. Al sud èst de la localitat actuala de Paarl.
L'istòria reten la cifra de 176 primiers uganauds venguts dal reialme de França. Per la màger part, lo govèrn neerlandés lor regalèt de tèrras en aquel sector.

Lor arribaa al Cap es degua a la decision politica qu'entraïna l'Edicte de Fontainebleau (1685), revocant l'Edicte de Nantas (1598) levant la proteccion als protestants dal reialme de França.

La Motte, La Cotte, Cabrière, La Provence, La Terra de Luc, La Dauphine fan part de las primieras fermas installaas en Africa dal sud. Toponimes occitans francizats, forma grafica occitana: La Mota, La Còta, Cabriera, La Provença, La Terra de Luc, La Daufina.
Ne'n demòra los noms.
Lo nom de "La Motte" per exemple, s'explica per lo fach qu'un nombre non negligible de protestants occitans èran de la Mota d'Egues cf. https://oc.wikipedia.org/wiki/La_Mota_d%27Egues
De notar tanben la traça d'occitan qu'a tengut dins lo toponim "La Terra de Luc". Terra, estent clarament ni un mot de francés, ni de neerlandés.
De notar a prepaus de "Luc", en Provença centrala entorn dal Luc (la comuna), i aguèron d'uganauds e l'esperit religiós catolic d'aüra es totjorn marcat per una traça de Còntra reforma. Benlèu que los fondators de La Terra de Luc èran dal Luc.

De notar ben de toponimes, noms de carrieras: Provence road-...street/ straat, Toulon, Camargue, de Luc, Cabrière, Lanquedoc (per Languedoc < Lengadòc), Garonne, Bordeaux, Limousine, Navarre... De patronimes devenguts toponimes: Faure St., Pastorie St., Kastaiing St. < Castanh.
De noms de fèrmas: "Le fermette" < La fermeta, Lanquedoc < Lengadòc...
"Lanquedoc" es un quartier de la comuna de Drakenstein, dins la localitat de Paarl (província dal Cap Occidental).

Per lo saberfar dals occitans en viticultura, an implantat a talh las socas en aquel canton, trobam ben de domènis als noms occitans:

http://www.laboriewines.co.za
https://www.cabriere.co.za
https://lacabriere.co.za
http://www.lapetite.co.za
http://laprovencevineyards.com (amb sa cabana de gardian)
http://www.grandeprovence.co.za
http://www.basseprovence.co.za
https://www.la-motte.com

Lo sèti nacional de l'industria viticòla d'Afrique dal Sud (Wine Growers' Association - KWV en afrikaans) es a Paarl. Una institucion sudafricana de reputacion internacionala.

Lo fach que siguesson la minoritat lingüistica occitanofòna qu'èran dins la minoritat religiosa protestant francesa arribant en país protestant neerlandofòn majoritari, es resumia per "la minoritat de la minoritat a la vita complicaa". Lor avenir èra ren garantit, al mens per los dreches lingüistics. Çò que fa que son actualament mai identificats coma de protestants d'origina francofòna que de protestants d'origina occitanofòna.

Non sabèm a quina data se perdèt l'usatge de l'occitan en familha e entre la populacion. E lo francés èra lor lenga de liturgia, per redurre lors divergéncias dintre lo Reialme francés. Cal pensar que per los protestants de França calia redurre lo conflicte multipolar que n'èran revelators: politic, lingüistic e religiós. La religion estent la mai importanta per eles, causiguèron.
Èran ja divergents religiosament, o foguèron politicament que n'avèm ja de raïces amb la Crosaa còntra los catars, doncas se decidèt -aquò avans lor arribaa en Africa- que la lenga de liturgia dals protestants de França seria lo francés, quitament en Occitània. Es lo meme procès que se passa amb lo poler neerlandés de lenga neerlandesa doncas. Per evitar que lo conflicte lingüistic entraine a tèrme de problèmas politics, e vist lo refús de l'estat de lor laissar practicar lo francés coma lenga liturgica, en un sègle tota la comunitat passèt al neerlandés.

Après lo sector foguèt sonat Franschhoek e l'airal dals vinhals tenguts per de descendents d'uganauds occitans es de còups sonat Provensaalshoek.

Patronims occitans d'Africa dal sud :
- Amiel, en grafia occitana Amièl, patronim fortament concentrat en sud Lengadòc, en narbonés
- Aubanelle, la forma la mai corrent en occitan es Aubanèl, la forma Aubanèla es la forma tradicionala al feminin per las fremas, o forma dins lo sector dal departament d'Yonne
- Barret, basalvernhat
- Benezet, Benesech, de gardonenca
- Cellier, d'Alvèrnhe larg
- Faure, patronim nòrdoccitan larg
- Garde, Garda, alvernhat o francoprovençal
- Gardiòl, provençal de Vau Clusa
- Grillon, Grilhon, present en gascon bordalés o en França de nòrd
- Laborie, Labòria, nòrdlengadocian e Perigòrd
- Lombard, est occitan o francés de Franca Comtat
- Niel, Nièl, nom present de Niça a Roergue o en nòrd de França (Normandia)
- Rousseau, Rossèu, escrich en neerlandés Rossouw. Notam ben la mieja vocala finala de l'occitan notaa -ouw per los sudafricans
- Sabatier, d'Alvèrnhe a Baslengadòc
- Taillefer, Talhafer, en Lengadòc entre albigés e narbonés principalament
- Teron, Ter(r)on?, d'Autlengadòc Roergue fins a Baslengadòc

Monument als colons uganauds originaris dal reialme francés

Mai particularament, de signalar l'occitanista ciutadan francosudafrican Romieg Pach, doctor en Lingüistica de l'universitat de Montpelhier. Foguèt Encargat de Corses al Departament de Francés e Alemand a l'universitat de Port Elizabeth e traductor. Foguèt animator de la revista "Aicí e Ara" (1979-1983). A legat la primiera mapa murala d'Occitània publicaia en 1982 "Carta de l'Occitània" [Mapa d'Occitània] http://www.chambradoc.it/applications/webwork/site_chambra/local/document/002611.Mapa%20d'Occitania.jpg

De notar que sus la màger part dals sites internet, l'occitanitat dals patronims es escondua. Mas estranhament, quora son citats de noms franceses d'uganauds, generalament son citats de noms de protestants franchimands e ges o pròpi pauc de protestants occitans.

