L’accentuacion dels mots en -ia

Los mots terminats per ‑ia pòdon aver tres tipes d’accent tonic. Es encara frequent de rescontrar d’usatgièrs de l’occitan que comprenon pas facilament aqueste ponch.
 
(Dins los exemples çai jos, la plaça de l’accent tonic es soslinhada.)
 
(1)
 
En general, un mot en ‑ia pòrta l’accent tonic sus la i que se tròba abans la ‑a finala. Se considèra qu’aquò es la situacion per defaut, donc, en aquel cas, s’escriu pas cap d’accent grafic.
   
Remarquem que la i que pòrta l’accent tonic se pronóncia [i] coma una vocala franca, plena e un pauqueton longueta.
 
(2)
 
De còps, un mot en ‑ia pòrta l’accent tonic abans aquesta terminason. En aquel cas es obligatòri d’escriure l’accent tonic en metent un accent grafic.
   
Remarquem que la i que se tròba après l’accent tonic se pronóncia [j] (‘y’), amb un son pus brèu qu’apelam tecnicament una semivocala (o una semiconsonanta o un glide).
 
Observem tanben que la vocala que pòrta l’accent tonic (e l’accent grafic) pòt aver de sons variables que son precisats gràcias a l’usatge d’un accent grèu (`) o d’un accent agut (´). Ansin fasèm una diferéncia fonetica entre é e è (sciéncia es diferent de matèria) e entre ó e ò (anóncia es diferent de parròquia).
 
(3)
 
Enfin es possible de trobar un accent tonic sus la ‑á finala qu’es après i.
   
Remarquem que la á amb un accent agut se pronóncia [ɔ] (‘ò’) dins la màger part dels dialèctes. Mas se pronóncia [e] (‘é’) en provençal. Tanben podèm trobar la pronóncia [ɛ] (‘è’) dins certanas varietats sosdialectalas e mens estendudas coma, per exemple, en lengadocian montpelhierenc.
 
Lo niçard tend a refusar la terminason ‑iá e preferís la terminason ‑ia amb un accent tonic sus la i: borgesia en luòc de borgesiá, volia en luòc de voliá, sabia en luòc de sabiá. Ça que la, lo niçard accèpta á prononciada [e] (‘é’) dins los vèrbs siáu e siás, que son de formas conjugadas d’èsser. E tanben lo niçard pòt acceptar á quand es dins la forma locala d’un nom de luòc, coma Diá.
 
Lo gascon e lo vivaroalpenc coneisson sens cap de problèma lo tipe general –iá (mas certanas varietats d’aqueles dos dialèctes preferisson lo tipe ‑ia amb l’accent tonic sus i, coma en niçard).
   
Aital venèm de resumir la correspondéncia entre la prononciacion e la manièra d’escriure.
 
Ara, una autra question es de saber: ont devèm plaçar l’accent tonic dins los mots en -ia? Cossí fasèm quand trobam pas la forma corrècta e quand mancam de bons diccionaris? Cal dire la sèria o la seria? Elòdia o Elodia? Austràlia o Australia? La còpia, la copia o la copiá? Es un autre problèma que tractarem dins un article avenidor.