Au cors deu passatge deu latin parlat au gascon, que i aparí ua seria de cambiaments fonetics qui hèn deu gascon un dialècte pro individualizat dens l’ensemble occitan entà que de qui n’i a e sostiengan que s’ageish en realitat d’ua lenga distinta. Aqueths cambiaments fonetics, particulars au gascon dens l’ensemble occitan, que’us sòlen explicar peu substrat. Çò qu’ei lo substrat? Qu’ei la lenga qui’s parlava anteriorament a l’implantacion d’ua auta, ací lo latin.
Abans l’arribada deus romans, lo pòble autoctòne dens lo territòri qui ei uei la Gasconha qu’èran los aquitans; los qui defenden l’idea que las particularitats aqueras deu gascon e’s deven au substrat que vòlen díser que la fonetica de l’aquitanic, la lenga parlada per aqueths aquitans, explicaré los cambiaments fonetics patits peu gascon dens la soa evolucion a partir deu latin parlat.
D’explicar las caracteristicas pròpias a un idiòma romanic peu son substrat qu’èra corrent a las darrerias deu sègle XIXau e dinc a las annadas 1970. Atau, qu’explicavan l’existéncia de la vocala [y] (la qui s’escriu u) en francés peu substrat celtic. Uei lo dia, l’explicacion peu substrat n’a pas mei tant de vòga. Martin-Dietrich Glessgen, ua de las mei hautas autoritats de la linguistica romanica actuau, qu’escriu (Linguistique romane, p. 312) qu’”aquera teoria e supausa ua hòrta regionalizacion deu latin parlat” e que pensa qu’ei “possible que los substrats avossen ua accion sus la regionalizacion du latin [e per tant sus la fisionomia de las lengas romanica qui’n sòrten], mes aquera suposicion que demora ipotetica e pòc probabla”.
Que i a un consensus tà considerar que s’i pòt identificar, haut o baish, l’aquitanic au protobasco; que serén estats, l’un e l’aute, duas lengas hèra pròchas, o, mei probablament, duas variantas de la medisha lenga. A partir de ‘quiu, com lo basco de uei lo dia e contien un sarròt de mots d’origina latina, que s’i a volut har un comparèr sistematic deus cambiaments fonetics aparits en basco e en gascon. La tòca d’aqueste article qu’ei d’alargar lo comparèr aus cambiaments fonetics aparits dens las lengas ibèroromanicas (castelhan, portugués, aragonés) e en catalan (lenga occitanoromanica de transicion dab l’ibèromanic) entà demostrar que ne i a pas nada semblança d’evidenta d’un ligam especiau enter los cambiaments fonetics qui modelèn lo basco actuau e los qui modelèn lo gascon.
D’auta part, uei lo dia que s’i a podut reconstituir en partida lo protobasco e que’m servirèi tanben d’aqueste entà la mia demonstracion.
Comparèr de las evolucions foneticas: lo gascon, lo basco, las lengas ibèroromanicas
Destequem las evolucions foneticas qui mian deu latin tau gascon, tau basco e tà las lengas ibèroromanicas.
1) F > p: le F latin que da en basco [p]. Ex.: FAGU(M) > pago, au lòc qu’en gascon que da [h]: FAGU(M) > “hau”. Dens d’autes cas, com FLORE(M) > lore “flor”, que poderem pensar a ua forma intermediària [hlore] seguida de la caduda de l’aspiracion, mes qu’ei mei probable que l’evolucion estosse FLORE > [plore] > lore dab la caduda de p davant l caracteristica deu basco (cf. mei baish). Per contra, qu’avem ua evolucion correnta F > h en castelhan: FERRU > hierro “hèr”, e invèrsament F > f en aragonais: fierro; los qui ac vòlen tot explicar peu substrat ne’s disen pas quin un territòri qui sòlen restacar au domeni lingüistic e etnic protobasco (l’Aragon, o au mensh lo haut Aragon dinc a Òsca) e pòt conéisher la medisha evolucion que lo catalan e lo portugués (o enqüèra lo francés, l’occitan generau), qui eths tanben guardan la f.