Mas coma ditz lo provèrbi protestant "La lutz luse dins las tenèbras" e mai "Après l'escur, la lutz". Lo combat còntra l'ignorància es sempre de menar, l'autre es tu.

Referéncias :
https://en.wikipedia.org/wiki/Franschhoek

https://en.wikipedia.org/wiki/Huguenots_in_South_Africa

https://nl.wikipedia.org/wiki/La_Motte_(Franschhoek)

Crusas (amb quales gotas de chuc de citron, se volèm), es aital que se manjan los vichets o violets (Microcosmus sabatieri e Microcosmus vulgaris), aquela bestiona estranha qu’apareis solament dins los mercats après una tempèsta e que sembla una patana, e qu’a un gost tan fòrt, un pauc amar, qu’agrada pas a totes. Tanben ne dison vichuts, o bijuts, o bichuts, e Joan Boissieu ne parla dins La cuisine marsellaise:

Dins lo registre de las extravagàncias, ieu classificariái tanben lo violet o vichet, en francès “violet”, en argòt sabent cynthia o ascidi. S’agís d’un èsser viu malgrat que semble una raiç rosacèa. A l’interior i a una sòrta de pòcha que s’i accedís en talhant la clòsca rugosa. Amb lo poce se’n tira una matèria viscosa que se manja a la lèsta. A un gost de farmacia fòrça prononciat qu’i domina lo iòde. La màger part dels abitants de l’Exagòn, fins as Ais, tròban qu’a un gost abominable. Amb l’excepcion del vertadièr marselhés, a qui agrada fòrça. Aquela tendéncia singulara es totun estenduda pel litoral, de Tolon estante fins a Pòrt Sant Loís. André, que, al gost del violet, se pretend capable de ne distinguir l’origina, atribuís a la causa de vertuts afrodisiacas. Aprècia fòrça qu’òm li’n ofrisca, per çò que, malgrat son atge avançat, es d’una galantariá activa.

Las trobam dins la peçòta de Ferrand Clement, La consulta de Favolha (1924), que lo mètge, en tot legir un libre a votz nauta, enebís de ne manjar a una familha compausada de Serafin, Babelon del sieu filh Sasier:

FAVOLHA: ...Devrà evitar leis excès cerebraus...

SERAFIN: Veses, Babelon, tu que siás tan colerosa!
BABELON: Perqué me fas biscar?
FAVOLHA: ...Devrà èstre sòbri per lo manjar: ges de charcutariá, ges de coquilhatge...
BABELON: Sasier que totei lei jorns avala sa dogena de violets!

Los muscles aquò es quicòm mai. Se la mar aguèsse pas inventat los muscles, seriá estat un vertadièr malastre. Se foguèsson escasses, costarián a prètz d’aur, per çò que es un cauquilhum plan gostós e las gents sabrián pas cossí se’n passar d’aquela mica tendra e chucosa, dobèrta e temptaira coma una vulva. L’espròva es que, amb las ustras, se cultivan dins de vivièrs dempuèi longtemps per que n’i aja totjorn al mercat, mas totun los vertadièrament bons son los de ròca, que gardan lo gost intens dels animals liures.

La manièra de los aprestar es simpla, après que son nets e lavats los cal solament metre dins una ola, los cabucelar e los daissar a fuòc doç per que se dobriscan pauc a cha pauc, que trigan pas gaire e en qualques minutas son prèstes; çò que cal pas jamai far es los daissar còire un còp dobèrts perque alavetz se fan fòrça eissuches e valon pas res. En acabant los metrem dins un plat e los asagarem amb un pauc del chuc qu’auràn largat; cal qu’òm los mange abans que sián completament refregits. La costuma es de los servir aital, e al mai, d’unes los assasonan amb qualques gotas de chuc de citron. E aquesta es la melhora e mai simpla manièra de manjar de muscles, en Occitània e pertot en Mediterranèa. Lo chuc, se ne demòra, pòt profechar per far fricòt.

Las tenilhas (Donax trunculus) son pichonas mas fòrça gostosas, benlèu un dels melhors cauquilhums que se pòdon trobar al mercat. Conegudas en Mediterranèa tota, los sieus estatjants las an totjorn manjadas amb delectacion, e Atenèu de Naucratis (sègle III) transcriu dins La Taulejada dels savis un tèxt del mètge Difil (sègle III a.C.) que ditz aital:

La còsta de Canòp produsís fòrça tenilhas: se multiplican pendent la crescuda de las aigas de Nil. Demest aquelas cauquilhas, las qu’òm apèla tenilhas reialas, son las mai pichonas; aquelas son bonas per anar del ventre e fan un aliment leugièr e fòrça nutritiu; las del flume an un gost mai doç. Los muscles mascles fan un aliment mediòcre, passan lèu e son diuretics. Las mai substanciosas son la d’Efès, sustot per la davalada: las femes, sustot las mai pichonas, son de gost docinèl, an un chuc fòrça bon, e nutritiu.

Las tenilhas s’amagan jol sable de la plaja e las cal prene amb una sòrta de rastelièr que ne daissa passar las mai pichonas e ne rebala las de pagèla mai granda, mas se pòdon tanben prene a la man, segon çò que conta Maria Roanet dins La cuisine amoureuse, courtoise & occitane:

Foguèt una filheta de mon atge que m’ensenhèt a trobar las tenilhas dins lo sable de bòrd de mar. Las tenilhas —o telinas— aquel cauquilhum de la grossor e la color d’una ametla pelada, que malgrat lo sieu pichon volum son tot plenas d’una carn deliciosa, blanca tanben e ondrada d’una lengueta de coral que la longa e menimosa culhida val vertadièrament la pena.

Aquò èra abans, del temps de mon enfança, sus una plaja desèrta, quitament als grans moments de julhet e agost. Aquò sembla impossible uèi lo jorn. L’endrech aviá pas cap d’ autre nom que lo que nosautres i aviam donat: “lo quilomètre sèt”, per çò qu’arrestàvem l’auto a la marca qu’anonciava la localitat mai pròcha a sèt quilomètres. Luènh de quin luòc que siá, s’i vesiá ben qualque banhista, mas èran pas mai que de siloetas.Òm i plaçava lo campament per la jornada. Mon paire lançava las siás linhas e las calava. Ieu amassavi las tenilhas, una per una, dins los bancs de sable. Lo cauquilhum s’enfonza e res fa pas senhal de sa preséncia, almens èra aquò çò que pensavi abans de conéisser l’astúcia. Alavetz, a quatre potas dins l’aiga, pauc prigonda, ieu faunhavi lo sable amb los dets e las preniái a palpas. Fins qu’un jorn una filheta m’aprenguèsse que la tenilha daissa despassar, a flor de sable, un brin d’èrba bruna, minuscula. Per veire l’erbeta de la tenilha, caliá que la mar foguèsse perfièchament immobila e que cap de movement venguèsse pas entrebolir lo fons. Una mar d’òli. Aiçò arribava sovent dins l’estiu e, a la nuèch, n’aviam un brave ferradat de recòlta, que n’empliriam doas o tres padenas.

Son apreciadas pertot sus la còsta mediterranèa d’Occitània, e ont mai se’n prenon es en Camarga, lo paradís alluvial de paluns e canaverars del dèlta de Ròse. Las tenilhas se daissan un parelh d’oras amb d’aiga (o tota la nuèch) per que larguen lo sable e se fan après a la padena, amb qualques gotas d’òli, cabuceladas, fins que se dobriscan, e ja se pòdon manjar, abans que vengan frejas. En Provença e Lengadòc i a la costuma de las assasonar amb un chapladís d’alh e jolverd. Se pòdon tanben far a la vapor, acompanhadas de tròces de citron, d’alh e de pebre. En Camarga d’unes las manjan crusas.

Los mots de la familha de maseda

Una autra familha de mots occitans per parlar de la “formiga” se religa a una origina completament diferenta. Lors tipes fondamentals son la maseda e la masa. Lo tipe maseda es lo pus espandit dels dos e coneis de variantas nombrosas coma amasida, mesede, masede, masada, mesedre, moidre...

Maseda e masa s’utilizan sustot dins lo dialècte auvernhat mas son coneguts tanben en lemosin. Coma son de mots pro espandits dins una partida importanta de nòstra lenga, los cal considerar coma de mots normals de l’occitan estandard. Totun lo tipe la maseda seriá prioritari perque es majoritari.

La preséncia de maseda o masa en auvernhat e lemosin i exclutz pas l’usatge simultanèu dels tipes formija, formic o formitz.

De formas de tipe mase se tròban tanben dins de zònas de lenga francesa que foguèron ancianament de lenga occitana: lo nòrd de Borbonés e l’extrèm sud de Berrí.

Dins la lenga arpitana o francoprovençala, vèrs Lionés e Forés, donc près de l’occitan auvernhat, i a de formas emparentadas de tipe mase o masota.

L’etimologia de maseda o masa sembla pas brica evidenta mas un còp de mai lo FEW prepausa una explicacion ben argumentada. Remontarián a doas lengas germanicas ancianas, lo gotic e lo burgondi, parladas per los conquistaires de las Grandas Invasions de la fin de l’Empèri Roman e del començament de l’Edat Mejana. Lo gotic lo parlèron los visigòts qu’ocupèron mai o mens Occitània mentre que lo burgondi lo parlèron los burgondis que s’implantèron puslèu en Arpitània e en Borgonha.

Las formas occitanas vendrián del gotic af-maitjô° “formiga”, del vèrb af-maitan “talhar”. Seriá una allusion al fach que la formiga talha de tròces pichonets de vegetacion (o ben una allusion a l’aparéncia talhada del còrs de la formiga). Lo tipe cort masa remonta pus dirèctament a af-maitjô° “formiga”. Lo tipe long maseda remonta a af-maitjô° (mas...) aumentat del sufixe gotic -ithi (...eda) qu’a un sens collectiu o diminutiu, çò que deviá significar donc en gotic “formigueta” o “formigum”.

De lengas germanicas modèrnas coneisson de formas de la meteissa origina: se ditz en anglés ant (o pus rarament emmet) e en alemand Ameise (o pus rarament Emse).

L’occitan ancian deviá utilizar puslèu de formas coma amaseda e amasa°, ont la a- iniciala reflectissiá l’element gotic af-. L’auvernhat modèrne coneis encara lo tipe amaseda (amasida) dins un usatge fòrça localizat. Ara, es la casuda ben coneguda de a- iniciala en nòrd-occitan —l’aferèsi— que pòt explicar las formas pus generalas maseda o masa.

Es remarcable qu’una racina gotica aja daissat d’usatges encara tant importants en occitan quand sabèm que los visigòts perdèron rapidament l’usatge de lor lenga germanica. Se metèron a parlar latin tre lo sègle V. En mai d’aquò Auvèrnhe coneguèt una implantacion pus febla e pus tardiva dels visigòts que non pas la rèsta d’Occitània. L’istòria dels mots maseda o masa merita donc de recèrcas suplementàrias.

L’anglés es pas una lenga internacionala. Pas brica. E totun es utilizada atau. N’i a que pensan que l’anglés es utilizat pr’amor qu’es practic e aisit. Aquò es desconéisher las rasons qu’an hèit que la lenga s’es impausada. L’an impausada. Los Estats Units an impausat l’anglés coma en impausat lo dollar coma LA moneda deus escambis internacionaus. Los govèrns nòrdamerican e britanic an aviat un programa d’impausicion de l’anglés en seguida, entre autas, a una amassada comuna dens las isclas Bahamas en 1961.

Me diseratz que, vist que cau una lenga comuna ende las relacions internacionalas, on es lo problèma? N’i a mès d’un.

Me vau pas atardar sus l’injustícia d’una lenga non-neutra o sus son sistèma fonologic qu’es pas brica adaptat a escambis internacionaus, mes volerí evocar los dangèrs que cor l’anglés eth medish.