2) L’evolucion de LL latin qu’ei tanben particulara en gascon: CASTELLU(M) > castèth, BELLA > bèra. En basco, ne l’encontram pas jamei a la fin d’un mot, mes enter duas vocalas LL que da ua [l] simpla: CELLA > gela “crampa “, quan la L simpla latina e da, era, ua [r]: VOLUNTATE(M) > borondate, “volontat”. Qu’ei lo contra en gascon: ALA > ala, mes BELLA > bèra. Lo basco e lo gascon que presentan ací evolucions opausadas. Qu’an en comun, se voletz, de distinguir los resultats de la l simpla e de la ll dobla deu latin, mes las lengas ibèroromanicas que mantienen eras tanben aquera distincion: HAC ILLE, HAC ILLA > aquell, aquella en catalan, au ras de VOLARE > volar; en castelhan, qu’ei parièr dab HAC ILLA > aquella, au ras de ALA > ala; lo portugués que resòlv d’ua manièra enqüèra diferenta lo problèma, per l’evolucion d’ll en l e la caduda de l intervocalica (VOLARE > voar). Mes dens tots los cas, que vedem que la distincion enter los resultats de la l simpla e los de la ll dobla deu latin e’s mantien.
Tablèu recapitulatiu
3) La caduda de n intervocalica deus mots latins, caracteristica deu gascon dens l’ensemble occitan (UNA > ua), que’s hè en basco: CORONA > koroa. Lo portugués que presenta lo medish fenomèn: lua, coroa. Que s’ageish en fèit, com entà l, deu mantien de l’oposicion enter n simpla (qui despareish) e nn dobla (qui da n): en gascon qu’avem en efèit PANNELLU(M) > paneth dab mantenement de la n, e lo mot protobasco *eNala, on N equivau a ua n dobla, que da enara, “irongleta”, en basco modèrne. En castelhan, qu’avem LANA > lana “lan” au ras de PANNU(M) > paño “drap”, en catalan LANA > llana au ras de PANNU > pany “pandòt de camisa”. Atau, qu’avem ací ua evolucion comparabla non solament en basco e en gascon, mes tanben en catalan, en castelhan e en portugués, qui consisteish a mantiéner la distincion qui existiva enter n simpla e n dobla.
Tablèu recapitulatiu: exemples de mots latins o protobasco dab ua n (corona, luna) e dab duas (*eNala, pannu(m), pannellu(m))
3) R iniciau > err- en basco: REGE > errege “rei”; aqueth fenomèn qu’ei comparable au deus mots gascons en arr-, com arren, deu latin REM. Que s’ageish d’un fenomèn qui trobam tanben en castelhan e e en catalan, mes de manièra pas tan sistematica: atau, en castelhan, RADICARI > arraigar “enradigà’s”; en catalan, RADICE(M) > arrel “arraditz”. Ne sèi pas se i a exemples d’aquera evolucion en portugués.
4) MB e ND deu latin que passan a m e n en basco: CONVITATU > [gombitatu] > gomitatu “convidar”. Qu’ei parièr en gascon: CAMBA > cama, VENDERE > véner; mes que i a exemples au mensh de la prumèra d’aqueras duas evolucions en castelhan e en catalan; atau, en catalan, CUMBA > coma “coma”.
5) Los grops BR e TR deu latin que’s simplifican o que pèrden la r en basco come en gascon (LIBRU > basco liburu, gascon libe), mes mei enlà, en basco, que i a tanben ua simplificacion de tota b o p seguida d’ua auta consonanta: (PLANU > lau “plana”). Òr, ni lo castelhan ni lo portugués ne sauvan CL e PL quan son a l’iniciala d’un mot: PLENU(M) > castelhan lleno, portugués cheio, CLAVE(M) > castelhan llave, portugués chave, çò qui n’apareish pas en gascon: plen, clau. Lo castelhan e lo portugués que son donc sus aqueste punt au mensh autan pròches deu basco com lo gascon, shens que poscam explicar aquera evolucion per un substrat protobasco (de mau considerar peu castelhan e a excludir peuu portugués).