Vos estauviarèi doncas soscadissas sus la mòrt tragica de la joena torista olandesa que comprenoc now jump! quan lo monitor espanhòu de saut a l’elastic li digoc no jump!, o sus la mapa deus paises anglofònes on pin se pronóncia coma pen … e recipròcament.

Una lenga, es shens qu’un ensems de mots + gramatica + sintaxi + sistèma fonologic. Es mès qu’aquò. I a darrèr un esperit, una cultura. Quan una lenga es utilizada per estrangèrs, comença automaticament d’estar pas mès la medisha lenga, comença automaticament de’s creolizar. Es atau que nascón los creòles mes tamben las lengas romanas a partir deu latin.

Aquò vòu díser que la lenga anglesa utilizada per un chinés que parla dambe un brasilian a pas ren de comun dambe la lenga de Shakespeare. Au punt que, com ac testimonièc una amiga gallesa, dens un grop internacionau parlant anglés, l’anglofòne vertadièr compreng pas tot çò que’s ditz e se retròba estremat quan los autes se sentan adaise.

Nombroses son los britanics que, sus l’autorota A64, se demandan çò que vòu díser Use your engine breaking (basat suu francés “utilizatz vòste fren-motor”) quan un panèu correspondent en çò lor diseré Low gear now.

Çò de pièger dens tot aquò, es qu’ara los estrangèrs, e màgerment los franceses, començan de crear mots “angleses”. Es atau que naishoc lo fooding, mesclanha entre food e feeling, engibanat per un cèrt Alexandre Cammas, creator d’un guidea culinari. Lo problèma es que la terminason -ing en anglés servís de formar un substantiu a partir d’un vèrbe. E food es pas un vèrbe, lo vèrbe qu’i es ligat es to feed.

Mes los franceses son pas a la debuta de taus esplèits. Los mots tennisman o rugbyman ne son bons exemples, aquiu on un angles diseré tennis payer e rugby player. Sens de parlar deus mots camping o parking, que son pas que la mieitat d’una expression mès complèta e que, solets, vòlon pas díser ren.

La darrèra creacion franchimando-anglesa es la companhia aeriana Joon, filiala d’Air France, que cau prononciar coma ac haseré sa graciosa majestat, vos prègui, o meslèu coma un francés que vòu parlar anglés, sia [dʒu:n]. Un còp de mès, franceses an creat un mot que semblaré aparténguer au maine anglofòne, lavetz qu’ac hè pas.

Mes l’element lo mès inquietant ende la lenga anglesa veng deu hèit que Londres es venguda una vila multiculturala on vivon fòrça estrangèrs que jògan un ròtle economic pro hòrt. Segon un estudi de l’universitat de York, los sons [θ] e [δ], los de thin e those, van desaparéisher de cap a 2066. L’anglés serà (o es dejà) remplaçat peu Multicultural London English ou MLE, petit fraire deu Airport Pidgin English (anglés creòle d’aeropòrt) qu’es dejà fòrça utilizat dens lo mitan toristic.

Istòria reculhia dins la valaia d'Erboçiera

Es una istòria que mi foguèt cuntaia ar sorelh tracolant, fàcia ar castèl d'Ongran, entre Pelha e L'Escarea, sus o camin de Gasolh. Un sera d'estiu d'estèlai filantai.

I èra una estèla sonaia l'Orsa miana. Perdèt sa familha e se demandèt coma i trobar.
Demandèt a una estèla vesina que li diguèt: "As que de seguir as estèlai e d'avançar".

Alora se metèt en camin per i cercar.
Èra qu'una paura pichina estèla ar mitan d'aquel imèns espaci. Amb a sieu pichina votz de pichina estèla demandèt o sieu camin a d'estèlai, qu'eran ben mai gròssai qu'ela.
Li diguèron amb lor gròssa votz d'estèlai gròssai: "Sès sus o bòn camin. Contunha drecha, fila".

Cerquèt e avia totjorn mai l'imensitat de l'espaci davansh ela. A fòrça de filar, èra aüra una bèla estèla filanta. Mas o temps passava.

A un moment o sorelh se levèt. Dar còup totai as estèlas desapareissèron e l'estèla pichina se trobèt ancara mai soreta. Èra una estèla impausanta, que senhoreava.
Trantalhèt, timidòta, mas après un moment, se decidèt de demandar amb a sieu pichina votz d'estèla pichina ar sorelh gran: "Sorelh, mi voiries ben indicar o camin per trobar i mieus parents, per plasir??"

O sorelh qu'èra ben brau, li respondèt: "D'acòrdi, ti vau ajuar".
Vau m'arrestar de far lutz un pichin moment per qu'aguèsses o temps de trobar i parents.

Alora l'estèla pichina tornèt trobar o cèl estelat e o camin.
E alora rescontrèt una autra estèla que li diguèt: "As ben fach de contunhar a tieu quista. Vaicí i tieus parents".

E tornèt trobar a sieu plaça, entre l'Orsa grana e l'Orsa pichina. S'agaches ben, de sera, que sès ben pacienta, i serà sempre quarqu'un per t'ajuar per trobar a tieu bòna estèla.

E cric e crac, o castèl d'Ongran es estelat.

La tòca d’aquesta tièra d’articles

Per començar aqueste article que contunha la tièra entamenada fa tres setmanas, voldriái precisar la tòca d’aquestas publicacions. Seriá tròp ambiciós, e pauc adaptat a aqueste format, de realizar aicí un estudi complet sus las diferéncias lingüisticas de tota mena entre catalan e occitan. E s’aquò pareis a d’unes tròp anecdotic, o expliqui per ma volontat de mençonar de problèmas concrets e recurrents que se pausan als parlants de catalans qu’aprenon l’occitan e als correctors de produccions escrichas que las realizan de catalanofòns. Per quant al catalan, soi, de tot segur, conscient de la variacion intèrna de la lenga en contacte de l’espanhòl; pasmens, se tracta pas per ieu de dire la nòrma de la lenga vesina -sens gaire de legitimitat miá, en mai d’aquò-, mas de considerar las caracteristicas del catalan d’ara qu’entraïnan de dificultats de passatge devèrs l’occitan, o mai precisament devèrs lo modèl de lenga de Jornalet. Qu’en catalan calga preferir m’agrada de fer o m’agrada fer, permetre de fer o permetre fer, aquò rai, mas si que me preocupa coma corrector, totun, que de catanalofòns digan *m’agrada far e *permetre far.