Tablèu recapitulatiu: evolucion de PL latin iniciau
6) Enfin, lo fonèma [v] n’existeish ni en basco ni en gascon, mes n’existeish pas tanpòc en lengadocian ni en haut auvernhat, ni, dens las lengas ibèromanicas, en castelhan, en aragonés e en catalan (sonque lo valencian). Que’u trobam per venciva en portugués. Meilèu que de pensar que lo protobasco auré podut aver ua influéncia tau qu’auré impausat la prononciacion [b] de v a la mei grana partida de la peninsula iberica e a un tèrç deu territòri de l’occitan, ipotèsi qui evem espudir per’mor que ne i a pas d’autes indicis d’aquera influéncia, qu’ei mei simple de constatar dab los romanistas un balançament enter la prononciacion de b e la de v (qui’s prononciava a l’origina [w] en latin).
Conclusion
Que vedem que mei d’un fonèma o grop de fonèmas identics deu latin e presenta evolucions identicas o parallèlas en gascon, en basco e dens las lengas ibèroromanicas. Ne i a pas nada evolucion de tradicionaument qualificada de “pròpia au gascon” qui pertòque lo gascon, lo basco e nada auta lenga de l’entorn. On ei, en aqueras condicions, la singularitat gascona, on son las afinitats especiau deu gascon dab lo basco tant de còps soslinhadas per lingüistas qui i a?
Tà l’auta setmana, que’vs parlarèi de la datacion de las particularitats foneticas deu gascon, com pròva de mei que de las explicar peu substrat n’ei pas satisfasent.
(Que seguirà.)
![abonar los amics de Jornalet]()
Abans l’arribada deus romans, lo pòble autoctòne dens lo territòri qui ei uei la Gasconha qu’èran los aquitans; los qui defenden l’idea que las particularitats aqueras deu gascon e’s deven au substrat que vòlen díser que la fonetica de l’aquitanic, la lenga parlada per aqueths aquitans, explicaré los cambiaments fonetics patits peu gascon dens la soa evolucion a partir deu latin parlat.
D’explicar las caracteristicas pròpias a un idiòma romanic peu son substrat qu’èra corrent a las darrerias deu sègle XIXau e dinc a las annadas 1970. Atau, qu’explicavan l’existéncia de la vocala [y] (la qui s’escriu u) en francés peu substrat celtic. Uei lo dia, l’explicacion peu substrat n’a pas mei tant de vòga. Martin-Dietrich Glessgen, ua de las mei hautas autoritats de la linguistica romanica actuau, qu’escriu (Linguistique romane, p. 312) qu’”aquera teoria e supausa ua hòrta regionalizacion deu latin parlat” e que pensa qu’ei “possible que los substrats avossen ua accion sus la regionalizacion du latin [e per tant sus la fisionomia de las lengas romanica qui’n sòrten], mes aquera suposicion que demora ipotetica e pòc probabla”.
Que i a un consensus tà considerar que s’i pòt identificar, haut o baish, l’aquitanic au protobasco; que serén estats, l’un e l’aute, duas lengas hèra pròchas, o, mei probablament, duas variantas de la medisha lenga. A partir de ‘quiu, com lo basco de uei lo dia e contien un sarròt de mots d’origina latina, que s’i a volut har un comparèr sistematic deus cambiaments fonetics aparits en basco e en gascon. La tòca d’aqueste article qu’ei d’alargar lo comparèr aus cambiaments fonetics aparits dens las lengas ibèroromanicas (castelhan, portugués, aragonés) e en catalan (lenga occitanoromanica de transicion dab l’ibèromanic) entà demostrar que ne i a pas nada semblança d’evidenta d’un ligam especiau enter los cambiaments fonetics qui modelèn lo basco actuau e los qui modelèn lo gascon.