Sintaxi occitana e lenga de Jornalet

Lo modèl de lenga de Jornalet, o disi tornarmai, seguís la tradicion normativa que sas basas mai solidas son dins la Gramatica Occitana de Loís Alibèrt. I legissèm aiçò (2^a edicion de 1976, p. 349): "L’occitan gausís d’una mai granda libertat de construccion que lo francés, mercé a la perfièita conservacion de sas desinéncias. D’autre biais, en sa qualitat de lenga exclusivament parlada, dona una plaça considerabla als torns subjectius, a l’inversion, a la repeticion e al destacament dels divèrses tèrmes de la proposicion". Per ansin, tant que los biaisses de dire son pas tròp orals ("Es polit polit", "Tròta que trotaràs", "La vòli atrapar-la", "Cresètz que ne siá bèstia?", demest d’autres exemples que los balha Alibèrt (ibid., p. 349-350), nos semblan acceptables pel necessàriament formal registre jornalistic de la lenga de Jornalet. L’òrdre VS (vèrb + subjècte) es per exemple una possibilitat qu’esplecham (Alibèrt, ibid., mençona per exemple, p. 351: "Creson las gents que son mòrts") sens qu’aquesta nos paresca particularament estranh, pas mai que quand disèm "M’agrada lo chocolat" puslèu que "Lo chocolat m’agrada". Entre las lengas romanicas, ajustarai que lo francés me sembla mai allergic que las autras a d’inversions que tròbi, e mai dins de registres formals, pro generalas non solament en espanhòl e catalan mas tanben en italian, amb d’intencions benlèu enfaticas mas de còps de mal percebre. Per contra, m’es agut arribat de corregir de frasas amb un òrdre VOS (vèrb + objècte + subjècte) que me pareissiá estranh en occitan, del tipe de *Mostrava lo refús la molonada. Per quant a l’usatge de la P6 (3^a persona del plural) dins los títols, me pareis adaptat, lingüisticament e jornalistica, per sa valor d’indeterminacion, a l’expression d’un subjècte gramatical evident o inconegut, d’aitan mai que s’acompanha pro sistematicament d’un sostítol que precisa los faches. Es, çò’m par, dins l’interès de la lectura completa de l’article que se diga pas tot dins lo títol màger.

Un participi antepausat dins los títols?

Tanben conven de dire, cresi, que lo jornalisme en occitan, e per tant l’escritura jornalistica en occitan, es un fach istoricament recent: per tant, los modèls definits nos son de manca, o puslèu son a se bastir dins la premsa occitana en general, e a Jornalet en particular. Los títols an, de còps, una sintaxi especifica. Pensi per exemple a la possibilitat, que la fan servir fòrça lengas romanicas, de dire, per far referéncia a una trista actualitat: "Abatut lo menaire de la forgoneta". O vesèm, s’agiriá d’antepausar lo participi passat sens auxiliar èsser, coma dins aqueste títol d’un article de VilaWeb del 14 d’agost: "Cancel·lada la vigília convocada en honor a la jove assassinada en la manifestació antifeixista de Charlottesville". L’endeman, Jornalet titolava: "An anullada la velhada convocada en onor de la jove antifaissista assassinada a Charlottesville". S’auriam pogut escriure: "Anullada la velhada convocada, etc."? Fin finala, se tracta mens de lenga que d’estil jornalistic, que li agrada la concision, e se l’italian pòt dire "Ritrovato il ragazzo italiano scomparso con la fidanzata tedesca" (La Repubblica, 22 d’agost de 2017), perqué un jornal en lenga nòstra poiriá pas dire: Retrobat lo gojat italian desparegut amb sa promesa alemanda? Me sembla qu’a la lenga francesa soleta li agradariá pas aquel participi antepausat. Doncas, perqué l’experimentar pas en occitan?

Segons (que) anuncia Màrius Carol

Lo còp que ven, tornarai a d’observacions mens teoricas, que caliá desvolopar uèi. Acabi aqueste article per un ponch gramatical frequent dins un jornal que, coma tot jornal, deu precisar sas fonts: la natura del mot segon, en catalan segons. Sonque l’s finala catalan sembla de los destriar a l’escrich. Pasmens, en occitan segon es sonque una preposicion, mas en catalan segons es tanben una conjoncion de subordinacion, siá sola, siá combinada amb la conjonction que. Se, per tant, occitan e catalan convergisson quand se tracta d’una preposicion: segon lo telejornal (occitan), segons lo telenotícies (catalan), aquò se complica quand lo catalan ditz "segons anuncia Màrius Carol" o "segons que anuncia la cadena pública britànica", en occitan son impossibles los torns *segon anóncia Màrius Carol e segon qu’anóncia la cadena publica britanica. La conjoncion segons (que) la remplaçarem per segon çò que (qu’) o coma: segon çò qu’anóncia Màrius Carol, coma o anóncia Màrius Carol.

De seguir amb la preposicion a.

I a de gents que, sensa saupre ren de la lenga d’òc, se perméton d’adaptacions ortograficas que, dins lo fons, son sobretot la manifestacion de son mesprètz per l’autre... Aviam ja parlat de çò que se debanèt à Brinhòlas, onte dins lo quartier de la Lauva s’èra bastit un “Lotissement de la Laouve”, pièi un lotiment dich “Campagne de la Louve”. Uèi vos parlerai d’un rigau...

Au Vau (83143), en 1996, se decidèt de donar un nom ai carrieras de la zòna d’activitats creada au nòrd dau vilatge. Lo Cònse de l’epòca, Alfred GAUTIER, èra un òme fòrça estacat au terrador e ai tradicionS, que parlava correntament provençau. La carriera màger fuguèt sonada “Avenue des cigales”, una autra “Rue du rigau”. Tot anava ben. Fins au mes de janvier de 2017...

Perqué lo 24 de janvier de 2017, lo Cònse[1] metèt à l’òrdre dau jorn una question que jutjava d’una importança primordiala: denonciava “una error ortografica” au moment de l’atribucion dau nom de la “Rue du Rigau”. E demandava de modificar en “Rigaou”.

À-n-aqueu moment, intervenguèt lo Conselhier d’oposicion Aimeric PAZ[2] per dire que “rigau” èra un nom provençau correctament escrich. Per un còup qu’un mot creava pas de garrolha entre provençalistas e occitanistas, estent que s’escriu parierament “rigau” dins lei doás grafias! Fau dire qu’aqueu Conselhier a fach tres ans d’occitan au Liceu de Brinhòlas e fuguèt parierament escolan dei cors de l’IEO.

Arribèt lo moment dau vòte... E aquí, sospresa: la demanda dau Cònse fuguèt adoptada ... à l’unanimitat!

Quora lo bulletin municipau, sotatitolat “Jornau dei Valencs” devenguèt “Journau dei Valen”, aquí comprèni qu’es segurament après l’intervencion dau President dau Comitat dei Fèstas[3], qu’es pròche dau “Couleitiéu”. Mai aquí?

Doás questions se pàuson:

1. Quina legitimitat a lo Cònse per impausar[4] una ortografia aberranta?

2. Coma un Conselhier d’oposicion pòu à l’encòup portar una justa contradiccion e votar còntra çò que vèn de dire? Mon corrier per li demandar es estat sensa responsa...

L’estapa venenta, que sarà? En tota logica, lo Cònse farà votar una modificacion ... de son nom, per cambiar SAULNIER en SAOULNIER...

[1] Oficialament en tèsta d’una lista “Divèrs Senèstra”, mai qu’a sostengut la cadidatura de F. FILLON per la Presidenciala e lo candidat LR ai Legislativas...

[2] Aqueu d’aquí encartat LR, sostèn incondicionau de l’ancian President Sarkozy.

[3] Que se ditz “Lei jouine Valen”, m’una grossiera error gramaticala, vist qu’en provençau se ditz “Lei jóuinei Valen” (grafia mistralenca, qu’en grafia classica s’escriu “Lei jóinei Valencs”)..

[4] Per far votar, mai coma sei colistiers n’en sàbon pas mai qu’eu, vòton coma eu sensa discutir...

Fin dau sègle 16, l’Edicte de Nantas permete ai protestants de practicar dins 950 vilas dau reiaume. Lo Luc es designat per ordonança deis Estats de Provença en data dau 23 de febrier de 1601.

Siguent aquelei disposicions, avèm:

— Manòsca, a proximitat relativa de Luberon

— Velaurs, temple dei comunitats de Marselha e-s Ais

— Lo Luc, temple de la comunitat de Tolon

Aquelei tres vilas foguèron designadas lei tres “plaças de seguretat” dei protestants provençaus. Aquelei temples èran a una distància mai o mens importanta dei vilas màgers de Provença, segurament per embestiar au passatge lo desvelopament dau nombre dei protestants e mandar lei practicants devèrs lei perifèrias.

Lo Luc foguèt notat per lei comissaris perqué èra la comuna èra ja notada dins l’Edicte de Peitieus, qu’aqueu de Nantas confirmava. En 1611 li èra ja un temple protestant.

La senhoriá dau Luc aviá coma senhor lo baron d’Alemanha de Provença, cap militar dei Protestants provençaus. Permetèt segurament una implantacion mai facila dau protestantisme au Luc.

I aguèt 150 personas protestantas au Luc. Lo temple èra dins lo Quartier deis Òrts, actuala plaça de la Libertat. Lei jorns de culte atiravan ben de monde qu’aviá una repercussion positiva sus l’economia locala. La glèia protestanta dau Luc s’estendiá a un vintenau de vilas: Tolon, Draguinhan, Grassa, Antíbol... Imaginatz la distància per la frequentar.

En 1678, la comuna decide de donar un luec per sepelir lei protestants. Serà sus lo camin de Brinhòla, pròche Sant Antòni.

En 1685, l’Edicte de Fontainebleau suprime lei temples e escòlas protestantas. Lo cementèri es destruch per òrdre dau Luectenent generau dau rei en Provença. Per lei protestants sabèm la chausida: abjurar per demorar e èstre susvelhats amb la pression sociala o fugir fòra lo reiaume de França que lo rei vòu monoreligiosa. Tot es fach per netejar l’istòria e la memòria protestanta dau sector.

Ne’n rèsta plus ara que lei dos piliers en forma de pilastres dorics après lo pònt que solament leis ancians sabon que se ditz Pònt dau cementèri dei protestants. Es una dei raras traças fisicas, senon la soleta, de monuments protestants provençaus demorant dins l’actuau departament de Var. De qué inspirar una reflexion sus lo rapòrt entre traças e memòria.

Traças toponimicas dau Luc:

— lo “pònt dau cementèri dei Protestants” amb lei dos pilastres que li demòran

— lo quartier dau “Repenti” dins lei campanhas au sud dau Luc (francizat en Répenti), quartier dei protestants plaçat a l’escart dau centre dau Luc e a l’escart entre totei lei vilatges entorn.

Fa pensar au quartier de Marselha “Menpenti” < Me’n penti, que bensai lo nom vendriá de la Capèla de Menpenti, de culte Reformat cf. Henri Bosc. Société de l’histoire du protestantisme français.

Referéncias:

— Le Luc et Le Cannet des Maures d’hier à aujourd’hui, Christiane Benazet. Editions Sutton, 2013, pp. 34.35 « Le pont du cimetière des protestants »
— http://www.mairie-leluc.com/patrimoine-2
— https://fr.wikipedia.org/wiki/Allemagne-en-Provence
— https://fr.wikipedia.org/wiki/Nicolas_Mas-Castellane
— http://www.appy-histoire.fr/index.php/documents-imprimes/568-les-protestants-de-manosque-et-la-revocation-de-ledit-de-nantes-une-identite-detruite

Un còp èra un gus, qu’aviá arrestat de grandir tot jóven e s’apelava Bassacamba. Quand venguèt l’ora que se perdèssa l’innocéncia, i aviá pas diguna dròlla al ròdol de talha corta per el, e que n’aviá plan son confle de tot aquò.