D’auta part, uei lo dia que s’i a podut reconstituir en partida lo protobasco e que’m servirèi tanben d’aqueste entà la mia demonstracion.
Comparèr de las evolucions foneticas: lo gascon, lo basco, las lengas ibèroromanicas
Destequem las evolucions foneticas qui mian deu latin tau gascon, tau basco e tà las lengas ibèroromanicas.
1) F > p: le F latin que da en basco [p]. Ex.: FAGU(M) > pago, au lòc qu’en gascon que da [h]: FAGU(M) > “hau”. Dens d’autes cas, com FLORE(M) > lore “flor”, que poderem pensar a ua forma intermediària [hlore] seguida de la caduda de l’aspiracion, mes qu’ei mei probable que l’evolucion estosse FLORE > [plore] > lore dab la caduda de p davant l caracteristica deu basco (cf. mei baish). Per contra, qu’avem ua evolucion correnta F > h en castelhan: FERRU > hierro “hèr”, e invèrsament F > f en aragonais: fierro; los qui ac vòlen tot explicar peu substrat ne’s disen pas quin un territòri qui sòlen restacar au domeni lingüistic e etnic protobasco (l’Aragon, o au mensh lo haut Aragon dinc a Òsca) e pòt conéisher la medisha evolucion que lo catalan e lo portugués (o enqüèra lo francés, l’occitan generau), qui eths tanben guardan la f.
| latin | basco | gascon | castelhan | aragonés |
| FAGU(M) | pago | hau | - | - |
| FERRU(M) | - | hèr | hierro | fierro |
2) L’evolucion de LL latin qu’ei tanben particulara en gascon: CASTELLU(M) > castèth, BELLA > bèra. En basco, ne l’encontram pas jamei a la fin d’un mot, mes enter duas vocalas LL que da ua [l] simpla: CELLA > gela “crampa “, quan la L simpla latina e da, era, ua [r]: VOLUNTATE(M) > borondate, “volontat”. Qu’ei lo contra en gascon: ALA > ala, mes BELLA > bèra. Lo basco e lo gascon que presentan ací evolucions opausadas. Qu’an en comun, se voletz, de distinguir los resultats de la l simpla e de la ll dobla deu latin, mes las lengas ibèroromanicas que mantienen eras tanben aquera distincion: HAC ILLE, HAC ILLA > aquell, aquella en catalan, au ras de VOLARE > volar; en castelhan, qu’ei parièr dab HAC ILLA > aquella, au ras de ALA > ala; lo portugués que resòlv d’ua manièra enqüèra diferenta lo problèma, per l’evolucion d’ll en l e la caduda de l intervocalica (VOLARE > voar). Mes dens tots los cas, que vedem que la distincion enter los resultats de la l simpla e los de la ll dobla deu latin e’s mantien.
Tablèu recapitulatiu
| latin | basco | gascon | castelhan | catalan | portugués |
| CELLA | gela | ||||
| VOLUNTATE(M) | borondate | ||||
| VOLARE | - | volar | volar | volar | voar |
| ECCU ILLA | - | aquera | aquella | aquella | aquela |
3) La caduda de n intervocalica deus mots latins, caracteristica deu gascon dens l’ensemble occitan (UNA > ua), que’s hè en basco: CORONA > koroa. Lo portugués que presenta lo medish fenomèn: lua, coroa. Que s’ageish en fèit, com entà l, deu mantien de l’oposicion enter n simpla (qui despareish) e nn dobla (qui da n): en gascon qu’avem en efèit PANNELLU(M) > paneth dab mantenement de la n, e lo mot protobasco *eNala, on N equivau a ua n dobla, que da enara, “irongleta”, en basco modèrne. En castelhan, qu’avem LANA > lana “lan” au ras de PANNU(M) > paño “drap”, en catalan LANA > llana au ras de PANNU > pany “pandòt de camisa”. Atau, qu’avem ací ua evolucion comparabla non solament en basco e en gascon, mes tanben en catalan, en castelhan e en portugués, qui consisteish a mantiéner la distincion qui existiva enter n simpla e n dobla.