De passatge per aquí, aquel tròtagarça de pelharòt tolosenc l’aconselhèt de s’anar desgordir en vila al comèrci coquin.

Un jorn qu’aquò le prusiá mai que de costuma e pron làs del tòca-solet, Bassacamba se sapèt, se prenguèt le petafum e s’en anguèt de trica ferma cap a Tolosa, traversèt le barri Sant-Çubran, passèt Garòna e arribèt a la carrièra de la gara Matabuòu, en arpentèt le trepador tot de long se cercant una brava poleta de las pitchonas.

Se sarrèt d’una galanta, l’acostèt en li tiralhant la jupeta.

— E-ben ramponet! qué vòls?

— E-ben, montar!

— E badinas?, mistoflet, i ès pas!

— Que-òc! Que m’en veni a borsas plenas! De sòuses, tenètz aquí!

— E-òc! gorrinet. Aquò rai per una passeta, montarem pas, farem la braceta..., de-dreit dins le corredor...t’en fasques pas! çò-diguèt, manièra...

La filha sens trigar, le desbragueta, se regussa, e un genolh replegat, s’apuèja esquina a la paret, le lèva e se le ten a bel braçat...

Alavètz començèt, cara a cara, a palpas, le mònta-davala preliminar:

— Tròp naut

— Tròp bas

— Tròp naut

— Tròp bas

— Tròp tard ... e flac...

— E-ben, cortet! O me fas a desconons e desbandada! E amb aquò, romègas, tu colhonet! E vòls en mai petar pus naut que ton cuòl?

E sens s’atardar mai, la garça le larguèt, e le Bassacamba s’en tornèt trica bassa en tot maldisent totas las putas de la tèrra...

Bassacamba o Baishacama en gascon, le luòc-dit, auèi es le terminal gascon del mètro A de Tolosa, que passa jos Garòna, e mai una zòna d’activitats.

Braves usatgièrs, en legint “Basso Cambo” (que s’escriu atal) o en l’ausint del pòrta-votz, remembrats-vos la colhonada del paure Bassacamba...

Mon article precedent sus l’origina gotica dau mot maseda —un sinonim de “formiga”— a entraïnat quauquei comentaris plens de dobte. Coma va qu’un insècte tan comun coma la maseda se pòsca designar amb un mot d’origina gotica?

L’ipotèsi gotica per maseda ven de lingüistas d’aut nivèu e es sostenguda per lo celèbre diccionari etimologic FEW que fa autoritat dins la recèrca scientifica.

L’origina gotica de certanei mots occitans, d’alhors, es un fenomèn completament banau e logic se consideram nòstra istòria.

Lei Grandeis Invasions, dichas “Invasions Barbaras”, portèron de pòbles mai que mai d’origina germanica dins l’Empèri Roman finissent, dont lei gòts, qu’èran devesits entre visigòts e ostrogòts. Lei gòts d’Occitània èran sustot de visigòts, mens sovent d’ostrogòts.

— Lei visigòts formèron un reiaume centrat inicialament en Aquitània a partir de 418. Conqueriguèron quasi tota la futura Occitània pendent lo sègle V, fins en Auvèrnhe e fins ais Aups. E a l’encòp conqueriguèron la Peninsula Iberica. Puei foguèron vencuts per lei francs en 507 a la Batalha de Vouillé. Lei visigòts se repleguèron alora dins la Peninsula Iberica e dins lo Bas Lengadòc fins en 718 (invasion musulmana).

— Leis ostrogòts èran basats en Itàlia mai tenguèron provisòriament Provença de 508 a 536 (en succedissent ai visigòts).

Lei gòts se romanizèron pron lèu après aver conquerit Occitània e Ispània au sègle V. Se metèron lèu a parlar latin tre lo sègle V e intrèron ansin dins una fasa de bilingüisme latin-gotic a l’avantatge dau latin. La lenga gotica moriguèt pas sus lo còp mai demeniguèt lentament dins l’usatge e despareguèt benlèu au sègle VII en Ispània.

Maugrat sa romanizacion, lei gòts gardèron un prestigi elevat e, donc, laissèron de mots d’origina gotica en latin tardiu. Pus tard, quora lo latin popular se transformèt en la lenga occitana, vèrs lo sègle VIII, aquelei mots gotics latinizats arribèron fins en occitan.

Remarcas

— Lo gotic es pas la sola lenga germanica que laissèt de traças en occitan. Lo francic, una lenga sòrre dau gotic, nos laissèt tanben de mots importants. Certanei mots d’origina germanica, sabèm pas se son arribats per lo gotic o lo francic.
— Après que lei francs envaïguèron lo territòri visigotic d’Occitània en 507, de populacions d’origina gotica restèron pasmens enracinadas dins nòstre país e i mantenguèron un impacte culturau fòrt.

E mai après l’aparicion de la lenga occitana —çò es, a partir dau sègle VIII—, la remembrança dei gòts èra encara vivaça. De linhatges d’origina visigotica se distinguissián encara coma “gòts” dins la populacion fins au mitan de l’Edat Mejana, tot en essent de gents de lenga e de cultura occitana. Lo Bas Lengadòc e lo nòrd de Catalonha formèron una region apelada Gòtia dau sègle IX fins au començament dau sègle XII.

Dins un tal environament culturau, es pas ges estonant que de mots d’origina gotica ajan subreviscut e florit en occitan.

L’incredulitat de certanei legeires, sus leis etimologicas goticas, s’explica benlèu per la manca d’autoconeissença de nòstra istòria culturala. Es verai que siam condicionats per l’istòria oficiala francesa que negligís lei visigòts e que favoriza lei francs.

L’impacte dei gòts en Occitània es explicat dins aquestei bòns libres.

— LAFONT Robèrt (2003) Petita istòria europèa d’Occitània, coll. Istòria, Canet: Trabucaire

— ARMENGAUD Andrieu, & LAFONT Robèrt [ARMENGAUD André, & LAFONT Robert] (dir.) (1979), Histoire d’Occitanie, s.l.: Hachette

Remarca finala — Avèm evocat una desparicion de la lenga gotica en Ispània au sègle VII. En realitat, sembla qu’una pichona populacion de lenga gotica auriá subreviscut en Crimèa fins au sègle XVI. Efectivament, l’ensemble dei gòts avián viscut en Ucraïna pendent una partida de l’Edat Antica abans de penetrar massissament dins l’Empèri Roman. Aurián laissat enrèire lo grop dei gòts crimeans que se mantenguèron coma una minoritat lingüistica fins a l’epòca de la dominacion tatara.

Coma promés, quiti uèi las consideracions lexicalas per anar devèrs la sintaxi. Per començar, tornarai sus pr’aquò. Un lector atentiu me fa remarcar qu’es per aquò si qu’exprimís la consequéncia. A rason… e lo grandmercegi… per aquò, e non pas pr’aquò! Dins es per aquò que coma dins lo per aquò de la frasa precedenta, aquò sèrva plenament son sens de demostratiu nèutre, çò qu’explica qu’es per aquò que a una valor consecutiva. Totun, dins pr’aquò i a un fenomèn de gramaticalizacion: lo grop pren un sens adverbial especific concessiu, valent a dire qu’es pas pus un simple ensems prepositiu per + demostratiu, mas una locucion adverbiala. Pròva d’aquela gramaticalizacion: per se redutz en pr’.

A l’entorn del mot de

Per tornar a l’objècte d’aqueste tèxt, es, de tota evidéncia, impossible de tractar de questions sintacticas de biais exaustiu en un pichon article. En mai d’aquò, son de questions d’aitan mai delicadas que lo catalan es en contacte regular mai que mai amb lo castelhan, del temps que la lenga nòstra subreviu principalament fàcia al francés. Uèi parlarai, per tant, sonque de reflexions produchas pel mot de.

Aqueste pòt èsser, dins l’occitan de Jornalet de basa lengadociana, doas causas a l’encòp: un article indefinit/partitiu o una preposicion.

De article

Coma article indefinit, de fonciona coma lo plural del parelh un, una. Un can, una canha, de cans. Es una dificultat pel catalanofòn, que sovent oblida de o lo confond amb unes, unas. Òr, unes, unas, coma article, s’utiliza mai que mai amb de noms qu’evòcan de realitats doblas. Se dirà, per exemple, de lunetas se parlam de lunetas en general, mas unas lunetas se s’agís d’un parelh de lunetas, coma direm unes cisèls.

Coma article partitiu, de causa tanben una dificultat. Quand lo catalan ditz Vull aigua/vi/cervesa/llet, per l’occitan –dins nòstre modèl de lenga, parli pas brica de las varietats de la lenga que desconeisson lo partitiu– , serà Vòli d’aiga/de vin/de bièrra/de lach. Aquò pòt menar lo parlant de catalan a de fenomèns d’ipercorreccion, çò es la temptacion de far servir lo partitiu quand se deu pas utilizar, en particular amb la preposicion sens: una bièrra sens *d’alcòl, en plaça de sens alcòl; o tanben davant un nom abstrach, que d'unes escriuràn Espèran *de justícia en luòga de la frasa Espèran la justícia.

De preposicion

La confusion es d’aitan mens inevitabla que l’occitan emplega de biais general mai sovent de dins cèrts cases, mas coma preposicion. Se lo catalan trantalha entre m’agrada de fer e m’agrada fer o permetre de fer e permetre fer, e, benlèu jos l’interferéncia del castelhan, s’estima mai lo biais de dire sens la preposicion, l’occitan accèpta el sonque m’agrada de far (/faire) o permetre de far (/faire), impausa de dins de frasas coma Es impossible de trabalhar ansin/ Es util de chifrar a la sintaxi, e desvolopa la preposicion amb de vèrbs coma esperar, pensar o semblar. L’occitan a tanben un usatge de la preposicion de davant infinitiu inconegut, que ieu sàpia, del catalan: quand l’infinitiu es subjècte del vèrb. D’èsser aimat te fa venir aürós, çò pòt dire la lenga nòstra. Invèrsament, lo catalan fa servir de amb davant dins davant de casa teva del temps que diriam davant ton ostal, e mentre qu'un catalan donarà un rendètz-vos després de dinar, serà après dinnar per un occitan. Se lo parlant de catalan ne conclutz que, per passar de sa lenga a la nòstra, cal tanben levar la preposicion après abans, dirà abans partir, mas, per un còp aurà l’astre: e mai lo contacte probable amb lo francés nos faga preferir abans de partir, abans partir es una possibilitat indicada per Mistral.

Me poiriái getar dins l’intrepida aventura de comparar menimosament los emplecs de la preposicion de d’una lenga a l’autra, mas seriá de mal far, valent a dire difícil de fer, coma o dison nòstres vesins meridionals, per un umil article d’opinion que vòl simplament convidar a pensar sus las relacions de doas lengas falsas bessonas. Per prudéncia, finirai aqueste tèxt sus l’observacion d’una atrapa de traduccion frequenta. Lo catalan exigeix a algú, mas l’occitan exigís de qualqu’un.

Per quant a ieu, exigirai pas res de vosautres, mas vos regràcii de vòstra lectura atentiva.

FAVOLHA: ...Devrà evitar leis excès cerebraus...

Mission Pays Basque

La reconquista a partir de las campanhas

Las atrapas de traduccion del catalan e de l’occitan de Jornalet (III)

La 6a extincion a començat

Patronims e toponims occitans en Africa (III): Africa dal Sud

Lo cauquilhum (III)

Formiga o maseda (II)

L'anglés, victima de la mondializacion

Istòria de l'Orsa meana

Las atrapas de traduccion del catalan e de l’occitan de Jornalet (IV)

Un rigaou au souleou...

L'istòria mau conoissuda dei protestants provençaus: Lo Luc

La legenda de Bassacamba

L’impacte dei gòts en Occitània