Tablèu recapitulatiu: exemples de mots latins o protobasco dab ua n (corona, luna) e dab duas (*eNala, pannu(m), pannellu(m))
| latin (protobasco) | basco | gascon | castelhan | catalan | portugués |
| CORONA | koroa | (coroa: gascon ancian) | corona | corona | coroa |
| LUNA | - | lua | luna | lluna | lua |
| (*eNala) | enara | ||||
| PANNU(M) | - | pan | paño | pany | pano |
| PANNELLU(M) | - | paneth | - | - | - |
3) R iniciau > err- en basco: REGE > errege “rei”; aqueth fenomèn qu’ei comparable au deus mots gascons en arr-, com arren, deu latin REM. Que s’ageish d’un fenomèn qui trobam tanben en castelhan e e en catalan, mes de manièra pas tan sistematica: atau, en castelhan, RADICARI > arraigar “enradigà’s”; en catalan, RADICE(M) > arrel “arraditz”. Ne sèi pas se i a exemples d’aquera evolucion en portugués.
4) MB e ND deu latin que passan a m e n en basco: CONVITATU > [gombitatu] > gomitatu “convidar”. Qu’ei parièr en gascon: CAMBA > cama, VENDERE > véner; mes que i a exemples au mensh de la prumèra d’aqueras duas evolucions en castelhan e en catalan; atau, en catalan, CUMBA > coma “coma”.
5) Los grops BR e TR deu latin que’s simplifican o que pèrden la r en basco come en gascon (LIBRU > basco liburu, gascon libe), mes mei enlà, en basco, que i a tanben ua simplificacion de tota b o p seguida d’ua auta consonanta: (PLANU > lau “plana”). Òr, ni lo castelhan ni lo portugués ne sauvan CL e PL quan son a l’iniciala d’un mot: PLENU(M) > castelhan lleno, portugués cheio, CLAVE(M) > castelhan llave, portugués chave, çò qui n’apareish pas en gascon: plen, clau. Lo castelhan e lo portugués que son donc sus aqueste punt au mensh autan pròches deu basco com lo gascon, shens que poscam explicar aquera evolucion per un substrat protobasco (de mau considerar peu castelhan e a excludir peuu portugués).
Tablèu recapitulatiu: evolucion de PL latin iniciau
| latin | basco | gascon | castelhan | catalan | portugués |
| PLANU(M) | lau | plan | llano | pla | chaõ |
6) Enfin, lo fonèma [v] n’existeish ni en basco ni en gascon, mes n’existeish pas tanpòc en lengadocian ni en haut auvernhat, ni, dens las lengas ibèromanicas, en castelhan, en aragonés e en catalan (sonque lo valencian). Que’u trobam per venciva en portugués. Meilèu que de pensar que lo protobasco auré podut aver ua influéncia tau qu’auré impausat la prononciacion [b] de v a la mei grana partida de la peninsula iberica e a un tèrç deu territòri de l’occitan, ipotèsi qui evem espudir per’mor que ne i a pas d’autes indicis d’aquera influéncia, qu’ei mei simple de constatar dab los romanistas un balançament enter la prononciacion de b e la de v (qui’s prononciava a l’origina [w] en latin).
Conclusion
Que vedem que mei d’un fonèma o grop de fonèmas identics deu latin e presenta evolucions identicas o parallèlas en gascon, en basco e dens las lengas ibèroromanicas. Ne i a pas nada evolucion de tradicionaument qualificada de “pròpia au gascon” qui pertòque lo gascon, lo basco e nada auta lenga de l’entorn. On ei, en aqueras condicions, la singularitat gascona, on son las afinitats especiau deu gascon dab lo basco tant de còps soslinhadas per lingüistas qui i a?
Tà l’auta setmana, que’vs parlarèi de la datacion de las particularitats foneticas deu gascon, com pròva de mei que de las explicar peu substrat n’ei pas satisfasent.
(Que seguirà.)
